A. Ata Tezbaşaran ölçek Hazırlama
Yüklə 447,46 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İkinci Bası İçin Kısa Söz
- BÖLÜM II
- BÖLÜM I TUTUMLARIN ÖLÇÜLMESİ
- Tutumları Ölçme Teknikleri
- Psikolojik Ölçeklerin Temel Sayıltıları
- BÖLÜM II LIKERT’İN DERECELEME TOPLAMLARI TEKNİĞİ
|
Likert Tipi Kılavuzu Ölçek Hazırlama A. Ata Tezbaşaran LİKERT TİPİ ÖLÇEK HAZIRLAMA KILAVUZU Üçüncü eS-ükirtüamp Likert Tipi Ölçek Hazırlama Kılavuzu
Prof. Dr. A. Ata TEZBAŞARAN Mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Bölümü Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme Anabilim Dalı Mersin 2008 Ü ç ü n c ü S ü r ü m e - K i t a p LIKERT TİPİ ÖLÇEK HAZIRLAMA KILAVUZU Üçüncü sürüm: 2008 Prof. Dr. A. Ata Tezbaşaran E-posta: ata@mersin.edu.tr Dizgi, kapak tasarımı ve sayfa düzenleme: A. Ata Tezbaşaran Bu kitap, daha önce iki kez Türk Psikologlar Derneği tarafından yayınlanmıştır. Kaynak gösterilerek yapılacak kısa alıntılar dışında, yazılı izin alınmadan herhangi bir yolla çoğaltılamaz. © Eserin tüm hakları yazarına aittir. ISBN: 975-9756-08-5 i
Bu kılavuzun yayınlanmasında, Türk Psikologlar Derneği Genel Başkanı Prof. Dr. Nail Şahin’in özendirici tutumu ile Prof. Dr. Işık Savaşır’ın güdüleyici desteği başrolü oynadı. Birçok eksiği bulunmakla birlikte bu kılavuzun, yapım bilgisini içeren yayınların çoğalmasına katkıda bulunmasını umuyorum. Bu kılavuzun taslağı, Prof. Dr. Hüsnü Arıcı ve Prof. Dr. İlhan Akhun tarafından incelendi; yaptıkları öneriler kılavuzun ana hatlarını ve eksiklerini belirledi. Yrd. Doç. Dr. Rükzan Eski ve Prof. Dr. Yaşar Baykul, kılavuzun şu andaki içeriğini bilimsel açıdan irdeleyerek, değerli katkılarda bulundular. Konuyla ilgili bir kılavuz gerekliliğini ve bunun içeriğini öğrencilerim belirledi. Kılavuzun içerik, anlatım ve yazımı, ÖSYM’nin Test Araştırma Birimi uzmanlarından Nurper Fidan tarafından sıkıca gözden geçirildi. Basımla ilgili etkinliklerde Uzm. Psk. Nedret Öztan emek ve zaman harcadı. Eşim Sabahat Tezbaşaran, oğlum Umut Özgün Tezbaşaran ile kızım Gamze Özlem Tezbaşaran, yalnızca bana katlanmakla kalmayıp, aynı zamanda destek de oldular. Bu kılavuzun hazırlanması sırasında Psk. Adnan Erkuş ve ÖSYM’nin Test Araştırma Birimi uzmanlarından Ömer Kutlu bana her bakımdan destek oldular. Burada söylenmeyenlerle birlikte kılavuza emeği geçen herkese teşekkür ediyorum. Bu kılavuzdaki tüm eksikliklerin ve yetersizliklerin sorumluluğu bana aittir. A. Ata Tezbaşaran 14 Eylül 1996, Ankara ii
A. Ata Tezbaşaran KILAVUZ HAKKINDA Bu kılavuz, kendi konusundaki bir boşluğu doldurmak için değil, bu boşluğa dikkati çekmek amacıyla hazırlanmıştır. Kılavuzun taşıdığı sınırların bilinmesi ve buna göre davranılması için aşağıdaki açıklamalara gerek duyulmuştur. Araştırmacılar ve ölçek geliştirenler, tutumlar konusundaki kuramsal ve görgül bilgiler için başka kaynaklardan yararlanmalıdır. Kılavuz, tutumları ölçmek için kullanılmakta olan tekniklerin tümünü kapsamamaktadır. Ayrıca, Likert tipi ölçek geliştirmek için, bu kılavuzda önerilen tekniklerin dışında, bilinen başka yollar da vardır. Bu kılavuzda, Likert tipi ölçek geliştirmek için kullanılan geleneksel tekniklerle birlikte yazarın önerdiği bir teknik de bulunmaktadır. Kılavuzda kapsanan teknikler tek boyutlu ölçekleme modeline dayalıdır. Parametrik olmayan teknikler, çok boyutlu ölçekleme