Quranda “İmaməT” ayəLƏRİ Kİtab haqqinda

5, 6. “MÜƏZZİN” (AZAN VERƏN) VƏ “AZAN” AYƏSİ

İşarə

{وَنَادَی أَصْحَابُ الْجَنَّهِ أَصْحَابَ النَّارِ أَنْ قَدْ وَجَدْنَا مَا وَعَدَنَا رَبُّنَا حَقًّا فَهَلْ وَجَدْتُمْ مَا وَعَدَ رَبُّکُمْ حَقًّا قَالُوا نَعَمْ فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَینَهُمْ أَنْ لَعْنَهُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ}

“Cənnət əhli cəhənnəm əhlini səsləyəcəklər ki: “Biz Rəbbimizin bizə vəd etdiyini doğru və sabit gördük, siz də Rəbbinizin sizə vəd etdiyi şeyi haqq və sabit gördünüzmü?” (Cəhənnəmdəkilər) deyəcəklər: “Bəli! “Belə olduqda, onların arasında bir carçı səslənəcək ki: “Allahın lənəti olsun zalımlara”.(1)

{وَأَذَانٌ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ إِلَی النَّاسِ یوْمَ الْحَجِّ الْأَکْبَرِ أَنَّ اللَّهَ بَرِیءٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ وَرَسُولُهُ...}

“Həmçinin, (bu ayələr) Allah və onun Peyğəmbəri tərəfindən (bütün) insanlara böyük həcc günündə (qurban bayramı günü, yaxud hicrətin doqquzuncu ilində müşriklərlə müsəlmanların həcc əməllərini birlikdə yerinə yetirdikləri böyük həcc günü) bir bildirişdir ki: “Allah və onun Peyğəmbəri müşriklərdən uzaqdırlar (onlarla heç bir əhd-peymanları yoxdur)”.(2)

Bəhsə qısa bir nəzər

“Müəzzin” kəlməsi Quranda iki yerdə istifadə edilmişdir. Birincisi, “Əraf” surəsinin 44-cü ayəsindədir və axirət aləmi ilə əlaqədar işlənmişdir, ikincisi isə “Yusif” surəsində qeyd edilmişdir ki, bir xəbərin elan edilməsi ilə bağlıdır. Bizim zamanımızda “azan” sözü “namaz vaxtının bildirilməsi” mənasında işlədilir, amma ərəb lüğətində bu söz hər hansı bir məsələnin elan edilməsi ilə əlaqədar istifadə edilir. Məsələn, təhdid etmək, müharibə elan etmək və bəzən də namaz vaxtının elanı kimi hallara şamildir. Başqa sözlə, azan hansısa bir mesajı aşkar şəkildə elan etmək mənasında işlənir. Deməli, “azan”

səh:287
1- [1] . “Əraf”surəsi, ayə 44.

2- [2] . “Tövbə” surəsi, ayə 3.

sözü təkcə namaza aid deyil, əksinə onun geniş mənası vardır.

“Əraf” surəsi, 24-cü ayənin şərh və təfsiri

Cənnət əhli ilə cəhənnəm əhlinin bir-biri ilə söhbəti

“Müəzzin” ayəsinin daha yaxşı aydın olması üçün ondan öncə olan bir neçə ayədən başlamaq lazımdır:

{وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَا نُکَلِّفُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا أُولَئِکَ أَصْحَابُ الْجَنَّهِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ}

“İman gətirib saleh əməllər edən kəslər – əlbəttə, biz, heç kəsi qüdrətindən artıq vəzifəi yükləmərik – onlar cənnət əhlidirlər və orada əbədi olaraq qalacaqlar”. Yuxarıdakı cümlədə {...لَا نُکَلِّفُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا...} kimi işlədilən mötərizə cümləsi (əlavə cümlə) iman və saleh əməlin yerinə yetirilməsi məsələsində hamının bərabər olmaması kimi mühüm bir məsələyə işarə edir və hər bir kəsin qüdrətinə uyğun olaraq ondan iman və saleh əməllər yerinə yetirməsi gözlənilir. Şübhəsiz ki, həzrət Əli (ə), Əbuzər, Salaman kimi şəxslərin imanı digərləri ilə eyni səviyyədə deyil və onlardan gözlənilən iman və saleh əməllər adi insanlardan gözlənilmir. Bir sözlə, öz qüdrət və zərfiyyətinə (tutumu) uyğun olaraq iman gətirib saleh əməllər edən şəxslər cənnətə daxil olaraq orada əbədi qalacaqlar.

{وَنَزَعْنَا مَا فِی صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ...}

Allah-taala cənnətə daxil olmaq haqqına sahib olanların xüsusiyyətlərini bəyan etdikdən sonra, onlara cənnətdə ediləcək rəftar barədə izah verməyə başlayır. Onlarla bağlı görüləcək birinci iş, qəlblərindəki həsəd və kinin onların qəlbindən silinməsidir ki, bir-biri ilə xoş və səfalı həyat sürə bilsinlər. غِلٍّ (ğillin) sözü otların altından məxfi şəkildə hərəkətdə olan suya deyilir. Həsəd və kin də insanın qəlbində məxfi olduğu üçün həmin ifadə ayədə işlədilmişdir.

