Quranda “İmaməT” ayəLƏRİ Kİtab haqqinda

4. “ELMUL-KİTAB” AYƏSİ

İşarə

{وَیقُولُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلًا قُلْ کَفَی بِاللَّهِ شَهِیدًا بَینِی وَبَینَکُمْ وَمَنْ...}

“Kafirlər “sən (Allahın) Peyğəmbər(i) deyilsən” deyirlər. De: “Mənimlə sizin aranızda Allahın, həmçinin, kitab elminə malik kəsin (həqiqi Tövratın və İncilin maarifi və ya bu Qur’anın elmləri ilə tanış olan hər bir kəsin) şahid olması kifayətdir”.(1)

Bəhsə qısa bir nəzər

Həzrət Əlinin (ə) vilayətinin isbat edilməsi üçün istifadə edilə bilən ayələrdən biri o həzrətin fəzilətləri ilə bağlı olan “Elmul-kitab” ayəsidir. Peyğəmbər (s) bu ayədə onun Peyğəmbərlik iddiasının doğruluğuna şahid kimi iki nəfərin adını çəkir. Onlardan biri Allah, digəri isə kitab elmi (elmi-kitab) yanında olan kəsdir. Kitab elmi yanında olan şəxsə məqsədin kim olması və Allahla həmin şəxsin şahidliyinin necəliyi barədə gələn bəhslərdə geniş şəkildə şərh ediləcək, amma ayənin şərh və təfsirindən öncə bir mətləbi müqəddimə olaraq bildirmək zəruridir.

Heç bir şeyi dəlilsiz olaraq qəbul etməyin

Quranın bütün müsəlmanlar və bütün insanlara mühüm və ən əsas təlimlərindən biri budur ki, heç nəyi dəlilsiz olaraq qəbul etməsinlər. Bəli, İslamın nəzərində hansısa bir məsələnin qəbulu üçün onu əsaslandıra bilən dəlillər olmalıdır. Quranda bu zəminədə dörd ayə mövcuddur. Həmin ayələr belədir:

{...هَاتُوا بُرْهَانَکُمْ...}

Bu mövzu barəsində öz dəlillərinizi gətirin.(2)

səh:279
1- [1] . “Rəd” surəsi, ayə 43.

2- [2] . Bu cümlə Quranın “Bəqərə” surəsi, 114-cü, “Ənbiya” surəsi, 24-cü, “Nəml” surəsi, 64-cü və “Qəsəs” surəsinin 75-ci ayələrində qeyd edilmişdir.

Bu ayələrin xitabı bəzən yəhudi və nəsranilərdir və Allah Peyğəmbərə buyurur ki, onlara belə de: “Əgər onlar öz iddialarında (cənnət təkcə yəhudi və nəsranilərə məxsusdur və onlardan başqa, heç kəs cənnətə getməyəcək) doğruçu və sadiqdirlərsə, öz dəlillərini göstərsinlər”. Bəzən də bütpərəstlərə xitab olunur ki, onlar boş və əsassız iddialala bütlərə ibadət edirlər və bunun üçün də bir dəlil gətirməlidirlər, yoxsa, onların bu iddiası qəbul olunası deyil.

Eyni zamanda, həmin ayələrdən biri qiyamət gününə işarə edir, yəni oradada kiminsə bir iddiası olsa, ona dəlil gətirməlidir. Nəticədə, yuxarıdakı ayələrdən dünya və axirətdə hər hansı bir qövm və qrupun isbat etmək istədiyi mətləblə(1) bağlı dəlil gətirməsinin zəruriliyi anlaşılır. Əgər bu yüksək səviyyəli adət insanlar arasında yayılarsa, puç və əsassız sözlər və xürafatın qarşısı alınar və insanlar arasında münaqişə və ixtişaşlar özünün zirvə və kuliminasiya nöqtəsinə çamaz və həmin məsələlərdən

