Sual Kimyanın ilkin qanunları. Kütlə və enerjinin saxlanması qanunu

Kimyəvi xassələri. Mis az aktiv metaldır.
Cu + 2H₂SO₄(qatı) → CuSO₄ + SO₂ + 2H₂O
3Cu + 8HNO₃(duru) → 3Cu(NO₃)₂ + 2NO + 4H₂O
Cu + 4HNO₃(qatı) → Cu(NO₃)₂ + 2NO₂ + 2H₂O
Cu₂O. Mis 400⁰-500⁰C-də qızdırdıqda qara rəngli CuO alınır.1100⁰C-də o, mis 1-oksidə və oksigenə parçalanır.
4CuO → 2Cu₂O + O₂
CuO. Mis(ıı) oksid misin oksigenlə reaksiyasından və ya mis(ıı) hidroksidin parçalanmasından alınır.
2Cu + O₂ → 2CuO
Cu(OH)₂ → CuO + H₂O
Cu(OH)₂. Mis-2 oksid suda həll olmur.Ona uyğun gələn hidroksid dolayı yolla çöküntü şəklində alınır.
CuSO₄ + 2NaOH → Cu(OH)₂ + Na₂SO₄
Cu₂O₃. Mis-3 oksid 20⁰C-də KClO ilə Cu(OH)₂-nin təsirindən alınır.
2Cu(OH)₂ + KClO → Cu₂O₃ + KCl + H₂O
Mis-3 oksid qırmızı rəngli kristal maddədir.Turşularla həll olur.75⁰C-də yüksək tem. parçalanır.Qüvvətli oksidləşdiricidir.
Tətbiq sahələri. Mis xalq təsərrüfatının bütün sahələrində tətbiq edilir. İstehsal
olunan misin 40-50% elektrotexnikada istifadə olunur. Misin ən mühüm ərintiləri
bürünc və tuncdur.
Bürünc ( Cu + 45% Zn)
Tunc ( Cu + 10% Sn)
Tompak ( 90% Cu + 10% Zn)
Alüminium tuncundan xırda pul, berillium tuncundan isə saat mexanizmləri, müxtəlif yaylar hazırlanır.

Sual 50,51. Sink

Dövri sistemin II əlavə yarımqrupuna sink, kadmium və civə d- elementləri daxildir.
Təbiətdə tapılması. Sinkə təbiətdə yalnız birləşmələr şəklində təsadüf olunur.
ZnS sfalerit
ZnCO₃ sink karbonatı, qalmey
ZnO sinkit
Alınması.
2ZnS + 3O₂ → 2ZnO + 2SO₂
ZnO + C→ Zn + CO
Sink, həmçinin ZnSO₄ məhlulda elektrolizindən alınır.
ZnSO₄ + 2H₂O → Zn + O₂ + H₂ + H₂SO₄
Fiziki xassələri. Sink maviyəçalan gümüşü rəngli metaldır. O, adi şəraitdə kövrəkdir, 100-150^oC-də yumşalıb təbəqə şəklində yaxşı yayılır, 200^oC-dən yuxarı temperaturda yenə də kövrəkləşir. p=7,1q/sm³, t_ə = 419,5^oC-də əriyir.
Kimyəvi xassələri.
Zn + H₂O → ZnO + H₂
Zn + 2HCl → ZnCl₂ + H₂
Zn + 2NaOH → Na₂ZnO₂ + H₂ ərinti
Zn + 2NaOH + 2H₂O → Na₂[Zn(OH)₄] + H₂ məhlul
Qatı sulfat turşusu ilə sink turşunun qatılığından və temperaturundan asılı olaraq SO₂, S və ya H₂S əmələ gətirir.
Zn + 2H₂SO₄(qatı) → ZnSO₄ + SO₂ + 2H₂O
Sink nitrat turşusu ilə qatılıqdan və şəraitdən asılı olaraq aşağıdakı kimi reaksiyaya daxil olur:
3Zn + 8HNO₃(qatı) → 3Zn(NO₃)₂ + 2NO + 4H₂O
4Zn + 10HNO₃ (duru)→ 4Zn(NO₃)₂ + N₂O + 5H₂O

ZnO. Amfoter xassələidir. ZnO turşularda və qələvilərdə asanlıqla həll olur.
Zn(OH)₂ → ZnO + H₂O
ZnCO₃ → ZnO + CO₂
ZnSO₄ + 2NaOH → Zn(OH)₂ + Na₂SO₄
Tətbiq sahələri. İstehsal edilən sinkin əsas hissəsi sink lövhələrin hazırlanmasında, polad əşyaların sinklənməsinə, müxtəlif xəlitələrin (bürünc – 40% Zn, 60% Cu, tompak – 10% Zn, 90% - Cu ) hazırlanmasına sərf edilir. Sənayedə və laboratoriyalarda sinkdən reduksiyaedici kimi istifadə edilir. Sink – oksiddən sink ağı (ağ boya ) alınmasında istifadə edilir.

