Baki – 2021 Elmi redaktor: adiU-nun “İqtisadiyyat və idarəetmə “ kafedrasının müdiri: I e. d.,professor Y. Kəlbiyev

Azərbaycanda birgə və xarici sənaye müəssisələrinin göstəriciləri

№№	Göstəricilər	2005	2015	2016	2018
	Fəaliyyət göstərən müəssisələrin sayı	206	238	254	325
	Onlarda işləyənlərin sayı, min nəfər	23.6	24.8	23.7	23,1
	Orta aylıq əmək haqqı, man	688	2594	3464	3371
	Məhsulun (işin və xidmətin) həcmi, mln.man	5172	16148	21478	33519,1
	Həmçinin ümumi sənaye məhsulunda xüsusi çəkisi, %-lə	55.6	61.2	66.5	71,8

Mənbə: “Azərbaycanın statistik göstəriciləri”, Dövlətstatkom, 2019, s.130-131.

Azərbaycanda transmilli biznesi tənzimləyən normativ hüquqi aktlar “Gömrük Məcəlləsi”ndən, “İnvestisiya fəaliyyəti haqqında”, “Xarici investisiyaların qorunması haqqında”, “Yerin təki haqqında” və digər qanunlardan, ölkə Prezidentinin fərmanlarından və Nazirlər Kabinetinin qərar və sərəncamlarından ibarətdir. Ancaq onu da qeyd etmək vacibdir ki, neft-qaz yataqlarının və digər təbii sərvət yataqlarının xarici şirkətlərlə birgə işlədilməsinin hüquqi bazası ayrıca, onların istismarı haqqında müqavilə bağlayarkən formalaşdırılır. Azərbaycanda təbii sərvət yataqlarının birgə istismarı birgə müəssisələrin yaradılması və hasilatın pay bölgüsü müqavilələri bağlamaq yolu ilə həyata keçirilir.