Sual: Cənnət əhlinin qəlbində kin və həsəd vardırmı ki, Allah onların qəlbindən həmin şeyləri cənəətə daxil olduqlarında xaric edəcək?

səh:288

Cavab: Bəzi rəvayətlərdə, hətta, cənnət əhlində də həsəd və kinin çox az bir dərəcədə mövcud olması və əgər onu aşkar etməzlərsə, günah sayılmadığı və onun imanla heç bir ziddiyyət təşkil etmədiyi bildirilmişdir.(1) Allah-taala bu həddə olan həsəd və kini belə, cənnət əhlinin qəlbindən xaric edəcək ki, onlar bir-birinin kənarında kamil bir aramlıq və asayişdə yaşasınlar.

{...تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهَارُ...}

Cənnət əhli elə bir evlər və qəsrlərdə yaşayırlar ki, onların altından arxlar axır, yəni həmin evlər, çayların üzərində tikilmişdir. Bu məsələ Quranın bir çox ayəsində olan və ona işarə edilən mühüm nemətlərdəndir.(2)

{...وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدَانَا لِهَذَا وَمَا کُنَّا لِنَهْتَدِی لَوْلَا أَنْ هَدَانَا اللَّهُ لَقَدْ جَاءَتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقِّ...}

Cənnətdəkilər Allahın bu cür nemətlərini və onun lütflərini müşahidə etdikdən sonra şükür etmək üçün belə deyərlər: “Həmd və sitayiş bizi bu nemətlərə doğru yönəldən Allaha məxsusdur. Əgər Allah bizi hidayət etməsəydi, biz bu nemətlərə əl tapa bilməzdik. Həqiqətən də, Allahın elçiləri haqqı gətirmişdilər”.

Bəli, cənnət əhli təşrii şəkildə Peyğəmbərlər və övliyalar tərəfindən hidəyət olunmanı və göndərilən səmavi kitabların onların vucudunda (fitrətində) qolulan bir cazibə ilə cənətə daxil olmalarına səbəb olduğunu və bunun Allaha məxsus lütf olduğunu bilir və etiraf edirlər.

{...وَنُودُوا أَنْ تِلْکُمُ الْجَنَّهُ أُورِثْتُمُوهَا بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ}

Cənnət əhli bütün bu nemətlər və Allahın lütfü müqabilində şükür etdikdən sonra onlara “bu nemətlər sizin etdiyiniz əməllərə xatirdir” – deyə nida edilər.

səh:289
1- [1] . “Əl-Mənar”, c.8, səh.421 (“Nümunə təfsiri”, c.6, səh.175-dəki nəqlə əsasən).

2- [2] . Allah-taala “Bəqərə” surəsi, ayə 25, 226; “Ali-İmran” surəsi, ayə 15, 136, 195, 198; “Nisa” surəsi, ayə 13, 57, 122 və “Maidə” surəsi, ayə12, 85, 119-da, həmçinin, Quranın digər ayələrində həmin nemətlərə işarə etmişdir. Bir sözlə, həmin ayələrin sayının 40-a yaxın olduğunu deyə bilərik.

{وَنَادَی أَصْحَابُ الْجَنَّهِ أَصْحَابَ النَّارِ أَنْ قَدْ وَجَدْنَا مَا وَعَدَنَا رَبُّنَا حَقًّا فَهَلْ وَجَدْتُمْ مَا وَعَدَ رَبُّکُمْ حَقًّا...}

Cənnətdəkilər ora daxil olduqları zmana, ətraflarına baxar və dost-tanışlarına göz gəzdirərlər. Amma onlardan bəzilərini orada görməzlər. Onlar həmin şəxslərin cəhənnəmlik olaraq cənnətdən məhrumluğunu başa düşərlər və bu səbəbdən, onlara xitab edərək deyərlər ki, Allahın bizə vədə etdikləri və onun əsasında da iman gətirirb sleh əməlləri yerinə yetirməklə bizə verilən vədənin doğru olduğunu görərək cənnətə daxil olduq və Allahın vədəsində heç bir yanlışlığın olmadığını bildik. Siz də Allahın verdiyi vədənin haqq olduğunu bildinizmi? Sizə vədə edilmiş cəzaların gerçəkliyini anladınızmı?

{...قَالُوا نَعَمْ...} – Cəhənnəm əhli cavabında deyər ki, bəli, biz Allahın birzə verdiyi əzab vədəsinin haqq olduğunu öz gözlərimizlə müşahidə etdik.

Sual: Nə üçün cənnətdəkilər bu sualı cəhənnəm əhlindən soruşur?

Cavab: Həmin məsələnin inamın daha da dərinləşməsi və əmin olmaq baxımından olması mümkündür. Doğrudur ki, cənnət əhli Peyğəmbərlərin verdikləri xəbərlərə inanır və onun gerçəkləşəcəyini bilirdilər, lakin həmin məsələlərin tədqiq edilməsində onların imanı daha da möhkəmlənirdi. Digər bir ehtimal bu sualın cəhənnəm əhlinin məzəmmət və danlanması üçün verilmiş ola biləcəyidir. Çünki cəhənnəmdəkilər dünyada möminləri məzəmmət edərərk onların iman və etiqadlarına məsxərə edirdilər. Beləliklə, bu sual bir növ, onlara verilən cavabdır.

