Azərbaycan respublikasi əlyazması hüququnda OĞuz qrupu türk diLLƏRİNDƏ fonetik uyğunluq və norma

İ-ə sırası isə yalnız Azərbaycan dili üçün daimi normadır. Qaqauz və türkmən dilində i-ə sırası ancaq qrammatik formalarda işlənir: qitməə, diişməə, qiinməə; bilyər, qidyər.

İ-ö sırası türk, türkmən və qaqauz dillərində normaya çevrilməmişdir. Azərbaycan dilində də i-ö norma deyildir. Yalnız bəzi lokal ərazilərdə i-ö sırasına qrammatik formalarda rast gəlmək olar: bilsön, getsön, gəlsön [55].

İ-ü sırası da Oğuz dillərində norma deyildir. Yalnız Azərbaycan dilinin bəzi lokal ərazilərində i-ü sırasına rast gəlmək olur: bilirsüz, gəlirsüz, diyirsüz [55].

Ö-ö sırası Azərbaycan dilindəki kösöv, köntöy kimi monolit sözlərdən başqa özgə söz tərkibində işlənmir. Digər Oğuz dillərində də bu cür sıralanma mövcud deyildir. Ö-e sırası türk, türkmən və qaqauz dillərində normaya çevrilmişdir. Azərbaycan dilində isə bu sıra yalnız lokal nitq ərazilərində işlənir: öler, öter, görer, böler (46).

Ö-ə sırası Azərbaycan dilinin intensiv normasına çevrilmişdir. Türkmən və qaqauz dillərində isə bəzi qrammatik formalarda ö-ə sırasına rast gəlmək olur: qöryər, öldüryər; qörməə, dönməə.

Ö-i sırası Oğuz dilləri üçün səciyyəvi deyildir. Ancaq Azərbaycan dilinin bəzi mənbələrində ö-i sırasının mövcudluğu barədə (görir, ötir) məlumatlar vardır. Beləliklə, dilönü saitlərin 25 mümkün kombinasiyasından 15-i norma kimi işlənə bilmir.

Dilarxası-dilönü saitlərin sırasında pozulmalar.

Dilarxası-dilönü saitlərin sırası saitlərin ahəngi, tarazlaşması və fonetik uyğunlaşması prinsipinin ziddindədir. Buna baxmayaraq Oğuz dillərində bu istiqamətdəki qarşılaşmalardan bəziləri nitqin tənzimləyici roluna görə ya ümumdil normasına düşmüşdür, ya da bu və ya digər lokal ərazilərin məhdud dairəsində işlənə bilir.

Dilarxası-dilönü istiqamətində sait səslərin işlənə bilməsinin ümumi mənzərəsi aşağıdakı kimidir:

A-e sırası Azərbaycan dilində ümumi normaya daxil deyildir. Lakin bəzi lokal nitq ərazilərində a-e sırasının işləndiyi müşahidə edilir: aler, qaçer, qaraler, baxer, yazer [8; 55].

A-e sırasının türk və qaqauz dillərində zəif norma kimi işlənməsinə də təsadüf edilir: alev, asker, taze, anne (türk), asker, taze (qaq.) və s.

I-e sırasına Azərbaycan dilinin bəzi lokal nitq ərazilərində rast gəlmək olur: qırer, yığer, çıxer, sıxer [8; 55].

O-e sırasına da bəzi Azərbaycan lokal ərazilərində təsadüf edilir: oler, doler [8; 55].

U-e sırası da Oğuz qrupu dillərində norma yaratmır. Təkcə Azərbaycan dilinin bəzi lokal ərazilərində u-e sırasını müşahidə etmək olur: qurer, uduzer, duruşer [8; 55].

U-i sırası da Azərbaycan dilinin bəzi lokal ərazilərində işlənir: qurdi, durdi, quzi, duzli, duri [69].

Dilönü-dilarxası saitlərin sırasında pozulmalar.

Dilönü-dilarxası saitlərin norma yaratması da intensiv deyildir. Lakin bu istiqamətdə səslərin sıralanmasının bəzi normalaşma məqamları da vardır.

Dilönü-dilarxası saitlərin sırasının ümumi mənzərəsini aşağıdakı kimi ümumiləşdirmək olar:

Dilönü-dilarxası saitlərin sırasına ə-o saitlərinin iştirakı ilə işlənən dəmrov, gərməşov kimi sözlərdə rast gəlmək olur. Bu sözlər Azərbaycan dilinə aiddir. Digər Oğuz dillərində ə-o sırası işlənmir.

Eyni zamanda, dilönü-dilarxası saitlərin sırasına i-a saitlərinin ardıcıllığı üzrə işlənən ilan, gilas, inam, iraq, islaq, islanmaq, işartı kimi sözlərdə rast gəlmək olur. Bu cür sözlər Azərbaycan dilinə məxsusdur və əlbəttə ki, belə bir sıranın özü də çox intensiv deyildir. Digər Oğuz dillərində i-a sırasını təmsil edən sözlərə təsadüf edilmir. Məsələ bundadır ki, nitqin fəallığının özü dil strukturunda transformasiya yaradır və onu yenidən normalaşmaya çevirə bilir.

Söz tərkibində dilönü-dilarxası saitlərindən i-ı saitlərinin sırasına da Azərbaycan dilindəki bəzi sözlərdə təsadüf edilir. İ-ı sırasını təmsil edən aşağıdakı kimi sözlər mövcuddur: ilıq, işıq, ilxı.

Bu sözlərin başqa Oğuz dillərində dilarxası adekvatlarla işlənən variantları vardır. lakin bu variantların özü də çox inkişaf etməmişdir. Azərbaycan dilinin özünün lokal ərazilərində həmin sözlərin ı-ı izlənməsi kimi variantlarının mövcudluğunu nəzərə alsaq belə hesab etmək olar ki, i-ı variantı ilkin olmamış, söz tərkibində nitq üzrə baş verən transformasiyanın nitq vasitəsi ilə tənzimlənmiş nümunəsi kimi işləkliyə çevrilmişdir. Dilönü-dilarxası saitlərinin sıralanmasına dair i-o ardıcıllığını da nümunə gətirmək olar. İ-o saitlərinin ardıcıllığı üzrə işlənən sözlər də Azərbaycan dilinə aiddir. Azərbaycan dilində belə sözlərə aid aşağıdakıları nümunə göstərmək olar: girov, tilov, sirtov.

Dildə nitqin vasitəsi ilə tənzimlənən belə sözlər ona görə çox inkişaf etməmişdir ki, onların artımı dil strukturlarının transformasiyasına gətirib çıxarır. Həm də aqlütinativ dillər öz struktur sabitliyini son şəkilçilərin hesabına qoruya bildiyi üçün bu tipli transformasiya hadisələri baş alıb getməmişdir. Güman ki, Azərbaycan dilində belə sıra nümunələri hələ aqlutinasiyanın çox güclü olmadığı bir dövrdə baş qaldırmış, sonralar isə aqlütinasiyanın güclü təsiri dildə belə anomaliyaların baş verməsinə son qoymuşdur.

Dilönü-dilarxası sıraya bir də ü-i saitlərinin ardıcıl işlənməsində təsadüf edilir. Belə hal türk dilindəki birvariantlı indiki zaman bildirən – yor şəkilçisinin sonu ü ilə bitən sözlərə qoşulduğu hallarda baş verir: görüyor, söylüyor, büyüyor, gülüyor, büzülüyor və s.