teknikleri ve madde - tepki kuramına (item - response theory) dayalı teknikler kılavuzun kapsamı dışında bırakılmıştır. Norm grupları, geliştirilen ölçeğin yayına hazırlanması, ölçekle ilgili bilimsel rapor yazma gerekleri kapsam dışında tutulmuştur. Bu konularla ilgili olarak diğer kaynaklara başvurulmalıdır. Bu kılavuzdaki işlemleri yerine getirmek ve bunları yorumlamak için, istatistikle ilgili kaynaklardan ayrıca yararlanılmalıdır. Aynı amaçla bilgisayardan yararlanma olanağının bulunabileceği düşünülmüştür.
Birincisinde 2 000 adet basılan bu kılavuzun bir yıllık bir zaman dilimi içinde tükenmesi ve yeniden basımının istenmesi, bu tür yapım bilgisini içeren kılavuzlara ihtiyaç duyulduğu düşüncesini doğrular görünmektedir. “Acilen” baskıya yetiştirme zorunluluğu nedeniyle yazım biçiminin gözden geçirilmesi için ancak kısıtlı bir zaman kaldı. Yazım biçimini gözden geçiren Erdemir Fidan ile Nurper Fidan’a teşekkürler. A. Ata Tezbaşaran 20.10.1997 Ankara iii
Likert Tipi Ölçek Hazırlama Kılavuzu A. Ata Tezbaşaran İÇİNDEKİLER BÖLÜM I TUTUMLARIN ÖLÇÜLMESİ .....................................................................1 Tutumları Ölçme Teknikleri ..............................................................2 Psikolojik Ölçeklerin Temel Sayıltıları .............................................3 Ölçme Aracının İşlevi ......................................................................4
LIKERT’İN DERECELEME TOPLAMLARI TEKNİĞİ ..............................5 BÖLÜM III 1. LIKERT TİPİ ÖLÇEK GELİŞTİRME .....................................................9 Yapılacak İşler ...............................................................................10 1. Ölçülecek Tutumun (Özeliğin) Tanımlanması ...........................10 1.a.Tutum Kapsamının Belirlenmesi ............................................. 11 1.b. Kapsama Uygun Gözlenebilir İşaretçilerin Belirlenmesi: Denemelik Tutum İfadeleri ..................................................... 11 2. DENEME ÖLÇEĞİNİN DÜZENLENMESİ VE DENEME UYGULAMASI ....................................................................14 2.a. Ölçek Materyalinin Hazırlanması ...........................................15 2.b. Yönergelerin Hazırlanması ve Cevaplama Düzeni ................15 2.c. Maddelerin Ölçek İçindeki Düzeninin Belirlenmesi ................18 2.d. Ön İnceleme ...........................................................................19 2.e. Deneme Uygulaması .............................................................19 3. DENEME UYGULAMASINDAN ELDE EDİLEN VERİLERİN ANALİZİ VE MADDE SEÇME .........................................21 3.a. Madde ve Ölçek Puanları ......................................................21 3.a.1. Cevapların Puanlanması .....................................................21 3.a.2. Analize Hazırlık: Verilerin Düzenlenmesi ............................23 iv
