Q. Y. MƏMMƏdov m. M. İSmayilov b I t k I Ç İ L i K
Yüklə 7,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Z.m. tunikara
sturt. - dəni sünbülcük pulcuğunun içərisindədir. Şəkərli-nişastalı - Z.m. amylosaccharata Bioloji xüsusiyyətləri. Qarğıdalı istilik sevən qısa gün bitkisidir (8-9 saat işıqlı gün tələb edir). Dənləri +8-10 0 C temperaturda cücərməyə başlayır və çıxışların alınması üçün 10-12 0 C temperatur tələb olunur. Optimal temperatur 19-25 0 C-dir ki, bu halda cücərtilər 5-6 günə əmələ gəlir. Cücərtilər 20-23 0 C-də əlverişli inkişaf edirlər. Cücərtilərin ilk inkişafı üçün hərarətin nisbətən aşağı olması kifayətdir, sonra isə tələbat artır. 12 0 C-dən aşağı temperaturda cücərtilərin inkişafı dayanır. Cücərtilər müvəqqəti olaraq -2-3 0 C şaxtaya dözürlər. Havanın temperaturundan əlavə torpaqda da hərarətin optimal olması böyük əhəmiyyət kəsb edir. Kök kütləsi yerləşən torpaq qatında hərarət 24 0 C olduqda kök sistemi daha yaxşı fəaliyyət göstərir. Bu halda yerüstü kütlə yaxşı inkişaf edir. Çiçəkləmə və tozlanma havadə 22-25 0 C hərarət olduqda yaxşı gedir. Bu da ki qıcada dənlərin iri olmasına səbəb olur. 30 0 C-dən yuxarı temperaturda çiçəkləmə və mayalanma pozulur, tozcuqların həyat qabiliyyətli dövrü qısalır, dişicik sapları (saçaqları) quruyur. Çiçəkləmədən yetişməyə qədər bitkinin boy və inkişafı üçün optimal temperatur 22-23 0 C-dir. İstilik sevən bitki kimi tez yetişməsi sort və hibridlər üçün 2100-2400 0 C, orta və gec yetişənlər üçün isə 2600-3000 0 C fəal (aktiv) temperatur tələb olunur. Maksimal temperatur 40 0 C-dir. – 4-5 0 C-də və +48 0 C-də bitkinin böyüməsi və inkişafı dayanır. Havada olan hərarətdən əlavə, torpaqda da temperaturun optimal olması böyük əhəmiyyət kəsb edir. Burada hərarət 22-24 0 olduqda kök sistemi yaxşı fəaliyyət göstərir ki, bu da yerüstü kütlənin inkişafına səbəb olur. Qarğıdalı bitkisi kölgəlikdə və sıx səpildikdə yaxşı inkişaf etmir, bitkinin boyu gecikir və qıca əmələ gəlmir. Əgər bitki hədsiz sıx olarsa qıcaların kütləsi və dən çıxımı azalır, lakin, silos məqsədi üçün becərilirsə yaşıl kütlə məhsuldarlığı çoxalır. Qarğıdalının vegetasiya müddəti 110-120 gündür. Başqa dənli taxıl bitkilərinə nisbətən qarğıdalı suyu qənaətlə sərf edir. Lakin, torpaq və hava quraqlığı bitkiyə mənfi təsir göstərir. Toxumun şişərək cücərməsi üçün öz kütləsinin 44%-i qədər artıq nəmlik tələb edir. Belə ki, 1 sen. quru maddə toplamaq üçün 174 - 406 sen. su sərf edir. Transpirasiya əmsalı 170-400 arasında dəyişir. Qarğıdalının kökü torpaqdan suyu 16-27 atmosfer təzyiqi altında sorur. Kökün sorma qüvvəsinə görə yoncadan sonra ikinci yeri tutur. Onun kökü arpaya, vələmirə və buğdaya nisbətən 3-6 dəfə çox sorma qabiliyyətinə malikdir. Tədqiqatlarla müəyyən edilmişdir ki, temperatur yüksəldikcə bitkinin su udması sürətlənir. Torpağın keyfiyyətinin yüksək olması kök sisteminin çox su almasına kömək edir. Şum qatında