Sual 52,53,54. Xrom

Dövri sistemin VI B qrupuna xrom, molibden və volfram d- elementləri daxildir.
Təbiətdə tapılması.
FeCr₂O₄ (və ya FeO·Cr₂O₃) - dəmir daşı
Cr₂O₃ - xrom (III) oksid
Alınması. 1797 – ci ildə Vokelen tərəfindən kəşf edilmişdir. Xrom təmiz halda alüminotermiya üsulu ilə alınır.
Cr₂O₃ + 2Al → 2Cr + Al₂O₃
Fiziki xassələri. Xrom bozumtul-ağ rəngli metaldır, xarici görünüşünə görə polada oxşayır. O, ağır (p=7,2q/sm³) və çətinəriyən (t_ərimə=1890^oC) ən bərk metaldır. Onunla şüşə kəsmək olar. Havada xromun səthində oksid təbəqəsi əmələ gəlir ki, o da metalı korrozoyadan qoruyur.
Kimyəvi xassələri.
2Cr + 3H₂O → Cr₂O₃ + 3H₂
Cr + 2HCl → CrCl₂ + H₂; Cr + 2HF → CrF₂ + H₂
Cr + H₂SO₄(duru) → CrSO₄ + H₂
2Cr + 6H₂SO₄ (qatı) → Cr₂(SO₄)₃ + 3SO₂ + 6H₂O
Cr + 6HNO₃ (qatı) → Cr(NO₃)₃ + 3NO₂ + 3H₂O
Xromun oksidlərindən CrO - əsasi oksid, Cr₂O₃-amfoter, CrO₃- turşu oksididir.
Xrom 2-oksid
2CrHg₃ + O₂ → 2CrO + 6Hg
Cr(OH)₂ + 2HNO₃ → Cr(NO₃)₂ + H₂O
Xrom 3-oksid
4Cr + 3O₂ → 2Cr₂O₃
2Cr(OH)₃ → Cr₂O₃ + 3H₂O
Cr₂(SO₄)₃ + 3NaOH → 3Na₂SO₄ + 2Cr(OH)₃
Xrom 6-oksid
K₂CrO₄ + H₂SO₄ → K₂SO₄ + CrO₃ + H₂O
CrO₃ + H₂O → H₂CrO₄ - xromat turşusu
2CrO₃ + H₂O → H₂Cr₂O₇ - bixromat turşusu
Tətbiqi. Xromdan metalkəsən alətlərin hazırlanmasında istifadə olunan yüksək keyfiyyətli bərk poladların,12%-ə qədər xromu olan paslanmayan paladın istehsalında, korroziyadan qorumaq məqsədilə müxtəlif polad məmulatların xromlaşdırılması üçün istifadə edilir. Xromun nixrom adlı ərintisinin (20% Cr və 80% Ni) elektrik müqaviməti yüksək olduğu üçün ondan qızdırıcı cihazların spirallarının hazırlanmasında istifadə edilir.

