Sh. N. Zaynutdinov, R. I. Nurimbetov

Filtr nazariyasi. 
70- yillarda inson kapitali nazariyasi Filtr 
nazariyasi tomonidan hujumga uchradi (uning mualliflari ora- 
sida mashhur iqtisodchi va sotsiologlar — A. Berg1, M. Spens2, 
Dj. Stiglis, P. Uils, K. Errou3 lar bor).
Ushbu nazariyaning mohiyati shundaki, m a’lumot sara- 
lash vositasi sifatida, o‘quvchilami ulaming ishlab chiqarish 
sifatlariga ko‘ra saralovchi moslama deb tushuniladi. Alohida
1 Berg I. Education and jobs: greats training robbery. N .Y .,1972.
2 Spence A.M . Market signaling. Cambridge (M ASS). 1974.
3 Arrow K. Higher education as a filter// Journal o f Public Economic. 1973. Vol .2.
№ 3.
277

---

xodimning m a’lumoti darajasi va uning ish haqi oVrtasida 
sabab-oqibatli ijobiy aloqani rad etmasdan turib, Filtr naza­
riyasi inson kapitalining geoklassik konsepsiyasiga ushbu 
bog‘lislik mexanizmini tushunishda va butun xo‘jalik miqyosida 
ta’limning iqtisodiy samaradorligini baholashda qarshi chiqadi.
Ushbu nazariyaning markaziy g‘oyasi birinchi o ‘ringa 
ta’limning ishlab chiqaruvchi emas, selektiv (axborot) funk- 
siyasini qo‘yishdir.
M a’lumot o ‘zining axborot funksiyasining qanday bajarar 
ekan? Ko‘proq iqtidorli insonlar o ‘rta hisobda m a’lumotning 
nisbatan yuqori bosqichlariga erishgani sababli, demak, 
o ‘qish jarayonida o‘quvchilarni ulaming qobiliyat darajasiga 
ko‘ra "saralash" ro‘y beradi. Tabiiki, xodimlami yollash vaq- 
tida tadbirkorlar xodimning salohiyatli mahsuldorligi haqida 
m a’lumotdan foydalanadilar.
Filtr nazariyasida m a’lum otni cheklanm agan o ‘sishi 
imkoniyatlari salbiy baholanadi. Shuning uchun m a’lumot 
darajasini o ‘sishi o ‘z -o ‘zidan na iqtisodiy o ‘sishi tezlash- 
tirishga, na ishsizlikni qisqartirishga qodir. Filtr nazariyasida 
imtihon sinovlari alohida ahamiyatga ega, "S of ko‘rinishida 
ta ’lim filtrini um um an faqat im tihonlardan iborat deb 
tasaw ur qilish mumkin. Ulami bekor qilish yoki yumsha- 
tish ma’lumotni axborot qiymatini keskin pasaytirgan bo‘lardi. 
F iltr nazariyasi dasturida tor ixtisoslashuv keraksiz deb 
qaraladi, chunki tadbirkorlarni birinchi navbatda o ‘qish 
davrida olingan bilimlami hajmi emas, balki xodimning tabiiy 
qobiliyatlari qiziqtiradi.
Ingliz iqtisodchilari R. Leyard va Dj. Jaxaropulos saralash 
gipotezasi ("kredepsializm") dan kelib chiqadigan xulosalar 
amalda tasdiqlanmasligini isbotlashga urindilar.
1. Agarda filtr sifatida m a’lumot haqidagi guvohnomalar 
q o ‘llansa, tugallangan m a’lumotli shaxslar tugatilmagan 
m a’lumotli shaxslarga nisbatan yuqoriroq qaytim m e’yorlarga 
ega bo‘lar edilar, lekin haqiqatda ushbu farq ahamiyatli emas.
2. Agarda saralash nazariyasi to‘g‘ri bo‘lsa, unda m a’­
lumotni ish haqiga ta’siri yoshi ulg‘aygani sari kamayishi kerak,
278

---

chunki vaqt o‘tishi bilan tadbirkorlar amalda xodimlaming 
qobilyatini bilib oladilar va ish haqini ma’lumot darajasiga 
ko\ra, taxminan emas, ulaming unumdorligiga mos ravishda 
tayinlashlari mumkin.
Biroq amalda har xil ma’lumotli, lekin bir xil qobiliyatli 
insonlaming ish haqidagi farq ulami mehnat staji o ‘sishiga 
ko‘ra o ‘sadi.
3. 
Saralash nazariyasi asosida shuni qayd etish mumkinki, 
past darajali tayyorlangan shaxslar ichida qobiliyatli xodimlami 
topish bo‘yicha xarajatlar shunchalik yuqoridirki, nisbatan 
o ‘qitilgan ishchi kuchining m ehnati uchun ish haqidagi 
farqdan oshib ketadi. Shuning uchun firmalar qobiliyatlami 
tekshirish b o ‘yicha o ‘z hurm atlarini tashkil qilm asdan, 
xodimlarining ma’lumoti haqidagi ma’lumotdan foydalanadilar.
Biroq hatto Filtr nazariyasi tarafdorlari ham bunday 
qarashni noto‘g‘ri deb hisoblaydilar. Filtr nazariyasi tarafdor- 
larining dalillari yetarli darajada ishonchli emasligini uning 
tanqidchilari ko‘rsatdilar. Hatto saralash vositasi sifatida ham 
m a’lumot samaradorlikni oshirishga yordam berishi mumkin. 
U o ‘z qobilyatlari haqida yetarli m a’lumotga ega bo‘lmagan 
kelgusi xodimlarga, o ‘zlarini yaxshiroq bilishga va iqtisodiy 
tizimda o‘zlari uchun eng maqbul o ‘rinni topishlariga yordam 
beradi. Filtr nazariyasiga qarshi, firmalar xodimlami tanlab 
olishda ma’lumot guvohnomalariga ishonmasdan, ulami test 
sinovidan o ‘tkazish uchun katta mablag‘ sarflaydilar.
Shu bilan birga filtr nazariyasi inson kapitali nazariyasi 
tomonidan ishlab chiqilgan xulosa va tavsiyalarga ehtiyotkorlik 
bilan yondashishga undadi. Aksariyat tadqiqotchilar ularni 
nafaqat qarama-qarshi, balki bir-birini to‘ldiruvchi yonda- 
shuvlar sifatida ko‘rish kerakligini e’tirof etmoqdalar.