1ci blok Yol hərəkətinin idarə edilməsinin əhəmiyyəti

2. Nəqliyyat axınının əsas xüsusiyyətləri.

3. Əsas məvhumlar və təriflər.
İdarəetmə bu və ya digər obyektin fəaliyyətini yaxşılaş­dır­maq məqsədilə ona edilən təsirlərdir. Yol hərəkətində idarəet­mə obyekti kimi, nəqliyyat və pi­ya­da axınlarının hərəkətinin idarə olunması, yol hərəkətinin təşkilinin tərkib his­səsi olub, bir qayda olaraq daha konkret məsələləri həll edir.
Hərəkətin idarə edilməsinin xüsusi halı onun nizamlan­ma­sıdır (requlare- la­tın sözündən götürülərək müəyyən qaydaya ta­be etmək, yəni, hərəkət para­metr­lərini müəyyən hədlərdə sax­lamaq kimi başa düşülür).
Nizamlamanın mahiyyəti hərəkət sürəti və təhlükəsizliyini təmin etmək məq­sədilə sürücü və piyadaları bu və ya digər hə­rəkətlərə məcbur etmək, qada­ğan etmək və təklif etməkdən iba­rətdir.
Yol hərəkətinin idarə edilməsinin texnoloji prosesinə cəlb olunmuş idarə­etmə obyekti, texniki nizamlama vasitələri kom­pleksi və insanlar kollektivi ida­rəetmə konturunu yaradır ki, onun da mürəkkəbliyi həll edəcəyi məsələlərin həc­mindən ası­lıdır.
Yol hərəkətinin təhlükəsizliyini, yüksək buraxma qabiliy­yətini təmin et­mək üçün iki böyük qrupa bölünən mürəkkəb texniki nizamlama vasitələri kom­pleksini tətbiq etmək lazım gə­lir.
I qrupa nəqliyyat və piyada axınlarının lazımi parametr­lə­rini formalaş­dır­maq məqsədilə onlara bilavasitə təsir edən tex­niki vasitələr aiddir. Bunlar yol nişanları, yolun nişanlama xət­ləri, svetoforlar və istiqamətləndirici quruluşlardır. Bu qrupa da­xil olan texniki vasitələrin idarə olunan obyektə təsiri ikili xa­rakter daşıyır. İdarə olunmayan yol nişanları, nişanlama xətləri və istiqamətləndirici qu­ruluşlar fasiləsiz hərəkət qaydasını tə­min edirlər. Əksinə, svetoforlar və idarə olunan yol nişanları də­yiş­kən hərəkət qaydasını təmin edirlər.
II qrupa isə müəyyən alqoritm əsasında I qrupun işini təmin edən vasitələr aiddir. Bunlar yol nəzarətediciləri, nəqliyyat de­tek­torları, məlumatların işlənmə­si və ötürülməsi vasitələri, av­to­matik idarəetmə sistemlərinin (AİS) idarəetmə məntəqələ­rinin avadanlıqları, dispetçer ra­bitəsi vasitələri və s.-dir.
Yol nəzarətediciləri onların həll edəcəyi məsələnin xarak­terindən asılı ola­raq müxtəlif quruluşlara malik olub, lokal və sistem nəzarətedicilərinə bölünür­lər. Onların hər ikisi sərt proq­ramlı nizamlamanı, əks əlaqə olduqda isə adaptiv nizamlamanı həyata keçirməyə imkan verir.
Avtomatik idarəetmədə əks əlaqə nəqliyyat detektorları va­si­təsilə yaradı­lır. Əl ilə idarəetmənin əks əlaqə televiziya qu­ruluşları, telefon rabitəsi və s. ilə yaradıla bilər.
I və II qrupa daxil olan texniki nizamlama vasitələrinin özlə­ri də təsnif olunurlar. Məsələn, nişanlar qrupa, nişanlama xətlə­ri növlərə, svetofor və detek­torlar tiplərə və s. bölünürlər.