səh:280
1- [1] . Sual: Müsəlmanlar dəlil tələb etmədən mərcəyi-təqlid aliminə necə təqlid edir və ona bütün məsələlərdə tabe olurlar. O, hansı fətvanı versə, dəlil göstərməsə də sözsüz ona tabe olurlar? Cavab: Dəlil və sübut iki qisimdir: A). Müfəssəl dəlil, B) İcmali dəlil. Üsulid-din məsələləri barədə müfəssəl dəlillərə ehtiyaclıyıq. Hər bir müsəlman Allah, Peyğəmbər, imam və məad barəsində özünə lazımı qədər məlumat toplamalı və bu məsələləri dəlilə əsasən qəbul etməlidir. Amma füruid-din məsələlərində müfəssəl dəlillərə ehtiyac yoxdur və bu mümkün də deyil. İnsanlar bu barədə xırdalığına qədər məlumat toplamaq istəsə, onda, digər işlərini kənara qoyaraq illərlə təhsil almalı və beləliklə öyrənməlidirlər. Bu cür addım cəmiyyətdə nizam-intizamın aradan qalxmasına gətirib çıxarar və mümkün deyil. Məsələn, xəstə bir şəxs müalicə üçün mütəxəssis, təcrübə və təhsilli bir həkimin yanına getdiyində ondan bir-bir dəlil soruşmadığı kimi, dini məsələlərdə də insanlar təcrübəli, tədqiqatçı və hökmləri əldə etməkdə bacarıqlı və adil alimlərə müraciət edir. Nəticədə, insanlar dəlilsiz olaraq mərcəyi-təqlidə itaət və ona təqlid etmirlər, əksinə qeyri-mütəxəssisin mütəxəssisə müraciət etdiyi kimi ona tabe olurlar ki, bu da müfəssəl dəlil müqabilində icmali dəlildir.

müəyyən şəxslər öz mənafeləri üçün istifadə edə bilməz.

Buna əsasən, hətta, İslam Peyğəmbərinin (s) özü də iddiasının doğruluğuna mötəbər və hamının qəbul edə biləcəyi iki şahid və dəlil gətirir. Bu məsələlərə diqqət yetirməklə, ayənin şərh və təfsirirnə başlayırıq.

Şərh və təfsir

Nübuvvətin şahidləri

{وَیقُولُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلًا...}

Kafirlər İslam Peyğəmbərinin (s) Allah tərəfindən göndərilmədiyini iddia edir və Quranın üslubuna uyğun olaraq ondan dəlil və şahid gətirməsini tələb edirdilər. Bu səbəbdən, Allah-taala ayənin davamında belə buyurur:

{...قُلْ کَفَی بِاللَّهِ شَهِیدًا بَینِی وَبَینَکُمْ وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتَابِ}

Ey Peyğəmbər! De ki, sizinlə mənim aramda Allah və elmi-kitab yanında olan şəxsin şəhadəti kifayət edər. Yəni, mənim birinci şahidim Allah-taala və ikinci şahidim elmi-kitab (onun bir hissəsi deyil, hamısı) onun yanında olan şəxsdir. Bu iki şahid mənim Peyğəmbərliyimə şahiddir və həqiqətdə, həmin şahidlər dəlil istəyənlər üçün kifayət edər.

Allahın şahidliyinin necəliyi (xüsusiyyəti)

Sual: Gözə görünməyən və heç kimin görə bilmədiyi Allah İsılam Peyğəmbərinin (s) risalətinə necə şahidlik edir?

Cavab: Allahın İslam Peyğəmbərinin (s) ixtiyarında qoyduğu möcüzələr onun risalətinin həqiqiliyinə şahiddir. Yoxsa, çətin ki, hikmət sahibi olan Allah yalançı bir Peyğəmbərin (s) ixtiyarında bir-iki deyil, yüzlərlə möcüzə qoymuş olsun və o da Allah bəndələrini öz yollarından azdırsın. Halbuki, Allah bəndələrini azdırmaz. Deməli, Peyğəmbərin ixtiyarında çoxlu sayda möcüzələrin qoyulması onun risalətinə bir şahiddir.

səh:281

Elmi-kitab yanında olan şəxs kimdir?