A. Ata Tezbaşaran 3.a.3. Ölçek Puanlarının Hesaplanması .......................................24 3.a.4. Puan Dağılımının Özellikleri ................................................26 3.b. Madde Analizi .........................................................................28 3.b.1. Korelasyonlara Dayalı Madde Analizi .................................29 3.b.2. Alt-Üst Grup Ortalamaları Farkına Dayalı Madde Analizi ...31 3.b.3. Basit Doğrusal Regresyon (BDR) Tekniğiyle Madde Analizi 36 STANDART PUANLAR ...........................................................................43 AĞIRLIKLI PUANLAR .............................................................................44 ÖLÇEĞİN PSİKOMETRİK ÖZELLİKLERİ ...............................................45 Ölçeğin Güvenirliği ........................................................................45 Ölçeğin Geçerliği ...........................................................................48 Kapsam Geçerliği ................................................................49 Ölçüt Geçerliği ....................................................................49 Yapı Geçerliği ......................................................................51 1
A. Ata Tezbaşaran BÖLÜM I TUTUMLARIN ÖLÇÜLMESİ Davranış bilimlerindeki araştırmalarda, bir değişken ile diğerleri arasındaki ilişkileri inceleyerek bunlardan değişik düzeylerde sonuçlar çıkarıp yargılarda bulunmadan önce karşılanması zorunlu olan en azından bir koşul vardır. Bu da incelenen her değişkenin kendi başına, gereğince ve yeterince ölçülebilmiş olmasıdır. Bir değişkenin ölçüleri ile ilgili herhangi bir kuşku varsa, kuşkulu ölçülere dayalı olarak incelenen ilişki ve fark testlerinden elde edilen sonuç ve bunlara dayalı yorumlar da kuşkulu olacaktır. Bu nedenle, incelenen her değişken (psikolojik özelik - trait), öncelikle kendi başına herhangi bir kuşkuya yer vermeyecek düzeyde ölçülebilmelidir (Crocker & Algina, 1986, s. 3 - 5). Davranış bilimlerinde ölçmeye ve araştırmalara konu olan ve bu nedenle gereğince ölçülmesi gereken psikolojik değişkenlerden biri de tutumdur. Tutumların ölçülebilmesi, tanımlanabilmesine bağlıdır. Tutum, belirli nesne, durum, kurum, kavram ya da diğer insanlara karşı öğrenilmiş, olumlu ya da olumsuz tepkide bulunma eğilimidir. Bu açıdan bakıldığında ilgilerle tutumlar birbirine benzer. Fakat ilgiler bir bireyin kendi etkinliklerine ilişkin duygu veya tercihleriyle sınırlıdır. Tutumlar ise, örneğin bir ahlaki değer yargısını onaylama ya da onaylamama gibisinden bir davranış eğilimine sahip olmadır. Bir şeyle ilgilenen kişi, düşüncelerinin ve tepkilerinin olumlu ya da olumsuz olup olmadığına bakmaksızın, zamanının çoğunu ilgilendiği şeyle veya onunla ilişkili bulduğu şeylerle uğraşmakla veya bunları düşünmekle geçirir. Tutumlarla görüşler de birbirine benzerdir; fakat görüşler genellenebilirlik derecesi ve ölçme tekniği bakımından tutumlardan farklıdır. Görüşler, belirli oluşumlara veya durumlara gösterilen özgül tepkilerdir. Tutumlar ise daha geniş çapta olaylar grubuna veya insan topluluklarına karşı bireyin tepkilerindeki etkileri bakımından daha geneldir. Ayrıca insanlar görüşlerinin farkındadırlar ama tutumlarının tam olarak farkında olmayabilirler. 2
A. Ata Tezbaşaran Görüşler genellikle tarama listeleriyle (survey) veya anketlerle ölçülür. Anketlerde bireylere belirli bir ürün, kişi, konu, vb. hakkında sorular yöneltilir ve kişiden görüşlerini bildirmesi istenir. Genel görüş anketleri, işadamları, politikacılar, reklamcılar gibi kitleleri etkilemeye çalışan kişiler için önemli bilgi kaynaklarıdır. Genel görüş anketleriyle hedef kitlenin görüşlerinin, beklentilerinin neler olduğu belirlenmeye çalışılır. Yansız ve temsil edici örneklem seçilerek uygulanan