Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu azərbaycan şİfahi xalq əDƏBİyyatina daiR
Yüklə 1,23 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Aynur Qəzənfərqızı Kartkocak ilə Maksuman
- Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər Elmi-ədəbi toplu, III
- Kompyuterdə yazdı: Kəmalə Zeynalova Kompyuter tərtibçisi: Aygün Balayeva
QUMUQ FOLKLORUNDAN ÖRNƏKLƏR Qumuq folklorunda arxaik təsəvvürlərin geniş yer aldığı ən yayğın janrlardan biri yırdır. Bir çox məqamlarda dastanları, bəzən şeirləri, vücudnamələri, lətifələri, bəzən də ağıları əvəz edən şifahi xalq ədəbiyyatının bu şeir növünün örnəklərinə Azərbaycan folklorunda rast gəlinmir. Yır qumuqların türkü yerinə istifadə etdikləri termindir. Ümumi mənada türkü – mahnı, nəğmə deməkdir. Qumuqlarda, eləcə də bir çox türk xalqlarında janr kimi göstərilən yır, jır, cır, çır qədim türklərdə şeirə, nəzmə verilən ümumi ad olmuşdur. Bu günün özündə də İran İslam Respublikasının mərkəzi vilayətlərindən olan Əraq ostanında yaşayan Savə türkləri şeirə yır, şeir söyləyənə yırçı deyirlər. Yır qumuqlarda və başqa qıpçaq kökənli türklərdə hələ də işlənsə də, təəssüf ki, bu gün Azərbaycan ədəbi dilində bu söz ərəbcədən gəlmiş şeir ilə əvəzlənib. Yır qumuq folklorunda sarınlardan sonra ən geniş yayılmış janr sayılır. Qumuqlarda yırlar bir neçə misradan başlayaraq bir neçə yüz misrayadək uzana bilər. Mövzusunda isə məhdudiyyət yoxdur. Onlardan biri də “Kartkoçak ilə Maksuman” yırıdır. Aynur Qəzənfərqızı Kartkocak ilə Maksuman Maksuman deyilən ilxıçı qızının qırx qardaşı vardı – bunlar nartlardı. Maksuman özündən igid ər kişiyə ərə gedəcəyini söyləyib ilxıya baxmağa gedir. Atası qırx oğlunu danlayıb siz bacınızı necə çöldə qoyub evə gəlirsiniz deyir. Qırx oğlunu evdən qovur. Oğlanlar evə gəlməyə qorxub atasından çəkinib bir çuxurun içinə girirlər. Bunların yanına Kartkocak deyilən igid gəlir. Atlan-atlan, Kartkocağım, degende, Atlan-atlan, Kartqoçağım, deyəndə, Atlanmağa seni keping süygende Atlanmağı sənin kefin istəyəndə Kaplap seni kara atınga yer saldıng, Durub sənin qara atına yer saldın Avzu cavhar tübeklering kolğa aldıng. Ağzı cövhər tüfəngini çiyninə aldın. Kayalardan men atımnı burman dep, Qayalardan mən atımı geri çevirmərəm deyib, Kara suvnu boyun tutup haydadıng. Qara suyun boyunca hayladın. Altunçi arkalağa artılıp, Altıncı təpəyə çatıb, Yettinçi Şasan tavğa yetginçe, Yeddinci Şasan dağına çatınca, Haydap bardıng kırk da nartnı üstüne: Gedib çatdın qırx nartın da üstünə: – Assalamu aleykum, kırk da nart!
– Va aleykum salam, Kartkocak!