Bu zəminədə Əllamə Təbərsi “Məcməul-bəyan” əsərində üç nəzəriyyəni bəyan etmişdir:

1. {...وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتَابِ}:

1. (elmi kitab yanında olan şəxs) – Məqsəd Allah-taalanın özüdür. Həqiqətdə, bu cümlə {...بِاللَّهِ...} (billah) sözünü izah edən və ona ətf olunan (əlavə edilən) təfsirdir və hər iki söz eyni mənadadır. Nəticədə, bu ayədə Peyğəmbərin (s) risalətinin doğruluğu üçün birdən artıq şahid qeyd edilməmişdir və həmin şahid Allahdır.(1)

Bu nəzəriyyə rədd edilmişdir. Çünki ərəb dilinin qrammatik qanunlarına əsasən əlavə edilən cümlə (mətuf) say baxımından olmalıdır və əlavə edilmiş olan cümlə üzərinə əlavə edilən cümlədən (ətf) fərqli olaraq yeni bir mətləb olarsa, bu, qaydaya ziddir və qəbul olunmur. Həmin məsələ ərəb ədəbiyyatı (qrammatikası) alimlərinin dediyi kimidir. Nə qədər ki, bunun əksini sübut edən yeni bir dəlil əldə olunmayıb, biz ayədəki mətləbin əvvəlki cümlənin təkrarı deyil, yeni bir mətləb olduğunu qəbul etməliyik. Bu səbəbdən, yuxarıdakı nəzəriyyə qəbul olunası deyil.

2. İkinci nəzəriyyəyə üstünlük verən insanlar birinci nəzəriyyəni rədd edir və ayədəki məqsədin əhli-kitabdan olan və İslamı qəbul edən bir qrup alim, o cümlədən, Abdullah ibn Salam(2) olduğunu deyirlər. O, yəhudi alimi, insaflı olmuşdur. Abdullah ibn Salam Tövratda sonuncu Peyğəmbərin nişanələrini oxumuşdu və İslam Peyğəmbəri Məhəmmədi (s) gördükdə, həmin nişanələri o həzrətdə müşahidə edərək Allahın göndərdiyi Peyğəmbər olduğunu qəbul etmiş və ona iman gətirmişdi. Əgər o, əvvəlki dini olan yəhudilikdə qalmış olsaydı, onlar arasında hörmət sahibi olar və maddi cəhətdən daha yaxşı təmin oluna bilərdi. Amma o, həqiqəti gördükdə, öz

səh:282
1- [1] . “Məcməul-bəyan”, c.3, səh.301.

2- [2] . Yenə orda.

nəfsini ayağı altında qoyaraq İslama tərəf üz gətirdi. Nəticədə o, kitab elmi yanında olan şəxsdir, yəni Tövratda Peyğəmbərin nişanələrindən xəbərdar olan insandır və ayədə Allah və Abdullah ibn Salam Peyğəmbərin risalətinin doğruluğuna şahid olan kəslərdir. Başqa bir ifadə ilə desək, Allah və səmavi kitablar Peyğəmbərin (s) risalətinə şəhadət verirlər.

Bu nəzəriyyə də qəbul olunmur, çünki “Rəd” surəsi Məkkədə nazil olunan surələrdəndir və Abullah ibn Salam isə Mədinədə İslam dinini qəbul etmişdir. Deməli, bəhs etdiyimiz ayə nazil olarkən Abdullah ibn Salam hələ müsəlman deyildi ki, ayələr ona işarə etmiş olsun.

3. Bir çox təfsir, tarix, hədis və bunlara bənzər kitablarda işarə edilmiş üçüncü nəzəriyyədə kitab elmi yanında olan şəxsdəki məqsədin Əli ibn Əbutalib(1) (ə) olduğu bildirilmişdir. Əhli-sünnənin qəbul etdiyi, Peyğəmbər (s) səhabəsi, müsəlman alimi və şiələrin də xoşbin olduqları Əbu Səid Xudri belə deyir: “Mən Peyğəmbərin xidmətinə yetişdiyimdə, o həzrətdən kitab elmindən bir qədər bilən şəxsdəki {...الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْکِتَابِ...}(2) məqsədin kim olduğunu soruşdum. Həzrət cavab verdi ki, məqsəd qardaşım Süleynmanın (ə) vəziri Asəf ibn Bərxiyadır. Sonra “Rəd” surəsindəki {...مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتَابِ} elmi-kitab yanında olan kəs”dəki məqsəd kimdir?” - deyə sual verdim. Belə cavab verdi:

ذاکَ اَخی عَلِیُّ بْنُ اَبیطالِب(3)

“Məqsəd qardaşım Əli ibn Əbutalibdir (ə)”.