bir anketten elde edilen sonuçların hedef kitlenin görüşlerini yansıttığı kabul edilebilir. Hedef kitlenin (evrenin) iyi tanımlanması ve bunun yapısına en uygun örnekleme tekniğinin kullanılması gerekir. Görüş anketlerinde genellikle açık uçlu sorular veya belirli sayıda seçeneği olan maddeler kullanılır. Görüş belirtmeyi gerektiren açık uçlu bir soruya verilecek cevap belirli değildir ve herhangi bir biçimde sınırlandırılamaz. Cevaplayıcılar görüşlerini diledikleri biçimde ifade edebilirler. Çoktan seçmeli maddelerde ise cevaplayıcı belirli sayıdaki seçenek arasından görüşüne uygun düşeni seçip işaretlemek durumundadır. Açık uçlu soruların daha zengin bilgi sağladığı açıktır. Çoktan seçmeli maddeler ise büyük gruplara anket uygulamada nesnellik ve kullanışlılık açısından daha elverişlidir. Bu iki tekniği uzlaştıran yol, küçük ve temsil edici bir örnekleme açık uçlu sorulardan oluşan bir anket uygulayıp, buradan sağlanan bilgilerle büyük gruplara uygulanacak maddeler için seçenek üretmektir. Tutumları Ölçme Teknikleri Tutumlara ilişkin bilgi toplamada birbirinden farklı birçok yaklaşım izlenebilir: davranışın gözlenmesi, bireyin kendisini rapor etmesi (soru listeleri, envanterler vb.), görüşme (mülakat), projektif teknikler. Bireyin belirli bir insan topluluğuna, bir nesneye, bir duruma, bir kuruma ya da bir olaya karşı tutumu farklı tekniklerle belirlendiğinde farklı sonuçlar elde edilebilir. Bir tutum öznesi içeren herhangi bir durumda bireyin davranışını (yaptığını, söylediğini, yazdığını, vb.) belirlemede en geçerli yol, söz konusu durumda bireyin davranışlarının doğrudan gözlenmesidir. Davranışın doğrudan gözlenmesi özellikle davranış bilimleri araştırmalarında önemli bir yer tutar. Davranışı doğrudan gözleme, bir tutum öznesine karşı göste3 Likert Tipi Ölçek Hazırlama Kılavuzu A. Ata Tezbaşaran rilen temsilci bir davranış örneklemi elde etmek için oldukça pahalı ve zaman alıcı bir tekniktir. Ayrıca, bazı durumlarda gözlem yapmak da olanaksızdır. Bireyin tutumlarını belirlemede yararlanılan projektif teknikte, genellikle cevaplayıcıya bir dizi resim gösterilir ve kendisinden her resim için bir öykü uydurması istenir. Cevaplayıcıya sunulan resimler belirsiz (muğlak) ise, bunlar çok değişik biçimlerde yorumlanabilir. Cevaplayıcı öyküsünde resmin konusu hakkındaki tutumlarını açığa vurur. Projektif tekniğin dayandığı temel sayıltı, test materyali herkes için aynı anlama gelmediği sürece, cevaplayıcının buna gösterdiği tepkilerin kendi ihtiyaçlarının ve materyalin içeriğine ilişkin tutumlarının bir yansıması olduğudur.
Tüm psikolojik özeliklerin olduğu gibi, tutumların ölçülmesinde de, kullanılan ölçek ve ölçülen özelik ile ilgili bazı temel sayıltılar vardır. Bu ölçeklerle elde edilen ölçme sonuçlarının, bu sayıltılar karşılanabildiği ölçüde geçerli olabileceği söylenebilir. Bu sayıltılar süreklilik, tek boyutluluk ve doğrusallıktır (Sencer, 1989, s. 259 - 264). Süreklilik: Psikolojik ölçeklerle ölçülen özeliğin sürekli bir değişken olduğu kabul edilir. Bir başka deyişle, tıpkı uzunluğun metre, desimetre, santimetre, milimetre olarak sonsuza kadar küçülebilen birimlerle ölçülebilmesi gibi, bir tutum nesnesi ile ilgili tavrı ölçmek için kullanılan ölçekte de en olumsuzdan en olumluya kadar uzanan boyutta, giderek küçülen sonsuz ölçüde dereceleme yapılabilir.