Can koççağım, gel çi beri, göreyim, Can qoçağım, bəri gəl ki, görüm, Atıngnı ayt çı, kim ekening bileyim. Atını de ki, ikiniz kimdir bilim. Men dür, men dür, men dürmen, Mən dür, mən dür, mən dürmən, Mendürmenge toba kılmas er dürmen Məndürməngə tövbə etməz ər kişi Dosumnu, dos çırağın söndürmen Dostumun, dost çırağın söndürmərəm Duşmanımnı duşman otun yandırman Düşmənimin düşmən odunu yandırmaram – İgitmen dep, vayt, Kocağım, aytasan,
İgitingni enni göreyim, İgidini indi görüm, İgitinge kunan atday döneyim: İgidinə qulun attək dönüm: Tasmalı tar tatavul boyunda, Tar şəkilli tatavul boyunda, Gogaman terekleni soyunda, Qocaman ağaclar soyunda, Kop gelgen koz terekler üzünde, Çox gələn qız ağacları üzündə, Gökşumal avlaklanı ozünde Göy şümal otlaqları özündə Yuvşap yatğan Maksumannı yılkısı, Sakit yatan Maksumanın düşməni, İgit busang, şonu barıp hayda çı! İgidsənsə onu gedib tutasan! Barırman dep şol Kocağım aytmağan, Çataram deyib o Koçağım demədi, Barmayman dep şol yolundan kaytmağan. Çatmaram deyib o yolundan qayıtmadı. Tasmalı tar tatavul boyu dep Tar şəkilli arxları boyunca deyib Gogaman terekleni soyu dep Qocaman ağacların soyu deyib Kop gelgen koz terekler üzü dep. Çox gələn qoz ağaclar üzü deyib. Gökşumal avlaklanı ozü dep Göyşümal otlaqların özü deyib Haydap barğan yılkılanı ustüne. Hücum çəkib düşmənin üstünə. Yılkılardan bir aylanğan-tapmağan, Düşmənlərdən bir yaşayan tapmadı, Yılkılardan eki aylanğan - tapmağan, Düşmənlərdən iki yaşayan tapmadı, Üç aylanıp, tapdı, dey Üç yaşayan tapdı deyib Barıp, er salamın berdi dey. Gedib ər salamını verdi deyib. Yuhlap bolğan, er salamın almağan, Ər salamın almayan, Almağannı şonda Kocak suymegen, Almayanı Koçak sevmədi, Yılkılanı, kıçkırklap, haydağan. Düşmənlərə qışqırıb hücum çəkdi. Saban boyu barğınça, Məhsul boyu gəlincə, Kamuçular bulan urğan - yortmağan, Qaçmıyla vurub yortmayan, Tamançalar bulan urğan - batmağan, Tapança ilə vurub batırmayan, Şöşgeler bulan çapğan - gesmegen... Qılınclar ilə çapıb kəsməyən Şonu koyup, yılkılanı haydağan. Onu qoyub yıxılanı qaldıran. Kaytıp gelgen Maksumannı ustüne, Qayıdıb gəldi Maksumanın üstünə, Ataları bolup, kıçırğan, Ataları olub qışqıran, Kızardaşı bolup, çaykap, uyatğan: Bacısı olub silkələyib oyadıb: – Tursana sen Maksuman, tursana, Dursana, sən, Maksuman, dursana, Yılkılar getip bara görsene! İlxılar gəlib bizə görünə! – Turmayman, arğumağım, turmayman, Aman vermir, xəstəliyim, Baytal da yok şu yerlerde, tay da yok, Madyan da yox, bu yerlərdə tay da yox, Analardan ulan tuvmay, kız tuvğan Analardan oğlan doğmayıb, qız doğan Enni menden, arğumağım, payda yok! İndi mən xəstəyəm, məndən fayda yox! – Baytal da bar şu yerlerde, tay da bar Madyan da var bu yerlərdə tay da var Analardan ulan tuvmay, kız tuvğan Analardan oğlan doğmayıb qız doğan Enni senden, vay, Maksuman, payda bar! İndi səndən, vay Maksuman, fayda var! Kaplap yerim meni ustüme salsana, Hürüb gəlib mənim üstümə salsana, Karçığaday onu ustüne konsana, Atılıb onun üstünə qonsana, Bavruma uç kamuçu ursana. Bağrıma üç qamçı vursana. Kaplap, yerin at ustüne saldı, dey, Hürüb gedib at üstünə saldı deyir, Karçığaday onu ustüne kondu, dey Atılaraq onun üstünə qondu deyir. Bavruna uç kamuçu urdu dey. Bağrına üç qamçı vurdu deyir. Kısıklardan kısık gelgen tuvra yol Kırkıp aldın şol Kocaknı aldı, dey.
– Hey, barağan, meni, hey, atlım. – Hey, gələn, mənim hey atlım, Ayağınga sıypap giygen çarıklım, Ayağına sığal çəkən çarıxlım, Yılkımnı haydap sen çi kayda barasan? İlxımı haylayıb sən hara gedirsən? Yılkımnı haydap sağa barma koymayman, Səi ilxını haylamağa qoymaraç, Yatıp, seni kanıngnı içsem, toymayman! Yatıb sənin qanını içsəm, doymaram! Atıngnı ayta bar Gelsem-getsem, konak tüşsem koşunga.