suyun kifayət qədər olması bitkinin kök sisteminin qısa olmasına səbəb olur. Şum qatında nəmliyin olmaması kökün nisbətən dərin qatlara getməsinə səbəb olur. Qrunt sularının torpaq səthinə yaxın olması kök sisteminin şum qatında cəmlənməsinə səbəb olur, bu zaman bitkidə çoxlu yerüstü yan köklər əmələ gəlir. Bu halda hektardan 500-600 sentner məhsul almaq olur. Vegetasiya dövründə bitkinin sudan istifadə etməsi havanın və torpağın temperaturundan, yağmurların miqdarından, torpağın strukturundan və tarlanın gübrələnmə səviyyəsindən asılıdır. Qarğıdalı bitkisi vegetasiyanın əvvəlində hektara 30-40 m 3 , süpürgələmədən süd yetişkənlik fazasına qədər isə 80-100 m 3 su işlədir. Gövdələməyə qədər bitki susuzluğa yaxşı dözür. Ən böhran dövr süpürgələməyə 10 gün qalmış və süpürgələmədən 20 gün keçənə qədərdir. Bu dövrdə transpirasiya əmsalı yüksələrək 700-800-ə çatır. Ümumiyyətlə bir bitki sutkada 2-4 litr su sərf edir. Qarğıdalı işığa tələbkar (qısa gün bitkisidir) bitki olduğundan yay dövründə üzvi maddə daha çox toplanır. Bu dövrdə su çatışmadıqdı transpirasiyanın pozulması müşahidə edilir ki, bu da yaşıl kütlə artımına mənfi təsir göstərir. İşığın əhəmiyyəti o zaman yüksək olur ki, bitki su və qida maddələri ilə tam təmin olunsun. Günün uzunluğu 8-9 saat oluqda bitki tez çiçəkləyir. Günün uzunluğu 12-14 saat olduqda vegetasiya müddəti uzanır. Qarğıdalı xüsusən vegetasiyanın ilk dövrlərində intensiv günəş işığı tələb edir. Hədsiz sıx əkinlər və onların zibillənməsi qıca məhsulunun aşağı düşməsinə gətirib çıxarır. 149 Qarğıdalı bitkisinin işıqdan istifadə əmsalını yüksəltmək üçün səpinin düzgün aparılmasına, gübrələmə və suvarmanın diqqətlə yerinə yetirilməsinə fikir vermək lazımdır. Qarğıdalı qida elementlərinə tələbkar bitkidir. O, bir ton əsas və əlavə məhsulla torpaqdan 24- 30 kq azot, 10-12 kq fosfor və 25-30 kq kalium elementi aparır. Torpaqda azot elementinin çatışmaması kök sisteminin inkişafına mənfi təsir göstərir. Vegetasiyanın əvvəlində bitki azot elementindən kalium qədər istifadə edir. Fosfor dənin tam yetişməsi dövrünə qədər bitkiyə daxil olan zəruri elementdir. Fosfora tələbat bitkinin həyatının ilk günlərindən başlayır. Kök sisteminin yaxşı inkişaf etməsində, xarici mühitin əlverişsiz şəraitinə qarşı davamlı olmasında və dənində azotsuz ekstraktiv maddələrin toplanmasında fosforun əhəmiyyəti böyükdür. Kalium elementi maddələr mübadiləsini yaxşılaşdırır, bitkinin həyat qabiliyyətini yüksəldir, fotosintez prosesini tənzimləyir, hüceyrələrə suyun daxil olmasını sürətləndirir, transpirasiyanı azaldır, osmotik təzyiqi və turqoru artırır, sudan istifadə kofisientini aşağı salır. Çiçəkləmə fazasından sonra kaliumun bitkiyə daxil olması dayanır. Bunlardan əlavə kalsium və mikroelementlərin də rolu böyükdür. Ümumiyyətlə bitkinin qida maddələrini mənimsəməsi torpağın qranulometrik tərkibindən, aerasiya dərəcəsindən, su ilə təmin olunmasından, kök