Samarqand davlat universiteti turaev b. X., Nizamov a. N

Antiratsionalizm 
Tarqatma bilim haqidagi kontseptsiyasini rivojlantirar ekan F. fon Xayek 
mumtoz iqtisodiy nazariyaga xos bo`lgan ideal, turli iqtisodiyot rejaviy nazoratiga 
ishonuvchi nazariyalar uchun asos bo`lsada, printsipial ravishda amalga oshirilishi 
mumkin emas deb xulosa qiladi. Mumtoz iqtisodchilar, inson o`z tafakkuri 
yordamida, iqtisodiy qonuniyatlarni ochish, va olingan bilimlar asosida o`z 
harakatlarini ratsionallashtirish imkoniyatiga egaligiga asoslanishgan, demak, 
buning orqasidan iqtisodiy mexanizmni ratsionallashtirish mumkin. Bunday 
optimizmning mantiqiy xotimasi, F. fon Xayek fikricha, turli ijtimoiy 
nazariyalardan kelib chiqib, hukumatning iqtisodiyotga aralashuvi kontseptsiyasi 
shakllanishidir. Agar, fan yordamida harakat ratsional yo`llarini topish printsipial 
imkoniyati tan olinadigan bo`lsa, bu holat bevosita jamiyat rivojlanishi turiga 
aloqador iqtisodiy rivojlanish optimal variantini hisobga olish imkoniyatiga ega 
bo`lgan ilmiy asos beruvchi yagona koordinatsion markaz yaratilishi g`oyasi ham 
yuzaga keladi. 
Antiratsionalizm g`oyalari asosida, F. fon Xayek o`zining ijtimoiy tizim 
tanqidini ko`rib, mazkur mavzuga bag`ishlangan asarlaridan birini “emiriluvchan 
o`ziga ishonch” (1988) deb nomladi. Xayek o`ziga ishonuvchan ratsionalizmni 
tanqid ostiga olgan. Ingliz skeptitsizmi an`analarini davom ettirgan holda, u juda 
ham ehtiyotkorona ravishda inson tafakkuri imkoniyatlarini baholab, ta`kidlaydiki, 
insoniyat ideal fikr va ong imkoniyatlariga ega emas, va mavjud imkoniyatlar unga 
o`zlarini qiziqtirayotgan predmet haqida zarur axborotni akkumulyatsiya etish, uni 
tahlil etish, tizimga to`la tadbiq etishga yo`naltirish, va o`zlari uchun mazkur tizim 
doirasida ratsional harakatni belgilab olish imkoniyatini bermaydi. Birinchidan, 
inson tafakkuri bunday bilim hajmlarini qo`llashga qodir emas. Ikkinchidan, inson, 
faqatgina formalizatsiyalangan bilimlarni tahlil etish imkoniyatiga ega bo`lib, 
uning bilimlari, so`zlar va mantiqiy konstruktsiyalarga asoslangan. F. fon Xayek 

---

224 
nuqtai nazaricha, qadriyati bo`yicha o`ziga xos bilimlarga ega bo`lgan amaliy 
tajriba, mantiqiy konstruktsiya va abstraktsiyalarning sodda tilga o`zgartirilishi, 
uning emirilishiga olib keladi. Bilimlar amaliyotdan qancha uzoq bo`lsa, ularning 
dolzarbligi ham Shu darajada past bo`ladi.