“Yerin təki haqqında” qanuna uyğun olaraq istifadəçinin yerin təkindən istifadə hüququ və vəzifələri müəyyən edilmiş qaydada ona xüsusi icazə (lisenziya) verildiyi andan qüvvəyə minir. Bəzi postsovet respublikalarından (məsələn, Rusiya Federasiyası) fərqli olaraq, Azərbaycanda yerin təki dövlət mülkiyyətində saxlanılır, xarici şirkətlərə ancaq ondan istifadə hüququ verilir. Yerin təkindən istifadə müddəti də qanunla müəyyən edilmişdir. Belə ki, yerin təkinin geoloji öyrənilməsi üçün 5 il, təbii sərvətlərin hasilatı üçün 25 il, geoloji öyrənilmə və hasilatı üçün 30 il nəzərdə tutulmuşdur. Yerin təkindən istifadəyə görə müxtəlif növdə ödənişlər həyata keçirilir.
Azəri-Çıraq-Günəşli (AÇG) yataqlarının kəşfiyyatı, istismarı və hasilatın bölgü­sünü əhatə edən “Əsrin Kontraktı”nda mənfəətin birbaşa bölgüsü nəzərdə tutul­muşdur. Bölgü sisteminin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, xarici şirkət kapital və istismar xərclərini kompensasiya etdikdən sonra mənfəət neftini müəyyən propor­siyalarla Azərbaycan dövləti ilə bölüşdürür. Xarici şirkətlər digər növ vergilərdən azad edilərək ancaq mənfəətdən vergi ödəyirlər.
Kontraktın 22-ci maddəsinə uyğun olaraq, xarici kompaniyalar kontraktdakı öz paylarını satarkən onların satışı mənfəət vergisinə cəlb edilmir. Layihədə iştirak edən bütün xarici əməkdaşların xərclərini Azərbaycan kompensasiya edir (Kontrakt, maddə 12). 500 mln.ton təsdiq edilmiş neft ehtiyatına görə (proqnoz ehtiyatlar 700 mln. tondur) Azərbaycana 300 mln. dollar bonusun ödənilməsi kontraktda nəzərdə tutulur.
Xarici kompaniyalar və Azərbaycan arasında neftin bölüşdürülməsi hasilatın başlandığı vaxtdan həyata keçirilməsi kontraktla müəyyən edilmişdir. Bu da Azər­baycana imkan vermişdir ki, hasilatın ilk tonundan mənfəət əldə etsin. Ancaq burada mühüm bir məsələni qeyd etmək lazımdır. Vahid bir kontrakta daxil edilmiş 3 neft yatağından hasilatın başlanması müxtəlif illərdə nəzərdə tutulmuşdur. Məsələn, “Çıraq” yatağında hasilatın 1997-ci ildə, “Mərkəzi Azəri”də 2005-ci ildə, “Günəş­li”də 2008-ci ildə ilk neftin hasilatı razılaşdırılmışdır. Bundan istifadə edən xarici podrad təşkilatı “Çıraq” yatağından hasil edilən neftdən əldə etdiyi külli miqdarda gəliri 7 il ərzində “Azəri” yatağında (2005-ci ilə qədər) istifadə etmişdir. Belə yanaşma həmçinin “Mərkəzi Azəri”də də təkrarlanmışdır. Bununla da bütünlükdə Azərbaycanın payına düşən mənfəət nefti habelə onun payı azalmışdır.
“Əsrin kontraktı”nda podrad təşkilatının xərclərinin ödənilməsi qaydası da müəyyən edilmişdir (maddə 11.2). Belə ki, hasil edilmiş neftin ümumi həcmindən podrat təşkilatının (Beynəlxalq Əməliyyat Şirkət) istismar xərcləri ödənilir. Xam neftin qalan 50 faizi kapital xərclərinin ödənilməsinə sərf edilir. Yerdə qalan xam neft mənfəət nefti hesab edilir və iştirakçılar arasında rüblük hesabata görə bölüşdürülür. İştirakçıların hər biri müstəqil olaraq öz payını sata bilər.
Kontraktın 11.4 saylı bəndinə uyğun olaraq podarat təşkilatına icazə verilir ki, işin əvvəlki rübündə ödənilməmiş cari istismar və kapital xərclərini sonrakı rüblərə keçirsin. Özü də bu hüquq kontraktın qüvvədə olduğu 30 il ərzində öz qüvvəsini saxlayır. Bu da “Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsi”ndən fərqli hüquqi normadır. Çünki Məcəllədə göstərilir ki, hüquqi şəxslər belə hüquqdan 3 il müddətinə istifadə edə bilərlər.
“Əsrin kontraktı”na uyğun olaraq (bənd 11.1) hasil edilən neftin 10 faizə qədərini podarat təşkilatı pulsuz, əvəzi ödənilmədən istehsal məqsədləri üçün istifadə edə bilər (neft quyularında təzyiqi stabil saxlamaq üçün və s.).
Azərbaycanın Vergi Məcəlləsindən fərqli olaraq “Əsrin kontraktı”nda nəzərdə tutulan müddəalardan biri də amortizasiya ayırmalarının hesablanmasına aiddir. Bu, həm amortizasiya ayırmalarının normasına və həm də əsas fondların klassifika­si­yasına aiddir. Əvvəla, əsas fondların təsnifatı həm beynəlxalq, həm də Azərbaycan standartlarından fərqlənir:
Kontraktda əsas fondların təsnifatı və amortizasiya ayırması normaları aşağıdakı kimi verilmişdir:
1. Avadanlıqlar və digər əsas fondlar.

№	Əsas fondların təsnifatı	Amortizasiya normaları, %-lə
	Avadanlıqlar və digər əsas fondlar	25 faiz, qalıq dəyərindən
	Daimi ofis binaları	2,5 faiz, ilkin dəyərindən
	Müvəqqəti inzibati binalar	5 faiz, ilkin dəyərindən