özeliklerden bağımsız olarak tek başına tanımlanabileceği ve ölçülebileceği anlamına gelir. Bir başka deyişle, bir psikolojik özeliğin her bir bireydeki bulunuşluk derecesinin diğer özeliklerle karıştırılmadan belirlenebileceği anlamına gelir. Günümüzde çok boyutlu ölçekleme teknikleri de geliştirilmiştir. Ölçülmek istenen psikolojik yapının kaç boyutlu olduğu bilindiğinde, her boyut kendi başına ölçülebilir. Ayrıca, psikolojik yapıyı çok boyutlu bir uzayda gösterme olanağı da vardır. Bununla birlikte çok boyutlu ölçeklerin her bir boyutu için tek boyutlu ölçekleme ilkeleri geçerlidir. 4
A. Ata Tezbaşaran Doğrusallık: Bir psikolojik ölçekle ölçülen psikolojik özeliğin tek bir boyutuyla ilgili ölçülerinin, ağırlık, uzunluk gibi fiziksel bir özeliğin ölçüleri gibi bir doğru üzerinde gösterilebileceği kabul edilir.
Genel olarak, psikolojik testlerde bireylere belirli türden tepkileri uyarması beklenen uyarıcılar sunulur ve bireylerin bu uyarıcılara gösterdikleri tepkiler gözlenerek bunların yeğinliği (derecesi) belirlenmeye çalışılır. Belirli bir test durumu, daima, bir davranış örneklemini uyarması beklenen uyarıcı takımını kapsamaktadır. Bu uyarıcıların, bireylerin belirli bir özeliğin işaretçisi ya da belirtisi sayılan gözlenebilir olası davranışları uyandırıcı nitelikte olması gerekir. Davranışların ölçülmesinde kullanılan ölçme araçlarının bireyin belirli bir duruma ilişkin davranış örüntüsüne ne ölçüde sahip olduğunu belirlemesi beklenir. Ölçme araçlarının temel işlevi, belirli sayıda ve belirli tekniklere dayalı olarak seçilmiş test maddelerine (uyarıcılara) verdikleri cevaplara (gösterdikleri tepkilere) göre, bireyin ölçülen özeliği bakımından psikolojik boyut üzerindeki konumunu belirlemektir. 5
A. Ata Tezbaşaran BÖLÜM II LIKERT’İN DERECELEME TOPLAMLARI TEKNİĞİ Tutumların ölçülmesinde bugüne kadar izlenen en popüler yaklaşım, söz konusu tutuma ilişkin bir ölçeğin hazırlanarak uygulanmasıdır. Tutum ölçekleri genellikle bireyin bir ya da birçok boyutta tutumunun yönünü ve yeğinliğini belirlemek için kâğıt kalemle uygulanan kendini rapor etme araçlarıdır. Günümüzde tutum ölçekleri, diğer testler gibi, kâğıt kalem yerine bilgisayar aracılığı ile de uygulanabilmektedir. Bir tutum ölçeği, ölçülmek istenen tutum konusu (bir insan grubu, bir kurum ya da bir kavram, vb.) ile ilgili bir dizi ifadeyi içerir. Bu ölçekler farklı tekniklere dayalı olarak geliştirilebilir. İlk tutum ölçme tekniklerinden biri Bogardus (1925) tarafından geliştirilen “Toplumsal Uzaklık Ölçeği”dir (Social Distance Scale). Bu ölçekte, cevaplayıcılardan, çeşitli ırka, milliyete ve dine mensup grupları kabul etme derecelerini bildirmeleri istenir. Bu ölçek, geçmişte, bölgesel farklılıklar ve toplumsal önyargılara ilişkin değişkenlerle ilgili araştırmalarda sınanmış ve değerli bilgiler sağlamış olmasına rağmen, günümüz tutum ölçme standartlarıyla karşılaştırıldığında oldukça kabadır. Bogardus’un ölçeğini sırasıyla L. L. Thurstone’un “eşit görünümlü aralıklar” tekniği, R. Likert’in “dereceleme toplamlarıyla ölçekleme” tekniği ve L. Guttman’ın “yığışımlı