{...فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَینَهُمْ أَنْ لَعْنَهُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ}

Cəhənnəm əhli ilə cənnət əhli arasındakı söhbət və danışıqlara son qoyulması üçün bir nəfərin son sözü deməsi zəruridir və bu zaman ilahi xəbəri gətirən şəxs fəryad edərək “Allah zalımlara lənət eləsin” – deyir və beləliklə də, onlar arasındakı söhbət sona yetir.

səh:290

Müəzzin kimdir?

“Əraf” surəsinin 44-cü ayəsində işarə edilən müəzzin kimdir? Həmin xəbər verən və cənnət əhli ilə cəhənnəm əhli arasında, həmçinin, qiyamətdə sözü keçərli olan şəxs kimidir? Hamı tərəfindən səsi eşidilə bilən və cəhənnəmliklər və cənnətliklər arasındakı söhbətə son qoyan şəxs kim ola bilər?

Cavab: Şiə və əhli-sünnə mənbələrində çoxlu sayda rəvayətlər vardır ki, həmin şəxsi həzrət Əli (ə) kimi tanıtdırır. Onların bir neçə nümunəsini diqqətinizə çatdırırıq:

1. Hənəfi və əhli-sünnə alimlərindən sayılan Hakim Həskani “Şəvahidut-tənzil” əsərində Məhəmməd Hənəfinin həzrət Əlidən (ə) nəql etdiyi bir hədisi nəql edir:

أن_َا ذلِکَ الْمُؤذِّنُ

“Qiyamət günü xəbər gətirən şəxs mənəm”. Hakim Həskani İbn Abbasdan da belə bir rəvayəti nəql etmişdir: “Quranda həzrət Əlinin(ə) bir neçə adı qeyd edilmişdir ki, insanlar o adlarla tanış deyillər. Həmin adlardan biri “müəzzindir””. Bu rəvayəti İbn Abbas Peyğəmbərə (s) nisbət verməsə də, onu Peyğəmbərdən (s) eşitmiş olduğu məlumdur.(1)

2. Hafiz Əbu Bəkr Mərdəveyh öz kitabı “Mənaqib”də müəzzinin həzrət Əli (ə) olduğunu nəql etmişdir.(2)

3. Əhli-sünnənin məşhur təfsirçilərindən olan Alusi “Ruhul-məani” adlı əsərində İbn Abbasın belə dediyini nəql edir:

اَلْمُؤَذِّنُ عَلِیٌّ کَرَّمَ اللهُ وَجْهَهُ

“Müəzzin həzrət Əlidir.”(3)

4. “Yənabiul-məvəddəh” əsərinin müəllifi Şeyx Süleyman Qunduzi öz kitabında müəzzindəki məqsədin həzrət Əli (ə) olduğunu nəql edir.(4)

səh:291
1- [1] . “Ehqaqul-həqq”, c.3, səh.394-dəki nəqlə əsasən.

2- [2] . Yenə orda, səh.393-dəki nəqlə əsasən.

3- [3] . “Ruhul-məani”, c.8, səh.108 (“Ehqaqul-həqq”, c.3, səh.393-dəki nəqlə əsasən).

4- [4] . “Yənabiul-məvəddəh”, səh.101 (“Ehqaqul-həqq”, c.3, səh.393-dəki nəqlə əsasən).

5. Mirməhəmməd Saleh Kəşfi Tirmizi də həmin məsələni “Mənaqib”də nəql etmişdir.(1)

Görəsən, müəzzin olmaq iftixar hesab edilirmi?

Sual: “Əl-Mənar” təfsirinin müəllifi Məhəmməd Rəşid Rza kimi təssübkeşliyə düçar olmuş ziyalılar bu ayə və onun barəsindəki rəvayətlərin təfsirinə yetişdikdə, deyirlər ki, ayədə nəzərdə tutulan şəxsin (müəzzinin) həzrət Əli (ə) olduğunu fərz etsək də, bu, iftixar sayılmır, çünki bir nəfər Allahın xəbərini bildirməlidir və burada kimin olması heç də önəmli deyil.

Cavab: Bu əsassız sözlərin cavabı aydındır, yəni müəzzin Allahın əmri ilə hansısa bir xəbəri çatdırmaqda vəzifəli olan şəxsdir və o, ilahi xəbəri (özü də qiyamət günü) çatdırmaq və bəyan etmək kimi ağır vəzifə ilə vəzifələndirilmişdir. Xəbərin (Allahın lənəti zalımlara olsun) əhatə dairəsini nəzərə aldıqda, həmin şəxsin əhəmiyyətli bir şəxs və dünyada heç bir zülümə mürtəkib olmayan olması lazımdır. Çünki heç kəs özünə lənət göndərmək istəməz. Deməli, qiyamət günündəki müəzzin məqamı o qədər də sadə bir məqam deyil ki, onun öhdəsindən hamı gələ bilsin. Eyni zamanda, belə bir məqama yiyələn kəsə böyük bir fəzilət nəsib olmuşdur. Görəsən, nə üçün əhli-sünnənin bəzi təfsirçiləri həqiqətlər müqabilində gözlərini yumur, Quranın həqiqətləri kənarından öz düşüncələrini qorumaq üçün yan keçir, bəzən də onu inkar edirlər?

