Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan texniKİ universiteti NƏZDİNDƏ baki döVLƏt rabiTƏ VƏ NƏQLİyyat kolleci

Şəkil 3.2. Z_y yük müqaviməti qoşulmuş uzun xətt .

Dalğanın xəttin sonunundan əks olunması prosesini ətraflı izah edək. Tutaq ki, çıxışına ixtiyari Z_y yük müqaviməti qoşulmuş uzun xətt verilmişdir (şəkil 3.2 a).

Xəttin girişinə harmonik rəqs generatoru qoşsaq, xəttin istənilən en kəsiyində də gərginlik harmonik qanunla dəyişər.

Əgər xətdə eyni zamanda qaçan dalğa ilə yanaşı, əks olunmuş dalğa da varsa, xətdəki yekun gərginlik aşağıdakı kimi olar:

u=u_q+u_ə (3.5)

Bu düstur durğun dalğanı təsvir edir. Xətt boyunca eyni fazaya malik olub, amplitudu x-koordinatından asılı olan dalğa d u r ğ u n d a l ğ a adlanır. Durğun dalğa ilə xətt boyunca enerji daşınmır.

Əks olunma əmsalı aşağıdakı düsturla təyin olunur:

(3.6)

(3.6) ifadəsini araşdıraq. Burada əsas üç hala baxaq:

1. 
   Z_y = ρ olduqda k_ə = 0 olur. Bu halda xətdə dalğanın əks olunması yoxdur, yalnız qaçan dalğa mövcuddur. Bu vaxt qaçan dalğa bütün daşıdığı enerjisini yükə verir. Z_y = ρ şərti ödəyən xətlərə yüklə u z l a ş m ı ş x ə t l ə r deyilir.
   
2. 
   Z_y = (sonu açıq xətt) olduqda olur. Dalğa xəttin sonundan tam əks olunur. Bu halda hər iki dalğanın (qaçan və əks olunan dalğaların) amplitud və fazaları eynidir və xəttin sonunda gərginlik iki dəfə artır. Xəttin sonunda qaçan və əks olunan dalğalarda cərəyanın işarəsi dəyişdiyindən yekun cərəyan sıfra bərabər olur. Beləliklə, xətdə durğun dalğalar rejimi yaranır və dalğanın yayılması istiqamətində enerji daşınmır.
   
3. 
   Z_y = 0 (qısa qapanmış xətt) olduqda (3.6) ifadəsindən k_ə = -1 alınır. Bu onu göstərir ki, dalğa xəttin sonundan əks olunduqda gərginlik öz işarəsini dəyişir və yekun gərginlik sıfra bərabər olur. Cərəyan isə işarəsini dəyişmədiyindən xəttin sonunda iki dəfə artır. Bu halda da durğun dalğalar yaranır və xətt boyunca enerji daşınmır. Deməli, 2-ci və 3-cü hallarda, yəni uzlaşmamış xətlərdə onların sonuna birləşdirilmiş yüklərə enerji ötürülə bilməz.
   

Qaçan və əks olunan dalğalar arasındakı münasibət k_q – qaçan dalğa əmsalı, yaxud k_d – durğun dalğa əmsalı ilə xarakterizə edilir:

k_q = 1/k_d = U_min/U_max, (3.7)

burada, U_min və U_max – uyğun olaraq xətt boyunca gərginlik amplitudunun minimum və maksimum qiymətləridir. k_d əmsalına k_ə əmsalını hesablamaq olar:

(3.8)

k_d - durğun dalğa əmsalı 0-dan 1-ə kimi, k_ə - əksolunma əmsalı isə 1-dən ∞-a kimi dəyişir.