Q. Y. MƏMMƏdov m. M. İSmayilov b I t k I Ç İ L i K

Zea
, növü 
- mays
adlanır. Cücərtisi iri və yaşıl rənglidir. Kök sistemi saçaqlıdır, 3 
metrə qədər torpağın dərinliyinə, 1 metrə qədər isə ətrafa yayılır. Gövdənin yerüstü hissəsinə yaxın 
2-3-4-cü buğumlarından hava (dayaq) kökləri əmələ gəlir ki, bunlar bitkini yerə yatmaqdan 
qoruyur. 3-5 ədədə qədər yaxınlaşmış buğumaraları torpaqda yerləşir.
Gövdəsinin qalınlığı 2-7 
sm, hündürlüyü 60 sm-dən 6 
metrə qədər yaxşı yarpaqlanan, 
dikduran, səthi tüksüz sığallı, 
içərisi özəkli, buğum (8-30 əd.) 
və buğumaralarından ibarətdir. 
Gövdəsi 
budaqlanma 
qabiliyyətinə malikdir, əlavə 
olaraq onlarda yan zoğlar –
 
biclər
əmələ gəlir. 
Yarpağının ayası iri, enli-
lansetvarı, səthi tüklü, kənarı isə 
kirpiklidir. Yarpaqların miqdarı 
tezyetişən 
formalarda 
8-12, 
gecyetişənlərdə isə 24-40 ədəd 
olur. Hər bir bitkinin ümumi 
yarpaq səthi 0,5-1,5 m
2
-ə çatır. 
Normal sıxlıqda bir hektar 
qarğıdalı tarlasında yarpaqların 
sahəsi 
3-5 
hektara 
çatır. 
Yarpaqların sağlamlığı, yaşıllığı 
fotosintez prosesinin intensiv 
getməsinə 
kömək 
edir. 
Yarpaqların sayının çox olması 
hibridin və ya sortun gecyetişən 
olmasını göstərir. Bir bitkinin 
yarpaqlarındakı 
ağızcıqların 
miqdarı 100-200 mln.ədədə 
qədərdir 
ki, 
bu 
da 
qaz 
mübadiləsinin əlverişli şəraitini 
təmin edir. Yarpaq səthinin hər 
bir kvadrat metri sutkada 4-5 
qram quru maddə əmələ gətirir. 
Yarpaqlar gövdəyə nisbətən qida 
maddələri ilə zəngin olduğundan yaşıl kütlə və silos üçün istifadə edilməsi müsbət haldır. Yarpaq 
qoltuğunda 1-dən 4-ə qədər qıcalar əmələ gəlir. Yaşıl yem və silos üçün istifadə etdikdə bitkinin 
daha yüksək (çox) yarpaqlanması müsbət əlamətdir.
Qarğıdalı birevli, ikicinsli, çarpaz tozlayan bitkidir. Erkək çiçəklər süpürgədə, dişi çiçəklər 
isə qıcada yerləşir. Süpürgə əsas və yan oxlardan ibarətdir. Sünbüllər iki çiçəklidir, hər çiçəkdə üç 
erkəkcik vardır. Süpürgələr 3-8 gün qıcadan tez çiçəkləyir. İnkişaf etmiş süpürgədə 1000 - 1200 
ədəd sünbülcük, yaxud 2-2,5 min çiçək var. Hər bir tozcuq 2500 tozcuq danəsi verir, bütün 
Şəkil 10. Мцхтялиф гарьыдалы гыъалары:
 
1- дишвари; 2-
4- bərkdənli; 3- нишасталы; 5- шякярли; 6- партлайан. 

---

147 
süpürgədə isə 15-20 mln. ədədə qədərdir. Tozcuqlar küləklə bir kilometr məsafəyə yayıla bilir. İsti 
havada tozcuq öz həyat qabiliyyətini tez itirir, sərində isə bir sutka saxlayır. Dişi çiçəyin hər biri 
yumurtalıqdan, uc hissəsində iki dilimli ağızcığı olan ipəkvari sap şəkilli sütuncuqdan ibarətdir. 
Qıcanın dibindəki sütuncuqlar uzun, uc hissəsindəkilər isə qısadır. Sapları və dişicik ağızcıqları 
yapışqanlı olub, tüklə örtülüdür və iki həftə mayalanma qabiliyyətlərini saxlayırlar. 
Tozlanma zamanı dişicik çiçəyinin sütuncuğunun ağzına düşən erkək çiçəyinin tozcuğu 
cücərir, tozcuq borusu əmələ gəlir, bu borucuq sütunun daxilinə keçir. Tozcuq borucuğunda iki 
spermatozoid əmələ gəlir və dişi çiçəyin yumurtalığına daxil olur. Spermaların biri yumurta 
hüceyrəsinin nüvəsi ilə birləşərək ilkin rüşeym nüvəsini əmələ gətirir. İkinci sperma rüşeym 
kisəciyinin nüvəsi ilə birləşərək endospermi əmələ gətirir. Mayalanma bir sutkada başa çatır və belə 
mayalanmaya ikiqat mayalanma deyilir. 
Qıcalar yarpaq qoltuqlarında yan zoğların (biclər) yuxarısında örtük əmələ gətirən 
buğumarası qısalmış, şəklini dəyişmiş yarpaqlardır. Qıcalara şəklini dəyişmiş yan budaqlar da 
deyilir. Bitkidə qıcaların miqdarı müxtəlif ola bilər. Şəkərli, nişastalı və gec yetişən partlayan 
qarğıdalıda qıcalar daha çox, dişvarı və bərk dənlidə əsasən bir, seyrək hallarda iki ədəd tam 
qiymətli qıcalar olur. Qıcalar müxtəlif irilikdə, silindr, yaxud zəif konus formalı, üzəri bir neçə 
təbəqə qabıqla örtülüdür. Bu qabıqlar yalnız qını inkişaf etmiş yarpaqlardan ibarətdir. Qıcanın oxu 
üzərindəki sünbülcüklər cüt-cüt düzüldüyü üçün cərgələri həmişə cüt olur. Dişiciyin də 
sünbülcüyündə iki çiçək əmələ gəlir. Onlardan yalnız biri – yuxarı çiçək inkişaf edir, aşağı çiçək 
(
atrofir
) isə fəaliyyətdən qalmış olur. Qıcada cərgələr cüt olur və sayı 12-20 ədəd arasında dəyişir. 
Hər bir qıcada dənin sayı isə 600-1200 ədəd olur. Qıcanın dən çıxımı 70-83%-dir. Meyvəsi dəndir. 
Dəni iri olmaqla mütləq kütləsi 100-150, 300-400 qram arasında dəyişir.
Dən qabıqdan (qılaf), aleyron təbəqəsindən, endospermdən və rüşeymdən ibarətdir. Zülalın 
75%-i endospermdə, 22%-i rüşeymdə, 2%-i qlafda, 1%-i isə örtükdə olur. Yağın 40%-i nüvədə 4-
8%-i endospermdə olur.
Şəkərin 72%-i rüşeymdə, 25%-i endospermdə, 5-6%-i isə örtükdə olur. 100 kq qarğıdalı 
dənindən 62 kq nişasta və ya 45 kq şəkər, 71 kq sirop, 2,8 kq yağ, 25 kq öz maddəsi və 3-4 kq jmıx 
almaq olur. 
Dənlərinin pərdəliliyinə, xarici quruluşuna və endospermdə olan nişasta və buynuzşəkilli 
maddənin (zülal çox bərk və sərt olduğuna görə buynuzşəkilli maddə adlanır) miqdarına görə 
qarğıdalı 8 yarımnövə ayrılır.
Dişvari -