Azərbaycanın vergi Məcəlləsində binalar və tikililər vahid təsnifatla verilir və qalıq dəyərindən ilin sonuna 7 faizlik amortizasiya norması tətbiq edilir.
Xarici şirkətlər, bir qayda olaraq, sürətli amortizasiyadan istifadə edirlər. Bununla da Azərbaycanın Vergi Məcəlləsində nəzərdə tutulmuş qaydadan istifadə edərək məhsulun maya dəyərinə xərc maddəsi kimi amortizasiya ayırmalarını daxil edirlər. Beynəlxalq təcrübədə amortizasiya ayırmaları xərc maddəsi hesab edilmir, müəssisənin mənfəəti hesab edilmir. Onu da diqqətə çatdıraq ki, Azərbaycanın toplu maliyyə balansında və Milli Hesablarında amortizasiya ayırmaları təsərrüfat subyektlərinin mənfəəti hesab edilir. Beləliklə, Azərbaycanın 3 dövlət sənədi arasında uyğunsuzluq mövcuddur.
Azərbaycanda hasilatın pay bölgüsü müqaviləsi ilə fəaliyyət göstərən xarici şirkətlər ixrac rüsumundan, idxal etdikləri mallara əlavə dəyər vergisindən və digər vergilərdən azad edilirlər. Onlar mənfəətdən vergini 5 faizlik dərəcə ilə ödəyirlər. Yuxarıda deyildiyi kimi, hasilatın pay bölgüsü müqaviləsi ilə Azərbaycanın təbii sərvət yataqlarının istismarında iştirak edən xarici şirkətlər istismar və kapital xərclərini ödədikdən sonra vergi ödəyicisi olurlar.
Müqayisə üçün qeyd edək ki, OPEK ölkələrində neft şirkətlərinin mənfəəti 50-85 faizlə vergiyə cəlb edilirlər [ 82,s.119 ].
Digər postsovet respublikalarından fərqli olaraq (Rusiya, Qazaxıstan) xarici şirkətlərlə birgə işlənilən təbii sərvət yataqları, yəni yerin təki Azərbaycan dövlətinin mülkiyyətidir və dövlət bu işləmələrdə fəal iştirak edir. Azərbaycanda birgə müəssisələr müvafiq təsərrüfat iştirakı ilə yaradılır. Beynəlxalq təcrübədə transmilli biznesin tənzimlənməsi məqsədilə birbaşa və dolayı tənzimləmə göstəricilərindən istifadə edilir. Xarici ticarət dövriyyəsi, ixrac və idxal kvotaları, idxal və ixracın səmərəlilik (rentabellik) göstəriciləri bu qəbildəndir.
“Kvota” anlayışı müxtəlif ölkələrdə müxtəlif mahiyyətdə tətbiq edilir.Bəzi ölkələrdə idxal və ixracın məhdudlaşdırılması, bəzilərində isə idxal-ixracın ümumi daxili məhsulda xüsusi çəkisi anlamında istifadə olunur. Azərbaycanda kvota anlayışı məhdudiyyət mənasını ehtiva edir. Qəbul edilmiş normativ hüquqi aktlara əsasən 2006-cı ildən Azərbaycanda idxal-ixrac kvotası məhdudiyyət anlamında tətbiq edilmir. Ancaq idxal-ixracın statistik uçotu aparılır. İdxal-ixracın ÜDM-ə nisbəti elmi-tədqiqat işlərində istifadə olunur. Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, transmilli biznesin normal tənzimlənməsi şəraitində ixracın ÜDM-də payı 30-40%, idxalınkı 20%-ə qədər, bütünlükdə xarici ticarət dövriyyəsinin isə 60-70% civarında olması məqsədə­uyğundur. Azərbaycanda bu göstəricilərin mövcud durumu dissertasiyanın 3-cü fəslində araşdırılır.
Azərbaycanda transmilli biznesin tənzimlənməsində kompleks formada bir neçə tənzimləmə mexanizmlərindən istifadə edilir: tarif metodu, idxal qiymətləri üzərində dövlət nəzarəti, maliyyə mexanizmi, idxal mallarının ölkənin standartlarına uyğunluğuna nəzarət və s. bütün bu mexanizmlərin mahiyyəti və tətbiqi qaydaları müvafiq normativ hüquqi aktlarda öz əksini tapmışdır.