Sual 55,56,57. Manqan

Manqan dövri sistemin VII B qrupuna daxildir.
Təbii birləşmələri.
MnO₂ - pirolyuzit
Mn₂O₃ · H₂O - manqanit
Alınması.
MnO₂ + 2C → Mn + 2CO
Fiziki xassələri. Manqan sıxlığı p = 7,44 q/sm³ , t_ər = 1244^o C olan gümüşü-ağ rəngli, bərk və kövrək metaldır. Mn orta kimyəvi aktivliyə malikdir.
Kimyəvi xassələri. Mn + 2H₂O → Mn(OH)₂ + H₂
Mn + 2HCl → MnCl₂ + H₂
Mn + H₂SO₄ → MnSO₄ + H₂
Qatı nitrat və sulfat turşuları soyuq halda manqanı passivləşdirir.Bu turşuların isti məhlullarında manqan həll olur.
Mn + 2H₂SO₄ (qatı) → MnSO₄ + SO₂ + 2H₂O
Mn + 4HNO₃(qatı) → Mn(NO₃)₂ + 2NO₂ + 2H₂O
3Mn+8HNO₃(duru) → 3Mn(NO₃)₂+2N₂O+4H₂O
Oksigenlə birləşmələri. Manqan oksigenlə aşağıdakı oksidləri əmələ gətirir.
MnO, Mn₂O₃; MnO₂; MnO₃, Mn₂O₇
əsasi oksid amfoter oksidi turşu oksidi
Mn(OH)₂, Mn(OH)₃ Mn(OH)_4, H₄MnO₄ H₂MnO_4, HMnO₄
Manqan 2-oksid, suda həll olmayan yaşıl-boz rəngli tozdur. Alınma üsulları:
MnCO₃ → MnO + CO₂
MnSO₄ + 2NaOH → Mn(OH)₂ + Na₂SO₄
Manqan 3-oksid, suda həll olmayan qara rəngli tozdur.
4MnO₂ → 2Mn₂O₃ + O₂
Manqan 4-oksid, suda həll olan qara rəngli maddədir, amfoter xassəlidir.
Mn(NO₃)₂ → MnO₂ + 2NO₂
Manqan 6-oksid, suda həll olan qırmızı rəngli maddədir. Turşu oksidi olub manqanat (H₂MnO₄) turşusuna uyğun gələn anhidriddir. MnO₃ və uyğun turşusu H₂MnO₄ davamsız birləşmələrdir. Lakin duzları davamlı olub, manqan oksidini oksidləşdiricilərin iştirakı ilə közərtməklə əldə edirlər.
2MnO₂ + 4KOH + O₂ → 2K₂MnO₄ + 2H₂O
Manqan 7-oksid, tünd yaşıl rəngli kristal maddədir.
2KMnO₄ + H₂SO₄ → Mn₂O₇ + K₂SO₄ + H₂O
Tətbiqi. İstehsal edilən manqanın əsas hissəsi (90%) metallurgiyada müxtəlif növ poladların alınmasında istifadə olunur. Manqan qara metallurgiyada çuqun və poladdan kükürdü ayırmaq üçün ferromanqan ərintisi şəklində tətbiq edilir. Manqan poladın bərkliyini, korroziyaya qarşı davamlılığını artırır. Onun ərintisindən dəmir yol xətləri, tank üçün zireh, ekskavator və buldozerlərin işçi hissələri hazırlanır.

Sual 58,59,60. Dəmir

Dəmir VIII qrupun B əlavə yarımqrupunda yerləşir.
Təbiətdə yayılmış mineralları:
Fe₃O_{4 -} maqnetit
Fe₂O₃ - hematit
FeS₂ - pirit
Alınması.
FeO + CO Fe + CO₂
Fe₂O₃ + 2Al 2Fe + Al₂O₃
Fiziki xassələri. Dəmir gümüşü-ağ rəngli parlaq metaldır. İstiliyi və elektriki yaxşı keçirir. Sıxlığı p = 7,86 q/sm³ , ərimə temperaturu isə t_ər = 1539⁰ C-dir. Dəmir orta kimyəvi aktivliyə malik metal olub, maqnit xassəlidir.
Kimyəvi xassələri. + 2 oksidləşmə dərəcəsi göstərdiyi birləşmələri:
Fe + 2HCl FeCl₂ + H₂
Fe + H₂SO_4(duru) FeSO₄ + H₂
2Fe + 6H₂SO_4(qatı) Fe₂(SO₄)₃ + 3SO₂ + 6H₂O
Fe + 4HNO_3(qatı) Fe(NO₃)₃ + NO + 2H₂O
8Fe + 30HNO_{3 (duru)} 8Fe(NO₃)₃ + 3N₂O + 15H₂O
Dəmirin oksigenli birləşmələri.
FeO Fe₂O₃ FeO₃ Fe₃O₄ (FeO · Fe₂O₃)
_{əsasi oksid amfoter oksid turşu oksidi qarışıq oksid}
Dəmir 2- oksid.
FeCO₃ FeO + CO₂
FeSO₄ + 2NaOH Na₂SO₄ + Fe(OH)₂
Dəmir 3- oksid.
4Fe + 3O₂ 2Fe₂O₃
4FeCl₃ + 3NaOH Fe(OH)₃ + 3NaCl
Dəmir 6-oksid (FeO)₃ - turşu xassəli olub dəmir qatı HNO₃-lə passivləşdiyi zaman qoruyucu örtük əmələ gətirir. FeO₃ və ona uyğun gələn ferrat turşusu – H₂FeO₄. Davamsızdır, lakin duzları ferratlar davamlı birləşmələrdir.
Tətbiqi. Saf dəmirdə tez maqnitləşmək və maqnitsizləşmək qabiliyyəti var, buna görə də onu transformatorlar, elektrik mühərrikləri, elektromaqnitlər və mikrofon membranlarının hazirlanmasında tətbiq edilir.Dəmir əsasən ərintilər – çuqun və polad şəklində istifadə edilir.