– Mendür, mendür, anang ölgür, mendürmen, Məndür, məndür, anan ölür məndürmən, Doslanı şamçırağın söndürmen, Dostların çırağını söndürmərəm, Duşmannı kayta otun yandıman, Düşmənin qayta otunu yandırmaram, Maksuman degen igitge Maksuman deyolən igidən Kartkocak degen er dürmen! Kartkoçak deyilən ər düşər! – Hay, aman, alay bolma yaramas, – Ay aman, alay etmək yaramaz, Tokta çı, bir atı ullusun sorayık, Toxta kı, bir atlı böyüyü soruşaq, Şu yerlerde çaykap çöpler salayık, Bu yerlərdə suya çöplər salarıq, Çöbü çıkğan tartıp oğun urarğa, Çöpü çıxan dartıb oğun vurar. Çıkmağanı hırın berip turarğa. Çıxmayanı hırın verib tutar. Şo yerlerde atı ullusun sorağan: Bu yerlərdə atı böyüyü soruşar: Kartkocağım barıp otuz yaşına, Kartkoçağım gəlib otuz yaşına, Maksuman gelip on beş yaşına. Maksuman gəlib on beş yaşına. Çaykap çöpler şol yerlerde saldı, dey, Bi yerlərdə sulu çöplər saldı deyir, Çöbü çıkğan ongay alıp urarğa, Çöpü çıxan rahat olub vurar, Çıkmağanı hırın berip turarğa. Vurmayanı hırın verib tutar. Tartıp oğun şol Kocağım urdu, dey, Dartıb oğun, o Qoçağım durdu deyir, Maksuman hırın berip turdu, dey. Maksuman hırın verib durdu deyir. – Tüpden getgen ol da, elivaş, tiymegen, – Altdan gedən o dadəymir, Tiymegenni Kartkocağım süymegen, Dəyməyəni Qartqoçağım sevmir, Maksuman şonda ayta turmaymı: Maksuman onda deməzmi: – Ozünge ursam, öz abayıng yazıkdır; – Sənə vursam, anan yazıqdır; Atınga ursam, karğalağa azıkdır! Atına vursam, qarğalara yeməkdir! Atın, urup, terenlege saldı, dey, Atını vurub dərinliyə saldı deyir, Yağındağı bar savutun aldı, dey. Arkasına ağaç yerin artdı, dey.
Yurüp barğan kırk da nartnı ustüne, Yürüdü qırx igidin üstünə Uzun tarta şol Kocağım küstüne. Uzun tarta o Qoçağım qəminə. – Kocağım, nege bulay küstündüng? Qoçağım, necə oldu qəmləndin? – Küstünmeyli, vayt, ağalar, neteyim: – Qəmlənməyim, ay ağalar, neyləyim: Öz atamdan men çi bolğanman, Öz atamdan mən ki, olannan, Öz anamdan dagı tuvğanman, Anamdan da doğulandan, Tuvup, dünyalağa çıkğanman; Doğulub dünyaya çıxannan; Minegenim semiz sari at edi Mindiyim səmiz sarı at idi Men çi onu ayınların tartmadım, Maksucamışn tügül ese korkmadım!
Maksumanın atası silah (yırın başqa variantına görə ox) ustası imiş. Onun hazırladığı bütün silahların Maksumana batmayacağını anlayan Kartkocak Maksumanın atasının yanında bir il şəyird olur və silah - ox, yay işlədir. Sonra ilxı suya gedən yolun üstündə yamağı da yamayıb silahına baldan olan tiluk salır. İlxı gələndə ondan ürküb qorxur. Maksuman yeriyib gələndə yolda yapıncısını da yerə sərib yatır. Sonra “Böyüklərimiz düşmənin qanı baldır, onu da içmək fərzdir” deyib ayağa duran Qartqoçaq papağını düşürmüş və saçları tökülən Maksumanı görür. Maksuman: “Mən məndən igid oğlana gedəcəyimə söz vermişdim” deyib Maksumana ərə gedir. Yırın ondan artıq növü məlumdur. Onlardan biri də aşağıdakıdır:
Oytanlarda içe olturganqırq da nart Çəmənlikdə oturub qırx da naibi. Yürüp barıp er salamın berdi dey Gəlib ər salamını verdi, deyir. Çinkullusu er salamın aldıdey Ən böyüyü ər salamını aldı deyir. Uzatıp bal ayağın berdidey: Uzadıb bal qədəhini verdi deyir: – Şunu da içipatmnıaytçı, göreyik Bunu da içib, adını söylə görüm – Men dür, men dür, men dürmen, Mənəm, mənəm, mən özüməm, Mendürmenge sırbermeygener dürmen! Mənəm deyənlərə sirr verməyən igidəm! Düşmanımın düşman otunyandırman. Düşmanımın düşmən atəşini yandırmaram. Dosumnu dos çırağın söndürmen. Dostumun dost şamını söndürmərəm. Qart-qocaq değenbatır er dürmen. Qarqoçaq deyilən igid mənəm." – Batır busan batırlıgın göreyik, Igidsənsə, igidliyini görək, Erliğine dönen atdaydöneyik. İgidliyinə dönən at tək dönək. Tasmalıtar soqmaqnıboyunda, Xətli, dar cığır boyunca Taşkerşenler özünde, Daşkəsəklər çuxurunda, Bötekelisırtlıarqanıyüzünde, Marallı, cüyürlü təpədə, Yuvşap yatgan Maqsumannı yılqısı, Otlayaraq yatmış Maksumanın ilxısı. Şo yılqınıhayday busan göreyim, Bacarırsa o ilxını qaçır, İçe busan ayagımnı bereyim." İçirsənsə qədəhimi verim." Barırman dep, Qart-Qocagım aytmagan, Gedərəm deyə Qartqoçaq deməyib, Barmasman dep, şol yolundan qaytmagan. Getmərəm deyə yolundan dönməyib. Yürüp barıp alaşasınamindi dey Durub atına mindi deyir, Alaşasm Maqsumanga burdu dey. Atını Maksumana çevirdi deyir. Tasmalıtar soqmaqm boyunda, Xətli dar cığır boyu, Taşkerşenler özünde, Daşkəsəklər çuxurunda, Bötekelisırtlıarqam yüzünde Marallı, cüyürlü təpədə Gök çeçekler, dağıbusa, gözünde Göy çiçəklər isə gözündə, Yuvşap yatgan Maqsumannı yılqısı. Dincələrək yatmış Maksumanın ilxısı. Yılqılardanbir aylangan - tapmagan, İlxılardan gəzib, tapmayıb, Yılqılardaneki aylangan - tapmagan, İlxılardan iki gəzib tapmayıb. Üç aylanıp, tapdıdey, Üç dolanıb tapdı deyir, Barıp, er salamın berdi dey, Gedin ər salamını verdi deyir. Yuxlay bolgan, er salamın almagan, Yatırmış, ər salamını almadı Almagannısonda Qocaq süymegen, Almaması Qartqoçağa xoş gəlmədi. Maqsumannı qızlay canın qıyalmay, Masumanın qız kimi canına qıymadan Yılqıların cıyıp, terip haydagan. Ilxılardan toplayıb qaçıb. Saban boyu bargınça, Tarla boyu gedə bilmədən, İçindegi palas tayı arıgan, İçindeki plas tayı yorulmuş, Qamuçular urgan - yortmagan, Qamçılar vurub getməmiş, Artıyerli qaça-yorga başlagan. Geri qaçmağa başlayıb. Yetip bargan Maqsumannı üstüne, Gəlib Maksumanın üstünə, Qızardaşı bolup betin sıypagan. Bacısı olub üzünü sığallayıb. Qart abayı bolup türtüp uyatgan, Qoca nənəsi çimdikləyib oyandırıb, Qart atayıbolup şogar söz de aytgan: Qoca atası ona belə deyib: – Tur, Tursana sen, Maqsuman, tursana, Oyan, oyansana, Maksuman, oyansana, Burşumuqda baytal da yoq, tay da yoq, Çəmənlikdə qısraq yoxdur, tay yoxdur. Yılqılardan endi sağa payda yoq. İlxılardan endi sağa, fayda yox. Qaplap yerim meni üstüme salsana. Götürüb çuxanı üstümə salsana. Qarçıgaday onu üstüne qonsana. Aladoğan kimi onun üstünə qonsana. Bavruma üç qamuçu ursana, Bağrıma üç qamçı vursana, Yılqılanı artın tutup yortsana. İlxıların ardınca qaçsana. Anı üstüne qaplap yerin saldıdey. Qadın yəhərini götürüb yerini saldı deyir. Bir ayağın özengige basgança, Bir ayağını üzəngiyə basınca, Bir ayağın yerni artma artgança, Bir ayağını yəhərin arxasına atdı, Altıncı arqalardan artılıp Altıncı təpələrdən aşıb Yettinçi bir Şaşan tavga yetginçe Yeddinci Şaşan dağa çatınca