Avtomatik idarəetmə insanın iştirakı olmadan qabaqcadan mü­əyyən edil­miş proqram əsasında həyata keçirilir. Avtomat­laşdırılmış idarəetmədə insan-ope­rator fəaliyyət göstərir. Ope­ra­tor məlumatların yığılması, optimal həllin ta­pıl­ması və avto­matik quruluşların iş proqramına düzəliş etmək üçün texniki ni­zamlama vasitələri kompleksindən istifadə edir. Həm I, həm də II halda idarə­etmə posesində kompüterlərdən istifadə oluna bilər. Əl ilə idarəetmədə operator vizual ola­raq nəqliyyat şəraitini qiy­mət­ləndirir, təcrübəsi və intuisiyasına görə idarəedici təsir­ləri həyata keçirir.
Avtomatik qapalı konturda idarə olunan obyekt ilə texniki vasitə ara­sında əks əla­qə mövcuddur. Bu əlaqə nəqliyyat detektorları va­si­təsi ilə avtomatik ola­raq hə­ya­ta keçirilir. Məlumatlar avtoma­tik quruluşlara daxil olur və onların iş­lən­məsi nə­ticəsində bu qu­ru­luşlar svetofor siqnallarının və ya yol nişanlarının iş re­jim­lərini müəyyən edirlər. Bu proses adaptiv və ya çevik nizam­lama adlandı­rı­lır.
Açıq sistemlərdə nəqliyyat detektorları tətbiq edilmədi­yin­dən, əks əlaqə ol­mur, nəzarətedicilər (NE) əvvəlcədən müəy­yən edil­miş proqram əsasında sve­tofor siqnallarını dəyişir. Bu halda sərt proqramlı nizamlama həyata keçirilir.
Əl ilə idarəetmədə əks əlaqə daimi olur.
Mərkəzləşdirmə dərəcəsinə görə yerli və mərkəzləşdirilmiş idarəetmə möv­­cuddur.
Yerli idarəetmədə siqnallar bilavasitə yol ayrıcında yerləş­dirilmiş nəza­rətedici ilə dəyişdirilir. Mərkəzləşdirilmiş idarəet­mə­­də yol ayrıclarının nəzarət­ediciləri mərkəzi idarəetmə məntəqəsindən (MİM) xüsusi kanallar vasitəsilə da­xil olan ko­mandaların translyatoru rolunu oynayır. Nəzarətedicilər müvəq­qəti ola­raq MİM-dən ayrıldıqda onlar yerli idarə etməni həyata kecirə bilərlər. MİM-dən kənarda yerləşən avadanlıqlar perife­rik və ya ucqar avadanlıqları adlanırlar (svetoforlar, nəza­rət­edicilər, nəqliyyat detektorları və s.).
Praktikada lokal və sistem idarəetmə nəzarətediciləri məv­hum­larından da istifadə olunur. Lokal NE-lər müstəqil işləyir və MİM ilə əlaqədə olaraq həm yer­li, həm də mərkəz­ləş­dirilmiş idarəetməni həyata kecirə bilərlər.

4. I qrup yol hərəkətinin texniki nizamlama vasitələri.

Yol hərəkətinin təhlükəsizliyini, yüksək buraxma qabiliy­yətini təmin et­mək üçün iki böyük qrupa bölünən mürəkkəb texniki nizamlama vasitələri kom­pleksini tətbiq etmək lazım gə­lir.
I qrupa nəqliyyat və piyada axınlarının lazımi parametr­lə­rini formalaş­dır­maq məqsədilə onlara bilavasitə təsir edən tex­niki vasitələr aiddir. Bunlar yol nişanları, yolun nişanlama xət­ləri, svetoforlar və istiqamətləndirici quruluşlardır. Bu qrupa da­xil olan texniki vasitələrin idarə olunan obyektə təsiri ikili xa­rakter daşıyır. İdarə olunmayan yol nişanları, nişanlama xətləri və istiqamətləndirici qu­ruluşlar fasiləsiz hərəkət qaydasını tə­min edirlər. Əksinə, svetoforlar və idarə olunan yol nişanları də­yiş­kən hərəkət qaydasını təmin edirlər.
I və II qrupa daxil olan texniki nizamlama vasitələrinin özlə­ri də təsnif olunurlar. Məsələn, nişanlar qrupa, nişanlama xətlə­ri növlərə, svetofor və detek­torlar tiplərə və s. bölünürlər.
5. II qrup yol hərəkətinin texniki nizamlama vasitələri.
Yol hərəkətinin təhlükəsizliyini, yüksək buraxma qabiliy­yətini təmin et­mək üçün iki böyük qrupa bölünən mürəkkəb texniki nizamlama vasitələri kom­pleksini tətbiq etmək lazım gə­lir.