€“Bəqərə” surəsi, 3-cü ayənin şərh və təfsiri

Həzrət Əlinin (ə) fəilətləri ilə bağlı olan ayələrdən biri hesab edilən və “Müəzzin” ayəsi ilə rabitəsi olan “Azan” ayəsinin təfsirinin anlaşılması üçün “Tövbə” surəsinin əvvəlinci ayələrinə qısa şəkildə nəzər salmaq lazımdır:

səh:292
1- [1] . “Mənaqibu Murtəzəvi”, səh.60 (“Ehqaqul-həqq”, c.3, səh.393-dəki nəqlə əsasən).

Hicrətin səkkizinci ilində Məkkə fəth edildi və bütpərəstlərin kökü vəhy ölkəsində kəsildi vı hamı müsəlman oldu. İslam Peyğəmbərinin (s) həddən artıq mehribanlığı və onun müşrikləri bağışlamasə və əfvi camaatın İslama isti münasibət göstərməsinə və dəsdə-dəsdə İslamı qəbul edərək Peyğəmbərin (s) nübuvvətini qəbul etməsinə səbəb oldu. Həmin il baş verən bütün hadisələri ilə nəhayət sona çatdı. Peyğəmbər (s) hicrətin doqquzuncu ilində Həccətül-vida kimi əzəmətli bir ibadəti yerinə yetirmək niyyətində idi, ama aşağıdakı məsələlər münasibəti ilə həmin məsələni təxirə salamlı oldu:

A) Ərəbistan yarımadasının müəyyən künc-bucağında qalmış bəzi bütpərəstlər Məkkəəyə ziyarətə gəldiyində, bütpərəstliyin ortadan qaldırılmasına baxmayaraq, onlar Kəbəni təvaf edərkən öz əvvəlki bütlərinə məhəbbət səbəbi ilə təvaf edərkən cahiliyyət şüarları verirdilər.

B) Kəbəni lüt və çılpaq şəkildə təvaf etmək məsələsi tama olaraq aradan qaldırılmamışdı və bütbəpərəstlərin bəzisi yenə də çılpaq şəkildə təvaf edirdi. Buna səsəbəb onların təfav edətdikdən sonra paltarlarını hansısa bir fəqirə verməli olduqlarını güman etməsi idi və birdən artıq libası olmayan kəslər öz paltarlarını saxlamaq və ya müəyyən bir səbəbdən onufəqirə verməmək üçün çılpaq şəkildə təvaf edirdi. Bəzən qadın ziyarətçilər bu işi əməli olaraq yerinə yetirirdilər. Siz həmin halda onların Məscidül-Həramın mənəvi ab-havasını necə korladıqlarını təsavvür edin.

Bu məsələləri nəzərə alaraq Peyğəmbər (s) hicrətin doqquzuncu ilində öz fikrindən daşındı və “Tövbə” surəsinin ilkin ayələri nazil olaraq həcc mərasimində müşriklərə aşağıdakı dörd məsələni çatdırması üçün Peyğəmbərin (s) vəzifəli olduğunu bildirdi:

1. لا یَحِجَّنَّ الْبَیْتَ مُشْرِکٌ:

1. Hicrətin onuncu ilindən sonra heç bir müşrikin həcc etmək haqqı yoxdur və onlar Məscidül-Hərama daxil ola

səh:293

bilməzlər. Bütpərəstlərə qarşı mübarizə və onların aradan aparılması kimi məşhurlaşan Kəbə evi müşrik və bütpəəstlərin yeri deyil. Onlar şirkdən əl çəkməyənə qədər Kəbənin ətrafında təvaf etməməlidirlər.

2. وَلا یَطُوفَنَّ بِالْبَیْتِ عُرْیانٌ:

2. Bundan sonra heç kimin Kəbənin ətrafında lüt şəkildə təvaf etməsi qadağandır və kimsə Məscidül-Həramın mənəvi və mələkuti mühitini poza bilməz.

3. وَلایَدْخُلَ الْبَیْتَ اِلاّ مُؤمِنٌ:

3. Keçmişdə (hazırda həmin iftixar bəzi xüsusi şəxslərə nəsib olur) indikinin əksinə olaraq istər müsəlman olsun, istərsə də müşrik, bütün insanlar Kəbənin içinə daxil ola bilirdilər. Bu ayənin nazilindən sonra həmin haqq müşriklərdən alındı və onların daxil olması qadağan edildi.