ölçekleme” tekniği izlemiş; bu çalışmalar tutumların değerlendirilmesiyle ilgili olarak psikolojik ölçme alanına bir hayli katkıda bulunmuştur. Günümüze dek tek boyutlu ölçeklemeden başlayarak çok boyutlu ölçeklemeye kadar çeşitli ve daha karmaşık işlemlere dayanan teknikler geliştirilmiş bulunmaktadır. Bu tekniklerden en yaygın olarak kullanılanı Rensis Likert’in (1932) “dereceleme toplamlarıyla ölçekleme” modelidir (Judd, Eliot ve Kidder, 1991). Çünkü, bu model, ölçek oluşturmadaki işlemler bakımından diğer modellerden daha ekonomiktir. Likert ölçekleme modeli, diğer modellere oranla sezgilere daha çok dayanır. Likert tipi ya da “dereceleme toplamları” tekniğine uygun bir ölçekten alınan puan, genel olarak, kapsamındaki maddelere gösterilen tepkilere verilen ağırlıkların 6
toplamından ya da teknik deyişle puanların toplamından oluşur. Böylesi bir ölçekten elde edilen ölçümlere “doğrusal bileşke” (linear composite) denir. Böylesi toplamlı ölçeklerin örnekleriyle günlük yaşantımızda sıkça karşılaşırız. Örneğin Şekil 1’de sık kullandığımız tek boyutlu toplamlı ölçek modeline uygun bir ölçme aracı görülmektedir. Şekil 1: Toplamlı ölçek tekniğine dayalı bir ölçme aracı Bir diğer örnek, futbol takımları arasında en yüksek dereceleme toplamına sahip olan bir takımın lig birincisi olmasıdır. IQ, zekâ testindeki maddelerden alınan puanların toplamından elde edilir. Bir başarı testinden alınan puan, bu testteki sorulara verilen doğru cevapların toplamıdır. Toplamlı ölçek modeline uygun daha birçok örnek bulunabilir. Bir cevaplayıcı, dereceleme toplamları modeline dayalı olarak hazırlanan bir ölçekte bulunan maddelerin her birine tepkide bulunurken, bu maddenin kapsamına ilişkin tutumunun derecesini bildirir. Ölçek puanı da bu derecelerin toplamından oluşur. Likert tipi ölçekler de toplamlı ölçeklerin temel mantığına sahiptir. Tutumları ölçmek üzere hazırlanan ölçeklerin pek çoğu, her biri aynı tutumu ölçmek üzere hazırlanan madde havuzundan Likert’in önerdiği madde seçme yolu kullanılarak oluşturulan ölçeklerdir. Likert tipi ölçekler, duyuşsal (affective) davranışların ölçülmesinde karşılaşılan genel sorunlardan bağımsız değildir. Likert tipi ölçekler bireyin kendisi hakkında bilgi vermesi (self report) esasına dayalıdır. Bireyin kendisi hakkında bilgi vermesi çok çeşitli biçimlerde ortaya çıkabilir. Burada birey, genel olarak, çeşitli özelikleri bakımından kendini gözleyerek, kendisi hakkındaki gözlem sonuçlarını bildirir. 7
Tekniğin uygulanışında genel olarak izlenen yol, belirli bir durum karşısında bireyin nasıl davranış göstereceğinin kendisine yazılı ya da sözlü olarak sorulmasıdır. Bazen de bireyin davranışının gözleneceği durum deneysel olarak düzenlenebilir. Genellikle bireye bir soru listesi (anket, envanter, ölçek, test) verilir ve bireyden listedeki ölçek maddelerine tepkide bulunması (soruları cevaplaması) istenir. Bu sorularda, bireyden hipotetik olarak ortaya konan durumlarda takınacağı tavrın veya göstereceği davranışın ne olacağını belirtmesi istenir. Örneğin, bireye “Bugün seçim yapılsa, oyunuzu hangi partiye