II qrupa isə müəyyən alqoritm əsasında I qrupun işini təmin edən vasitələr aiddir. Bunlar yol nəzarətediciləri, nəqliyyat de­tek­torları, məlumatların işlənmə­si və ötürülməsi vasitələri, av­to­matik idarəetmə sistemlərinin (AİS) idarəetmə məntəqələ­rinin avadanlıqları, dispetçer ra­bitəsi vasitələri və s.-dir.
I və II qrupa daxil olan texniki nizamlama vasitələrinin özlə­ri də təsnif olunurlar. Məsələn, nişanlar qrupa, nişanlama xətlə­ri növlərə, svetofor və detek­torlar tiplərə və s. bölünürlər.
6. Yol hərəkətinin idarə edilməsi.
İdarəetmə bu və ya digər obyektin fəaliyyətini yaxşılaş­dır­maq məqsədilə ona edilən təsirlərdir. Yol hərəkətində idarəet­mə obyekti kimi, nəqliyyat və pi­ya­da axınlarının hərəkətinin idarə olunması, yol hərəkətinin təşkilinin tərkib his­səsi olub, bir qayda olaraq daha konkret məsələləri həll edir.
Hərəkətin idarə edilməsinin xüsusi halı onun nizamlan­ma­sıdır (requlare- la­tın sözündən götürülərək müəyyən qaydaya ta­be etmək, yəni, hərəkət para­metr­lərini müəyyən hədlərdə sax­lamaq kimi başa düşülür).
Nizamlamanın mahiyyəti hərəkət sürəti və təhlükəsizliyini təmin etmək məq­sədilə sürücü və piyadaları bu və ya digər hə­rəkətlərə məcbur etmək, qada­ğan etmək və təklif etməkdən iba­rətdir.
Yol hərəkətinin idarə edilməsinin texnoloji prosesinə cəlb olunmuş idarə­etmə obyekti, texniki nizamlama vasitələri kom­pleksi və insanlar kollektivi ida­rəetmə konturunu yaradır ki, onun da mürəkkəbliyi həll edəcəyi məsələlərin həc­mindən ası­lıdır.
Yol hərəkətinin təhlükəsizliyini, yüksək buraxma qabiliy­yətini təmin et­mək üçün iki böyük qrupa bölünən mürəkkəb texniki nizamlama vasitələri kom­pleksini tətbiq etmək lazım gə­lir.
7. İdarəetmə sistemləri.
Artıq qeyd edildiyi kimi yol hərəkətinin idarə edilməsi məq­sə­dilə minik avtomobilləri üzərində bahalı avadanlıqların yer­ləş­dirilməsi əlverişli olmadığın­dan, belə vasitələr yollarda qu­raşdırılır. Ona görə də nəqliyyat axınlarının inten­sivlik, sürət və sıxlıq kimi parametrləri yollarda və ya onun kənarlarında quraş­dırılmış detektorlar vasitəsi ilə ölçülür. Bu məlumatlar işlənərək, svetofor siqnal­larının və yol nişanlarının idarə olunmasında isti­fadə olunur. Beləliklə, sürücü­lərə hərəkət istiqamətləri haqqın­da məlumat verməklə, nəqliyyat axınlarının hə­rəkətinin səlisliyi və çevikliyi təmin edilir.
Yol hərəkətinin idarə edilməsinin əsas növləri aşağıda­kı­lardır:
 svetofor siqnallarının idarə edilməsi;
 idarə edilən göstəricilər vasitəsilə hərəkət sürətlərinin tək­lif olunması;
 reversiv hərəkət;
 “tıxac” rayonlarına girişin məhdudlaşdırılması;
 hərəkət marşrutlarının müəyyənləşdirilməsi və təklif olun­ması;
 yol hərəkəti haqqında məlumatlar;
Svetofor siqnallarının idarə edilməsi yol hərəkətini idarəet­mə sisteminin əsas elementidir. İnkişaf etmiş ölkələrdə aşağıda­kı idarəetmə üsulları bu və ya di­gər şəkildə istifadə olunur:
 lokal idarəetmə - svetoforların yaşıl və qırmızı siqnalla­rı­nın uzunluq­la­rı yol ayrıcı girişlərindəki hərəkət intensivliyinə görə müəyyən edilir;
 magistral idarəetmə - bir-birinin ardınca yerləşən yol ay­rıc­larında sveto­for siqnallarının faza sürüşmələri hər iki isti­qamətdəki hərəkət intensivliklərinin müqayisəsi ilə təyin edilir;
 şəbəkədə idarəetmə - svetofor siqnalları iki ölçülü yol şə­­bə­­kə­­sində hə­rə­kət şəraitlərinə uyğun olaraq, mərkəzləşdi­ril­miş şəkildə idarə olunur.