4. وَمَنْ کانَتْ لَهُ مُدَّهٌ فَهُوَ اِلی مُدَّتِه وَمَنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ مُدَّهٌ فَمُدَّتُهُ اَرْبَعَهُ اَشْهُر:

4. Peyğəmbərlə (s) düşmənçilikdən əl çəkmək barəsində müqavilə imzalamış müşriklərə (müqavilədə müddət nəzərdə tutulmamışdı) dörd ay maddətində İslamı qəbul etməsi və öz şirklərindən əl çəkmələri üçün vaxt verilir və bundan sonra onlarla Peyğəmbər (s) arasında heç bir müqavilə yoxdur. Amma müqavilələrində müəyyən bir müddət nəzərdə tutlan, lakin vaxtı hələ bitməmiş və vədələrinə xilaf çıxmayaraq düşmənlərlə əlbir olmayan müşriklərin müqavilələri müdət bitənə qədər keçərlidir.(1)

Peyğəmbər (s) hicrətin onuncu ilində bu xəbəri həcc mərasimində müşriklərə bildirməli idi və o, bu məqsədlə Əbu Bəkri təyin etdi və o, Məkkəyə tərəf yola düşdü. Bir müddət sonra Cəbrayıl nazil olaraq dedi ki, bu məsələni ya özün, ya da sənin kimi olan bir şəxs çatdırmalıdır, nəinki, başqası.

Bu səbəbdən, Peyğəmbər (s) həzrət Əlini (ə) çağırtdıraraq “Tövbə” surəsinin ayələrini Əbu Bəkrdən alması və həmin xəbərləri müşriklərə bildirməsi üçün

səh:294
1- [1] . “Nümunə təfsiri”, c.7, səh.289.

göndərdi. Həzrət Əli (ə) Peyğəmbərin (s) göstərişinə əsasən, ayələri Əbu Bəkrdən aldı və onu həcc mərasimində müşriklərə bəyan etdi.(1)

Mərhum Təbərsi bu barədə belə yazır:

اجمع المفسّرون و نقله الاخبار انّه لمّا نزلت برائه رفعها رسول الله| الی ابیبکر، ثم اخذها منه و دفعها الی علیّ بن ابیطالب(2)

“İslam aləminin bütün mühəddis və müfəssirləri (təfsirçiləri) – istər şiə olsun, istərsə də sünni – “Tövbə” surəsinin həcc mərasimində oxunması üçün Peyğəmbər (s) tərəfindən Əbu Bəkrə verildiyi və sonra da ondan alınaraq həmin vəzifəni yerinə yetirmək üçün həzrət Əliyə (ə) tapşırıldığına dair fikir birliyinə malikdirlər”.

“Məcməul-bəyan”da deyilənlərdən də bu barədə nəql edilən hədislərin həddən artıq olması bəlli olur və təkcə “Ehqaqul-həqq” kitabında əhli-sünnənin qırx kitabından hədislər nəql edilmişdir.(3)

Cüzi məsələlərdə ixtilaflar

Əlbəttə, yuxarıdakı rəvayətlərin cüzi məsələlərində ixtilaflar mövcuddur və biz onlardan bir neçəsini diqqətinizə çatdırırıq:

Bəzi rəvayətlərdə Peyğəmbərin (s) həzrət Əlini (ə) özünün “Qəzbi” adlı xüsusi dəvəsinə mindirərək yola salır və o, Mədinənin yaxınlığındakı Şəcərə məscidində – həmin yer həcci-təməttö və ümrə üçün miqat (ehram libasını geyinmək yeri) sayılır – Əbu Bəkrə yetişərək Peyğəmbərin (s) göstərişini bildirir. O, çox narahat olaraq Mədinəyə geri dönür və Peyğəmbərin (s) yanına gələrək onun məzəmmət edilməsi barəsində Allahdan bir şeyin nazil olub-olmadığını soruşur اَنْزَلَ فِیَّ شَیْءٌ.

səh:295
1- [1] . Həmin yerdə, səh.275.

2- [2] . “Məcməul-bəyan”, c.3, səh.3.

3- [3] . “Ehqaqul-həqq”, c.3, səh.428-dən sonra.

Peyğəmbər cavab verir ki, xeyr, Allah mənə əmr etmişdir ki, həmin işi ya mən, ya da əhli-beytimdən olan bir şəxs etməliyik

اَنْ اُبَلِّغُهُ اَنَا اَوْ رَجُلٌ مِنْ اَهْلِ بَیْتی:(1)

Nəticədə, təyin edilən birinci şəxsin dəyişdirilməsini Peyğəmbər (s) deyil, Allah əmr etmişdir və həzrət Əlinin (ə) həmin vəzifəni yerinə yetirməsi ilə o həzrətin həcc mərasimi ilə bağlı narahatçılığı – ona əvvəldə işarə etmişdik – artadan qalxmış, Kəbənin bütpərəstlik və şirkin son qalıqlarından təmizlənməsi həyata keçmiş və İslam Peyğəmbərinin (s) Həccətül-vida üçün müqəddimə işlərin görülməsinə hazırlığı başlamış oldu.

Şərh və təfsir

Müşriklərə ciddi xəbərdarlıq

{بَرَاءَهٌ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ إِلَی الَّذِینَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ}

Bu, Allah və onun rəsulunun əhd bağlanılmış olan müşriklərdən uzaq olduğunu bildirən bir xəbərdarlıqdır. Bu andan etibarən, müsəlmanlarla müşriklər arasında müddəti nəzərdə tutlmamış sazişlərin ləğv olunduğu bildirilir.