verirsiniz?” sorusu sorulur. Bireyin kendini başkalarından daha çok tanıdığı ve anladığı sayıltısına dayanan bu teknikte, bireyin hem bu sayıltıyı karşılayacak içgörüye sahip olması hem de kendisi hakkındaki bilgileri eksiksiz olarak ve çarpıtmadan vermesi beklenir. Oysa, kişilerden kendileri hakkındaki bilgileri çarpıtmadan ve eksiksiz olarak ifşa etmesini (açığa vurmasını) beklemek, birçok nedenle, her koşulda doğru değildir. Bireyler, genel olarak, ifşa edildiğinde kendileri için sakıncalı olabileceğini düşündükleri bilgileri başkalarından saklama eğilimi gösterirler. Bireyler kendilerini, algıladıkları gibi açığa vurmaktan genellikle çekinirler; ortamdaki koşullara göre, kendileri hakkındaki bilgilerin bir kısmını veya tamamını gizleyebilir veya bunları olduğundan farklı biçimde sunabilirler. Ayrıca, bireyin, kendi hakkındaki bilgileri kasıtlı olarak saklayıp çarpıtmasa bile, farkında olmadan benliğini savunması ve kendini olduğu gibi değil, olmak istediği gibi ya da başkalarının görmek istediği gibi göstermesi olasılığı vardır. Bireyin kendi duyuşları hakkında içgörü kazanmış olması için, en azından, kendi benliği, duyguları, tutumları, ilgileri ve tercihleri hakkındaki yaşantılarını irdelemiş ve bunlardan bir sonuç çıkarmış olması gerekir. Oysa genellikle, bireylerin asıl ilgi ve isteklerine ilişkin olarak bir içgörü kazanmış olması az rastlanan bir durumdur. Bu nedenle, bireylerin kendilerini açığa çıkarmaları / dışa vurmaları esasına dayanan tekniklerde kişinin kendisi hakkındaki bilgilerin bir kısmının, tasarlanmış olsun ya da olmasın, gizlenmiş veya çarpıtılmış olma olasılığı vardır. Bu aksaklık karşısında, genellikle bireylerin kimliklerinin gizlenmesi sağlanarak, onlardan daha içten cevaplar alınmaya çalışılır. 8
A. Ata Tezbaşaran Kendini açığa vurmayı gerektiren tekniklerdeki bir başka aksaklık, soru listelerinde veya ölçeklerde bulunan maddelerin anlaşılmasıyla ilgilidir. Çoğu soru listesinde bulunan maddelerle yoklanmak istenen “tipik davranış” her cevaplayıcı tarafından aynı şekilde anlaşılamayabilir ve cevaplayıcı genel davranış eğilimini kestiremeyebilir. Soru listesindeki maddeyi ayrıntılı olarak irdeleyen bir cevaplayıcı “tipik davranışın olanaksızlığını” ve her bir davranışın belirli bir duruma özgü olacağını düşünecektir. Örneğin, “İşe başlamadan önce, yapacağınız işle ilgili bir araştırma yapar mısınız?” diye soran bir maddeyle karşılaşan bir cevaplayıcı, genel olarak araştırma yapıp yapmadığını bir yana bırakarak, “Öyle işler var ki, mutlaka araştırmak gerekir; bazı işler de var ki araştırmaya kalksam komik olur.” gibi özeldeki durumlara göre maddeyi cevaplama eğilimi gösterebilir. Buna benzer durumlarda cevaplayıcı kendisinden beklenen tipik davranışını belirtmekte güçlük çekebilir. Böyle durumlarda alınan cevaplara dayalı ölçek puanlarının güvenirliği ve geçerliği düşük olur. Her türden ölçek geliştirme tekniğinde maddelerin her cevaplayıcı tarafından aynı şekilde anlaşılması için bir dizi önlem alınması öngörülür (Özgüven, 1994). 9
A. Ata Tezbaşaran Yüklə 447,46 Kb. Dostları ilə paylaş:
|