sisteminin inkişafından və sortun xüsusiyyətindən asılıdır. Qarğıdalı bitkisi üçün ən yaxşı torpaqlar azot elementi ilə zəngin olan qara torpaqlar, tünd şabalıdı və tünd boz torpaqlar sayılır. Qranulometrik tərkibi orta və yüngül gillicəli torpaqlar da qarğıdalı əkinləri üçün yararlı hesab olunur. Qarğıdalı yumşaq, hava keçirən, alaq otlarından təmiz, humus qatının qalınlığı çox olan, qida elementləri ilə təmin olunmuş neytral reaksiyalı (pH-5,5-7,0) torpaqlarda yaxşı inkişaf edir. Turş və duzlu torpaqlar qarğıdalı əkini üçün yararlı sayılmır. Şoran- boz torpaqlarda, daşlı, bataqlı yerlərdə, ağır çox qaysaq əmələ gətirən, suyu və havanı çətin keçirən torpaqlarda pis inkişaf edir. Respublikamızın şabalıdı və açıq-şabalıdı torpaqlarında qarğıdalı daha yaxşı inkişaf edir və yüksək məhsul verir. Qarğıdalının torpağa az tələbat göstərməsinin səbəbi, kök sisteminin buraxdığı karbon anhidridi və alma turşusunun olmasıdır. Bunlar torpaqda azot elementini təsbit edən mikroorqanizmlərin inkişafına müsbət təsir göstərir və nəticədə bitkilərin qidalanması yaxşılaşır. Torpaqda 18-20% oksigen olduqda qarğıdalı normal məhsul verir. Oksigenin təzyiqi 5%-ə endikdə kökün böyüməsi dayanır. Odur ki, torpaqlar yaxşı yumşaldılmalıdır. Qarğıdalının boy və inkişafında aşağıdakı fenoloji fazalar qeydə alınır: cücərtilərin başlanması və tam alınması, süpürgələmənin başlanması və tam əmələ gəlməsi, qıcalarda çiçəkləmənin başlaması və tam çiçəkləmə, toxumun süd və süd-mum vəziyyəti, mum yetişkənlik, tam yetişkənlik. Fazalar arası müddət sortların xüsusiyyətləri, hava şəraiti və becərilmə texnologiyasına əsasən müəyyənləşdirilir. Başlanğıc dövrdə birinci yerüstü buğumarası əmələ gələnə qədər qarğıdalı çox yavaş-yavaş inkişaf edir. Bu zaman digər ikinci qrup dənli taxıl bitkiləri kimi kök sistemi güclü inkişaf edir. Sonra böyümə tempi tədricən artır, süpürgələmə qabağı maksimuma çatır. Bu dövrdə bitkinin boy atması əlverişli şəraitdə sutkada 10-12 sm-ə çatır. Çiçəkləmədən sonra bitkinin boy atması dayanır. Məhsulun formalaşmasının böhran dövrü rüşeym (embrion) budaqcığı əmələ gəldikdə yəni 2-3 yarpaq fazasında və 6-7 yarpaq fazasında qıcaların ölçüsü müəyyən edilən zaman hesab olunur. Qarğıdalının inkişafında iki faza daha çox vacibdir: süpürgələrin formalaşması, tezyetişən, orta müddətdə və gecyetişən sortlar üçün müvafiq olaraq 4-7, 5-8 və 7-11 yarpaq fazasında; qıcaların formalaşması müvafiq olaraq 7-11, 8-12 və 11-16 yarpaq fazasında baş verir. Qısa müddətdə süpürgələməyə 10 gün qalmış və süpürgələrin çiçəkləməsi qurtardıqdan 20 gün sonra bitki 75%-ə qədər üzvi kütlə toplayır. Quraqlıq, torpağın hədsiz nəmlənməsi, mineral qidanın çatışmaması çiçəkləmə dövründə və mayalanma zamanı qıcalarda dən əmələ gəlməsini aşağı salır. Bitkidə nəm (yaş) kütlənin maksimal miqdarı süd fazası vəziyyətində olduqda, quru maddə isə mum yetişkənlik fazasının sonunda qeydə alınır. |