{فَسِیحُوا فِی الْأَرْضِ أَرْبَعَهَ أَشْهُرٍ وَاعْلَمُوا أَنَّکُمْ غَیرُ مُعْجِزِی اللَّهِ وَأَنَّ اللَّهَ مُخْزِی الْکَافِرِینَ}

Odur ki, (ey müşriklər, bu nifrət bildirişinin elan olunmasından sonra) dörd ay yer üzündə (azad) gəzin və bilin ki, siz Allahı aciz qoya bilməzsiniz (onun qüdrətindən yaxanızı qurtara bilməzsiniz) və Allah kafirləri xar edəndir.

Sual: Nə üçün Peyğəmbər (s) müşriklərlə öz müqavilələrini pozdu? Əhdin (müqavilənin) pozulması o həzrətin bütün müqavilələrinə şamildirmi?

Cavab: Sonrakı ayələrdən başa düşülür ki, bu məsələ xüsusi

səh:296
1- [1] . “Xəsaisun-Nəsai”, səh.28 (“Nümunə təfsiri”, c.7, səh.276-dakı nəqlə əsasən).

bir müddət nəzərdə tutulmayan, vaxtı çatmış müqavilələr və ya vaxtı hələ bitməyən, lakin müşriklərin öz vədələrinə xilaf çıxaraq İslam və müsəlmanlarla “Əhzab” və onun kimi döyüşlərdə düşmənlərə kömək etdikləri üçün aradan qaldırılan sazişlərə şamil idi. Amma müddəti bitməyən və sahiblərinin də vədəyə xilaf çıxmadıqları müqavilələr hələ də qüvvədə qalmaqda idi və bu surədə istisna edildiyi kimi, Peyğəmbər (s) və müsəlmanlar ona ehtiramla yanaşırdılar. Çünki İslamın nəzərində düşmənlə belə olsa, bağlanan müqavilələr ehtirama layiqdir və məsləhətə əsasən, onlarla saziş imzalamaq lazım gələrsə, həmin müqaviləyə uyğun olaraq əməl edilməlidir.

{وَأَذَانٌ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ إِلَی النَّاسِ یوْمَ الْحَجِّ الْأَکْبَرِ...}

Həmçinin, (bu ayələr) Allah və onun Peyğəmbəri tərəfindən (bütün) insanlara böyük həcc günündə (Qurban bayramı günü, yaxud hicrətin doqquzuncu ilində müşriklərlə müsəlmanların həcc əməllərini birlikdə yerinə yetirdikləri böyük həcc (həcci-əkbər) günü) bir bildirişdir ki, “Allah və onun Peyğəmbəri müşriklərdən uzaqdırlar (onlarla heç bir əhd-peymanları yoxdur)”.

“Həcci-əkbər” sözü barədə müxtəlif təfsirlər mövcuddur, amma onların ən yaxşısı həmin sözdəki məqsədin “həcci-təməttö” – bu həcdə Ərəfat, Məşərül-həram, Mina, qurban kəsilən yer və şeytana daş atılması (rəmy cəmərat) kimi yerlərdə dayanılmalıdır – olamsıdır. “Həcci-əsğər” isə təməttö ümrəsidir.(1) Hər halda, Allah və onun rəsulunun hicrətin doqquzuncu ilində həcci-təməttö zamanı edilən elanın nə olmasını bilmək lazımdır. Ayənin davamına diqqət yetirin:

{...أَنَّ اللَّهَ بَرِیءٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ وَرَسُولُهُ...}

Allah və onun rəsulu bütün müşriklərdən uzaq olduğunu bildirir və bu baxımdan, müqavilələr ləğv edilir. Nəticədə,

səh:297
1- [1] . “Həcci-əkbər” sözünü Qurban bayramı və Ərəfə günü kimi də təfsir edirlər. Daha artıq məlumat üçün “Məcməul-bəyan”, c.2, səh.5, “Kəşşaf təfsiri”, c.2, səh.5-244-ə müarciət edin.

müşriklərin öz şirklərindən əl çəkərək müqəddəs İslam dini və tövhidi qəbul etməkdən başqa, ikinci bir yolları yoxdur.

{...فَإِنْ تُبْتُمْ فَهُوَ خَیرٌ لَکُمْ...}

Müqavilələri ləğv edilmiş olan müşriklər əgər bütpərəstlikdən əl çəksə və tövbə edərək İslam dinini qəbul etsələr, bu, onlar üçün daha xeyirlidir. Çünki bu yolla həm onların dünyadakı əmin-amanlığı, həm də İslam dininin qaydalarına əməl etmək, vacib əməlləri yerinə yetirmək və haramlardan çəkinmək sayəsində axirət səadəti təmin edilər.

{...وَإِنْ تَوَلَّیتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّکُمْ غَیرُ مُعْجِزِی اللَّهِ وَبَشِّرِ الَّذِینَ کَفَرُوا بِعَذَابٍ أَلِیمٍ}

Əgər tövbə etməsəniz və öz şirk əməllərinizdə inad göstərsəniz, bilin ki, Allahın qüdrətindən yaxa qurtara və onu aciz edə bilməzsiniz. Bundan əlavə, sizi Allahın əzabı da gözləyir.

Görəsən, bu vəzifə fəzilətdirmi?