Yılqılanı quvup bara gördü dey: İlxıları qovduğunu gördü deyir: Hey baragan, Allahisen, hey atlı! Hey gedən, Allahı sevəsən, hey atlı! Bir atandan qalgan sağa mal yimik Bir atandan sənə qalan mal kimi O yılqını qayda quvup barasan! O ilxını qovub hara gedirsən! Atınnıaytmay yav yüreğim yarasan." Adını deməyib ürəyimi parçalayırsan” "Men dür, men dür, men dürmen, Mənəm, mənəm, mən özüməm, Düşmanımı düşman otun yandırman, Düşmənimin düşmən odunu yandırmaram, Dosumnu dos çırağın söndürmen, Dostumun dost çırağını söndürmərəm, Qart-qocaq değen er dürmen. – Qart-qocaq deyilən igid mənəm Vay Qart-qocaq erliginni göreyim, Vay Qart-qocaq, igidliyini görüm, Olay busa giççi ullunu barlayıq, Elə isə kiçiyi böyüyü görək. Ullubuz onayga alıp urayıq, Böyüyümüzdən razılıq lıb vuruşaq, Giççibiz xırın berip turayıq. Kiçiyimizdən örnək alın tutuşaq. Olar sonda şolay dıgar etdi dey. Onlar sonda belə anlaşdılar deyir. Maqsumanım on beşine yetdi dey. Maksumanım on beçinə çatdı deyir. Qartqocagım otuz beşge çıqdı dey. Qart-qocaqım otuz beçinə çatdı deyir. Maqsumannı xırm berip turdu dey. Maksumanım ürəyini verib durdu deyir. Qart-qocagım onayga alıp urdu dey. Qart-qocaqım razılıq alıb vurdu deyir. Qart-qocaqnı urgan ogu tiymegen, Qart-qocaqın atdığı ox dəymədi, Qart-qocagım nece de bek süymegen. Qart-qocaqım necə də sevinmədi. Atınnı ursam qargalaga azıqdır, Atını vursam, qarğalara azuqədir, Özüne ursam, qart abaym yazıqdır. Özünə vursam, qoca anam yazıqdır. Tartıp urup tarlan bozun yıqdı dey, Çəkib vurub tərlan atını yıxdı deyir. Arqasına ağaç yerin artdı dey. Arxasına ağac yəhərini atdı deyir. Yürüp bargan qırq da nartnı üstüne. Yeriyib getdi qırx igidin üstünə. Uzun tarta, şo qocagım küstüne. O igidim fəryad etdi kədərli. Qocagım, nege bulay küstündüft? Igidim niyə belə kədərlisən? Küstünmeyli, hayt ağalar ne eteyim, Kədərlənməyim, ey ağalar, neyləyim, – Men özüm bir öz atamdan bolganlı, Mən özüm atamdan olalı, Men özüm bir öz anamdan tuvganlı, Mən özüm anamdan doğulalı, Minegerim semiz sari at edi, Gördüyüm bircə səmiz at idi, Men çi onu aymlarm tartmadım, Mən ki, yüyənini çəkmədim, Hali tügül arqama ağaç yerim artmadım, İndi yox, ağac yəhərimi arxama almadım, Maqsumandan tügül ese qorqmadım. Maksumandan başqa kimsədən qorxmadım. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər Elmi-ədəbi toplu, III Bakı, “Elm və təhsil”, 2014. Nəşriyyat direktoru: Prof. Nadir Məmmədli Ədəbi işçilər: Aynur Hüseynova Şəhla Hüseynli Nurlana Məmmədova Fatimə Bağırova Kompyuterdə yazdı: Kəmalə Zeynalova Kompyuter tərtibçisi: Aygün Balayeva Kağız formatı: 60/84 32/1 Mətbəə kağızı: №1 Həcmi: 164 səh. AMEA Folklor İnstitutunun Kompyuter mərkəzində yığılmış, səhifələnmiş, “Elm və təhsil” NPM-də ofset üsulu ilə hazır diopozitivlərdən çap edilmişdir. 1 İnsanın bioloji adı olan Homo sapiensə (Latınca bilgə insan) nəzərən ilk dəfə Hannah Arendt və Max Scheler tərəfindən işlədilən bir qavramdır. Homo faber təbiətə düzəltdiyi alətlərlə üstün gələn insanları bildirir. 2 Toplayanı: Folklor İnstitutunun əməkdaşı İlkin Rüstəmzadə. 3 Yoğun – yaxın 4 Vırıflar – içki içiblər Yüklə 1,23 Mb. Dostları ilə paylaş:
|