İdarəedici sürət göstəriciləri adətən, svetofor siqnallarını ida­rəetmə sis­tem­ləri ilə birlikdə tətbiq edilir. Təklif olunan hərə­kət sürətləri elə seçilir və gös­tə­ri­lir ki, magistralda hərəkət edən avtomobillərin qırmızı işıqla rastlaşması halları minimum olsun. Nəticədə sürətlənmə və yavaşıma ilə əlaqədar vaxt itgi­ləri, ya­na­caq sərfi, avtomobil hissələrinin yeyilməsi və sürücü­lərin yorğunluğu azalır. Bundan başqa yol-nəqliyyat hadisələri (YNH), tıxaclar, buzlu yol, duman və s. zamanı sürücülərə əlve­rişli hərəkət sürətləri təklif olunur.
Səhər və axşam "pik"ləri zamanı hərəkət istiqamətlərində in­ten­sivlikləri kəskin surətdə dəyişən küçələrdə reversiv hərəkət tətbiq edilir. Bu məqsədlə ya hər bir hərəkət zolağı üzərində, ya da yolun çiynində xüsusi idarə olunan nişan­lar və göstəri­cilər tətbiq olunur. Zolaqlar üzrə hərəkət istiqamətlərini dəyiş­mə­dən əv­vəl istiqaməti dəyişən zolaq avtomobillərdən təmiz­lənmə­lidir. Bu funksi­yanı ya xüsusi svetoforlar, ya da yol xid­məti əməkdaşları yerinə yetirə bilər.
Nəqliyyat “tıxac”ları adətən, hərəkət sıxlığı yüksək olan tu­nel­lərdə, körpü­lərdə və sürətli şəhər yollarında baş verir. Belə hallarda şəbəkədəki svetoforlar vasitəsilə “tıxac” rayonları gi­riş­lərində av­to­mo­billərin hərəkətinə məhdudiy­yət­lər qoyulur. Çoxlu say­da girişlərə malik olan sürətli şəhər magistrallarında sü­rü­cülərə hansı girişlərdən istifadə etmək haqqında məlumat verən xüsusi sistem­lər­dən istifadə olunur. Belə sistemlərin tət­biqi sayəsində YNH və “tıxac”lar zamanı yolların sürətlə azad edilməsi müm­kündür.
8. İdarəetmə üsulları.9. İdarəetmə səviyyələri.
Vizual müşahidədən fərqli olaraq, avtomatik nəzarət vasitələ­rindən istifa­də olunması nəticəsində məlumatların sürəti və operativliyi yüksəlir.
Müasir avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemlərinin təşkilinin əsas prinsipi onlarda bir-biri ilə ierarxik münasibət­lərdə olan bir neçə idarəetmə səviyyəsinin olmasıdır. Bu prinsipə görə ida­rə olunan küçə-yol şəbəkəsi yol ayrıclarına, kü­çələrə, ma­gistrallara və rayonlara bölünürlər. Bundan başqa nəqliy­yat axın­ları­nın parametrlərinin aşağıdakı zaman xarakteris­tikaları əsas götürülür:
 avtomobillər arasındakı vaxt intervalları;
 axının sürətinin və sıxlığının qısamüddətli (saniyələrlə öl­çü­lür) dəyiş­mələri;
 axının parametrlərinin periodik olaraq, ləng dəyişmələri (dəqiqə­lərlə ölçülür).
Bu şəraitləri analiz etməklə, idarəetmənin səviyyələrini fərq­lən­dirmək olar: strateji, taktiki və lokal.
Hər bir səviyyədə avtomatik idarəetmə alqoritmləri tətbiq olunur.