Sual: Deyilənlərə uyğun olaraq, Peyğəmbər (s) tərəfindən “Tövbə” surəsinin ilkin ayələrini həcc mərasimində müşriklərə təbliğ etməklə vəzifələndirilən həzrət Əli (ə) üçün əvvəlcə Əbu Bəkrə tapşırılan, sonra isə ondan alınaraq həzrət Əliyə (ə) verilən vəzifə fəzilət hesab edilirmi?

Cavab: Bu fəziləti dəyərdən salmaq istəyən təəssübkeş şəxslərdən bir qrupu demişlər ki, vəzifələndirilmiş şəxsdən tapşırığı geri almaq ərəblər arasında mövcud olan bir adətdir. Yəni, ərəblər arasında belə bir adət var ki, bir nəfəri xəbər vermək üçün göndərən şəxsin ya özü, ya da onun əhli-beytindən olan biri həmin xəbəri çatdırmalıdır. Bu cəhətdən, Peyğəmbər (s) də Əbu Bəkri həmin vəzifədən kənarlaşdırdı və həzrət Əlini (ə) onun yerinə təyin etdi və nəticədə, bu vəzifə həzrət Əli (s) üçün fəzilət hesab olunmur.(1) Amma insaflı

səh:298
1- [1] . “Əl-Kəşşaf”, c.2, səh.244.

olaraq demək lazımdır ki, bu sözlər aşağıdakı səbəblərdən, həqiqətdən uzaqdır:

Birincisi, Siz ərəblər arasında belə bir adətin olduğunu nəyə əsasən deyirsiniz? Harada belə bir məsələ qeyd edilmişdir? Görəsən, sadəcə ehtimala əsasən, belə mühüm bir fəziləti inkar etmək olarmı?

İkincisi, ərəblər arasında belə bir adətin olduğunun sübut edildiyini fərz etsək belə, deməliyik ki, əvvəldə qeyd edilən bəzi rəvayətlərə əsasən, Peyğəmbər (s) Allahın əmri ilə o həzrəti bu məsələdə vəzifələndirmişdi. Nəticədə, belə bir vəzifənin həzrət Əli (ə) üçün fəzilət hesab edildiyini deməliyik, çünki Allah bir şəxsi Peyğəmbərə (s) canişin təyin etmək istəsə, insanların ən üstününü ona canişin təyin edər və əgər insanlar canişin seçmək istəsələr, əqlin tələbinə əsasən də, o həzrəti seçməlidirlər.

€“Azan” və “Müəzzin” ayəsinin bir-biri ilə irtibatı

Axirətdə insana savab və cəzaların verilməsi, həqiqətdə, onun dünyadakı əməllərinin nəticəsidir. Bu məsələ axirət dünyasının savab və cəzalarını insanın dünyadakı əməlləri ilə müqayisə etdikdə daha yaxşı anlaşılır. Böyük günahlardan hesab edilən riba (faiz) məsələsinə mürtəkib olan bir insanın axirətdə vəziyyəti məst olan adamın vəziyyəti kimidir. O, iradəsini əldən vermiş və normal şəkildə addım ata bilməz və yerə yıxılar. Buna səbəb onun riba almaqla cəmiyyətdəki iqtisadi tarazlığın pozulmasına yol açması olmuşdur. Deməli, riba ilə məşğul olan insanın axirətdəki vəziyyəti onun dünyada bu günaha mürtəkib olmaqla cəmiyyətin tarazlığını pozmasının əks-təsiridir.(1)

Zalım insanların axirətdə zülmətdə olması və çıxış yolu

səh:299
1- [1] . Riba məsələsini geniş şəkidə mütaliə etmək üçün “Riba və islami banklar” əsərinə müraciət edin.

tapa bilməməsinaə səbəb onların dünyada məzlumları çıxılmaz vəziyyətə salmalarıdır ki, onlar heç bir çıxış yolu tapmamışlar. Əgər axirətdə əlində çıraq tutduğu və onun nuru sayəsində asanlıqla cənnətə gedən bir şəxs olarsa, bu, onun dünyada bir çox insanı hidayət nuru ilə doğru yola yönəlməsinin nəticəsidir. Xülasə, axirət aləmindəki savab və cəzalar bizim özümümzün dünyadakə əməllərimizin əks olunmasıdır. Bu mətləbə diqqət etməklə deyə bilərik ki, “Tövbə” surəsində qeyd edilən ayələrə uyğun olaraq əgər həzrət Əli (ə) dünyada Peyğəmbərin (s) müəzzinidirsə və onun verdiyi xəbərləri Məkkədə insanlara çatdırırsa, deməli, o həzrət axirətdə də müəzzindir və ilahi xəbəri axirətdəkilərə çatdıraraq zülm etdikləri üçün Allahın lənətinin zalımlara olmasını onlara bildirir. O həzrət axirətdə cənnət və cəhənnəm əhli arasındakı danışıqlara son qoyandırsa, buna səbəb o həzrətin sonuncu dəfə dünyada müşrik və bütpərəstlərə xitab etməsidir. Görəsən, bu vəzilətin dəyəri azdırmı? Hansısa bir insan, istər müsəlman olsun, istərsə də digər ilahi dinlərdən, belə bir fəzilətə yiyələnə bilmişdirmi?