Bu rəvayəti Əbu Səid Xudridən başqa, Abdullah ibn Abbas, Səid ibn Cübeyr, Məhəmməd ibn Hənəfiyyə, Zeyd ibn Əli və digərləri də nəql etmişlər. Həmçinin, həmin

səh:283
1- [1] . “Məcməul-bəyan”, c.3, səh.301.

2- [2] . “Nəml” surəsi, ayə 40.

3- [3] . “Yənabiul-məvəddəh”, səh.102 (“Ehqaqul-həqq”, c.3, səh.281-dəki nəqlə əsasən).

rəvayəti nəql edənlərə Qurtubi(1), Süyuti(2), Əllamə Dəşti Şirazi(3), Tirmizi(4) və digərlərini də misal göstərmək olar.

Nəticədə, {...مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتَابِ} “elmi-kitab yanında olan şəxs” cümləsinin ən yaxşı təfsiri həzrət Əli ibn Əbutalibdir (ə).

Həzrət Əlinin (ə) şahid olmasının necəliyi (xüsusiyyəti)

Sual: Yuxarıdakı ayənin nazilolma səbəbləri barəsində gələn çoxlu rəvayətlərə əsasən, onun həzrət Əli (ə) haqqında olmasını qəbul etdik, amma qarşıya digər bir sual çıxır ki, onun Peyğəmbərin (s) risalət və nübuvvətinə şahidliyi necə və hansı şəkildədir?

Cavab: Bu sualın cavabının aydın olması üçün iki misala diqqət yetirin:

A) Tanımadığı bir şəhərə daxil olan bir şəxsi təsəvvür edin. O şəhər əhalisindən heç kəsi tanımır və namaz vaxtı camaat namazında iştirak etmək istəyərək həm namazın əvvəl vaxtının, həm də camaat namazının fəzilətini əldə etmək fikrindədir. O, heç kəsi tanımadığı halda, imam camaatın (pişnamazın) adil olmasını necə biləcək və ona necə iqtida edəcək? Bu yerdə fəqihlər deyirlər ki, əgər həmin şəhər əhalisinin müəyyən bir qisminin ona iqtida etdiyi məlum olsa, yəni müəyyən sayda yetişkin ruhanilərin və iqtida edənlərin (məmumların) pişnamaza iqtida etməsindən həmin şəxsin adil olmasına inanmaq olar.

B) Əgər biz elmli və hamının ehtiram göstərdiyi bir şəxsin bizim tanımadığımız bir müəllimin yanında əyləşərək dərs oxuduğunu görsək, şagirdin elm və

səh:284
1- [1] . “Əl-Camiul-əhkamul-Quran”, c.9, səh.13 (“Ehqaqul-həqq”, c.3, səh.280-dakı nəqlə əsasən).

2- [2] . “Əl-İtqan”, c.1, səh.13 (“Ehqaqul-həqq”, c.3, səh.280-dakı nəqlə əsasən).

3- [3] . “Rovzətul-əhbab”, c.1, “doqquzuncu ildəki hadisələr” (“Ehqaqul-həqq”, c.3, səh.280-dakı nəqlə əsasən).

4- [4] . “Manaqibu-Murtəzəvi”, səh.49 (“Ehqaqul-həqq”, c.3, səh.280-dakı nəqlə əsasən).

fəzilətindən ustadın da fəzilətli olmasına inam gətiririk. Məsələn, Şeyx Ənsari və ya Əllamə Hilli kimi bir şəxsin Qomnami adlı ustad yanında dərs oxuduğunu müşahidə etsək, onların vasitəsi ilə ustadın əzəmətinə də inanırıq.

Qeyd etdiyimiz iki misala diqqət etməklə sualın cavabına nəzər yetirin:

Həzrət Əlinin (ə) şəxsiyyəti barədə mütaliə etdiyimiz zaman, onu bütün əxlaqi və insani sifətlərdə ən üstün bir şəx olduğunu anlayırıq.