“Bəraət” (tövbə) surəsini təbliğ etmək vəzifəsi...

“Bəraət” (tövbə) surəsini təbliğ etmək vəzifəsi...

“Bəraət” (tövbə) surəsini təbliğ etmək vəzifəsi verilən şəxslərin

dəyişdirilməsindəki hikmət

Sual: Peyğəmbər (s) – qeyd edilənlərə əsasən – şiə və sünni olan bütün təfsirçilərin də fikir birliyinə görə, əvvəlcə Əbu Bəkri “Tövbə” surəsinin təbliği ilə vəzifələndirmiş, sonra isə həmin vəzifəni həzrət Əliyə (ə) tapşırmışdır. Görəsən, Peyğəmbər (s) öz işindən peşman olaraq belə bir addımı atmışdırmı?

Yoxsa, hər iki məsələ – həm Əbu Bəkrin təyini, həm də onun geri alınaraq həzrət Əliyə (ə) əta olması Allahın əmri ilə idimi? Bir sözlə, vəzifəli şəxslərin dəyişdirilməsindəki hikmət nə idi?

Cavab: Bu sualın cavabı aydındır. O həzrət hər bir işi agah

səh:300

və baxəbər şəkildə yerinə yetirmiş və camaatın nəzərini hamıdan fəzilətli təsəvvür etdikləri şəxsdən, həqiqətdə də, ən üstün olan şəxsə doğru yönəltmək istəmişdi. Bu səbəbdən, ilkin olaraq camaatın ən üstün təsəvvür etdiyi şəxsi – Əbu Bəkri bu məsələdə vəzifələndirmiş, sonra isə onu vəzifədən kənarlaşdıraraq həm Əbu Bəkrdən, həm də bütün müsəlmanlardan üstün olan bir şəxsə həvalə etmişdi. Bu məsələ Peyğəmbərin (s) gördüyü birinci iş deyildi, əksinə dəfələrlə həmin məqsədlə ona bənzər müəyyən işləri həyata keçirmişdi. Məsələn, Xeybəri qalasının fəthi məsələsində döyüş bayrağını birinci gün Əbu BƏkrə verir ki, bütün səyi ilə qalanı fəth eləsin, lakin o, bacarmır. İkinci gün də Ömərə bayrağı verir, o da kor-pşman geri qayıdır. Nəhayət, üçüncü gün belə buyurur:

“Sabah bayrağı elə bir şəxsə verəcəyəm ki, həm Allah və onun rəsuluna məhəbbəti var, həm də Allah və rəsulu onu sevir. O, daima düşmənə həmlə edən və əsla döyüşdən fərar etməyəndir. Həmin şəxs Xeybər qalasını fəth edəcək.”

Peyğəmbərin məqsədinin kim olduğu başa düşən səhabələr dedilər ki, əgər Əlini (ə) nəzərdə tutursunuzsa, o, indi göz ağrısı xəstəliyinə mübtəla olmuşdur. Həzrət onun yanına çağırılmasına göstəriş verdi və Əli (ə) gəldikdə, Peyğəmbər (s) ağzının suyundan bir qədərini onun gözlərinə sürtdü və Əlinin (ə) gözləri şəfa tapdı. Növbəti gün Peyğəmbər (s) bayrağı həzrət Əliyə verdi və o, qalanı fəth elədi.(1) Görəsən, nə üçün Peyğəmbər (s) elə əvvəlcədən bayrağı ona deyil, digər səhabələrə vermişdi? Aydın məsələdir ki, həzrət Əlinin (ə)üstün və əfzəl olduğunu digərlərinə bildirmək istəyirdi.

“Əhzab” (xəndək) döyüşündə də müşrik və bütpərəstlərin qəhrəmanı Əmr ibn Əbdüvəd xəndəyi aşaraq müsəlmanlardan

səh:301
1- [1] . Bu hadisənin şeniş şərhini “Furuğe əbədiyyət”, c.2, səh.248-dən mütaliə edin.

özü müqabilində döyüşçü istədikdə, həzrət Əlidən (ə) başqa, heç kəz, hazır olmadı. Peyğəmbər (s) ona birinci dəfə icazə vermədi. İkinci dəfə də məsələ təkrarlandı və Əlidən (ə) başqa, heç kəs döyüşə hazır olmadı və Peyğəmbər (s) ona yenə icazə vermədi. Əmr ibn Əbdüvəd üçüncü dəfə təhqirə keçərək dedi: “Döyüşçü tələb etməkdən yoruldum və səsim tutuldu, sizdən hansınız cənnətə getmək istəyir? Onu cənnətə göndərim”. Bu dəfə də Əlidən başqa, heç kəz irəli çıxmadı. Bu dəfə Peyğəmbər (s) ona icazə verdi və hamını heyrətə salacaq şəkildə o, Əmr ibn Əbdüvədə qalib gəldi.(1) Bu yerdə də Peyğəmbər (s) o həzrətin hamıdan üstün olduğunu bildirmək və cəmiyyət arasındakı mövqeyini möhkəmlətmək üçün bu qaydada əməl etdi.