Həzrət Əlinin (ə) elm və biliyinin bir nümunəsi olan “Nəhcül-bəlağə”ni oxuyaraq onun barəsində təgəkkür etdikdə, adam onun bir insan beyninin məhsulu olduğuna inana bilmir. Bu səbəbdən, o həzrətin kitabını “Allah kəlamından aşağı, insan kəlamından üstün” ifadəsi ilə vəsf etmişlər. Həzrət Əli (ə) ən çətin və insanı heyrətdə qoyan qəzavət məsələlərini ən yaxşı həll üsülları ilə həll edir və məzlum insanların haqqını zalımlardan alırdı. Həzrət Əli (ə) vəsf edilməz ibadət və bəndəçiliyi ilə namazda sadəcə Allaha diqqət edir və onun barəsində düşünürdü. Həmçinin, adi halda onun üzərində tətbiq edilə bilinməyən müalicə fəqət namaz halında o həzrət üçün mümükün olmuşdu.

Onun döyüşlərdə göstərdiyi şücaətə diqqət etirdikdə, məlum olur ki, heç vaxt düşmənə arxa çevirməmiş və daim qələbə çalmışdır. Həzrət Əli (ə) elə bir şəxsiyyətdir ki, heç kəs onu ədalət yolundan xaric edə bilməmiş və sonunda həmin ədalət onun şəhadətinə səbəb olmuşdur.

Bəli, qeyd edilən bütün bu xüsusiyyət və keyfiyyətlər və o həzrətin özünü dinin təbliğinə həsr etməsi və Peyğəmbərin (s) köməkçisi hesab etməsindən İslam Peyğəmbərinin (s) risalətinə şahid olması məlum olmurmu? Nəticədə, həzrət Əli (ə) Peyğəmbərin (s) nübuvvətinə şəhadət verən ikinci bir şəxsdir. Bu şəhadət o qədər mühüm və əhəmiyyətlidir ki, əgər Peyğəmbər (s) öz nübuvvətinin doğruluğuna digər bir şahid gətirə bilməsə

səh:285

idi, həzrət Əlinin (ə) şahidliyi təklikdə kifayət edərdi.

Asəf ibn Bərxiya ilə Əli ibn Əbutalibin (ə) müqayisə edilməsi

Asəf ibn Bərxiya həzrət Süleymanın (ə) vəziri idi və onunla bağlı məlumat “Nəml” surəsində bildirilmişdir və həmin hadisənin şərhi belədir:

“Səba hökmdarı (mələkəsi) həzrət Sülymana (ə) təslim olduğu və ona tərəf hərəkət etdiyində, həzrət Süleyman (ə) insan və cinlərdən olan köməkçilərinə xitab edərək dedi ki, sizlərdən hansının Səba hökmdarı bizə təslim olmamış və hüzurumuza gəlməmişdən qabaq, onun taxtını bura gətirə bilər?

Cinlərdən olan biri cavab verdi ki, mən onu sizin yanınıza gətirərəm, amma bir az zamana ehtiyac var və sizin bu məclis qurtarana qədər mənə vaxt verin. Həzrət Süleyman (ə) buna razı olmadı və onun qeyri–adi işləri həyata keçirdiyi və elmi-kitabdan bir şey bilən vəziri (Asəf ibn Bərxiya) dedi ki, siz gözününzü yumub-açaana qədər mən o taxtı gətirərəm. Həzrət Süleyman (ə) gözünü yumub-açıncaya qədər həmin taxtı öz yanında hazır gördü. Süleyman Peyğəmbər (ə) bütün bu nemətlərin Allahdan olduğunu etiraf edərək şükr elədi”.(1)

Asəf ibn Bərxiya elmi-kitabdan az bir şey və ismi-əzəmdən bir qədər bilirdi və onun köməyi ilə belə qeyri-adi bir işi həyata keçirdi. Elmi-kitabın hamısını və bütün ismi-əzəmləri bilən həzrət Əlinin (ə) qüdrəti Asəf ibn Bərxiya ilə müqayisə olunasıdırmı? Bu bəhslərdən imamların təkvini vilayətinə də iman gətirmək olar, çünki bu məsələ, nəuzubillah, onların yerlər və göylərin yaradıcısı mənasında deyil, əksinə onlar Allahın izni ilə varlıq aləmində təsərrüf və təsir qüvvısinə malikdirlər. Necə ki, Asəf ibn Bərxiya həmin məsələlərə qadir idi.

səh:286
1- [1] . Asəf ibn Bərxiya barəsində verilən şərh “Nəml” surəsinin 38-39-40-cı ayələrindən idi.