Ölkə prezidentinin fərmanı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında idxal-ixrac əməliyyatlarının tənzimlənməsi qaydaları”na əsasən Azərbaycanda istehsal, emal və təkrar emal olunan malların ixracında şəxslər sərbəstdirlər, Gömrük Məcəlləsində nəzərdə tutulan mallar istisna olmaqla, onların fəaliyyətinə məhdu­diyyət qoyula bilməz (bənd 1.1).
Bütün rezidentlər və qeyri-rezidentlər həyata kecirdikləri idxal-ixrac əməliy­yatları Azərbaycan Respublikasında bu Qaydalarla tənzimlənir.
Dövlətlərarası Sazişlərlə nəzərdə tutulmuş idxal-ixrac əməliyyatları Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin müvafiq qərar və sərəncamları ilə gömrük orqanlarında bəyan edilməklə həyata keçirilir (bölmə IV). “İxrac nəzarəti haqqında” qanuna əsasən ixrac nəzarətinə düşən malların nomenklaturasını (işlərin, xidmətlərin siyahısı) Nazirlər Kabinetinin təklifi əsasında ölkə perzidenti tərəfindən təsdiq edilir.
İdxalın əmtəə strukturunu tənzimləmək, valyuta gəlirlərinin və xərclərinin əlverişli nisbətini təmin etmək, respublika iqtisadiyyatını xarici rəqabətin mənfi təsirindən qorumaq, iqtisadiyyatın dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyasına şərait yarat­maq və istehsal və istehlakın strukturunda mütərəqqi dəyişikliklərə şərait yarat­maq məqsədilə 2013-cü ildə yeni redaksiyada “Gömrük tarifi haqqında” qanun qəbul edilmişdir. Qanunda idxal üçün tarif kvotalarının tətbiqi nəzərdə tutulur. Bu da idxalı tənzimləməyə imkan verir. Belə ki, hökumət tərəfindən müəyyən edilmiş idxalın həcmindən çox mal idxal edilərsə, həmin artıq mala yüksək gömrük rüsumu tətbiq etməklə idxalı tənzimləmək vasitəsi kimi istifadə edilir.
Gömrük rüsumlarından müəyyən güzəştlər də nəzərdə tutulmuşdur.
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə ölkəyə idxal olunan malların 70 faizi hər cür vergi və rüsumlardan azad edilmişdir (“Azərbaycan” qəzeti, 05.04.2005). Neft müqavilələri çərçivəsindəki Azərbaycana gətirilən bütün mallar, əlvan və qara metallurgiya sənayesinin bir neçə məhsulları, kreditlər, qrantlar, humanitar yardımlar, xarici sərmayə ilə işləyən müəssisələrin rezident olmayan əməkdaşlarının malları, fiziki şəxslərin gətirdiyi istehsal və kommersiya məqsədi güdməyən 1000 dollardan az olan bütün mallar və s. heç bir vergiyə cəlb olunmurlar.
Nazirlər Kabinetinin “Gömrük yığımlarının məbləğlıri”nin təsdiq edilməsi haqqında 26 aprel 2016-cı il tarixli 168 saylı qərarında deyilir ki, gömrük yığım­larının tətbiqi daxili bazarın müdafiəsi və fiskal məqsədlər üçün nəzərdə tutulmur. Onların məbləği gömrük orqanları tərəfindən göstərilən xidmətlərin təxmini dəyərini əks etdirir. Belə xidmətlərə gömrük nəzarətinin həyata keçirilməsi, malların gömrük rəsmiləşdirilməsi, gömrük müşahiyəti, malların saxlanılması və digər xidmətlər aid edilir.
2016-cı ildən gömrük rəsmləşdirilməsinin daha çevik və şəffa həyata keçirilməsi və məmur-sahibkar münasibətlərinin müasir idarəçilik prinsipləri əsasında inkişaf etdiriləsi məqsədilə “yaşıl dəhliz” sistemi tətbiq edilir.
İnvestisiya təçviqi sənədi almış hüquqi və fiziki şəxslər, sənaye və texno­logiyalar parklarının və aqroparkların rezidentləri texnikanın, texnoloji avadanlıqların və qurğuların idxalı zamanı idxal rüsumundan 7 il müddətinə azad edilirlər.
2011-ci ildə qəbul edilən “Antidempinq, kompensasiya və mühafizə tədbirləri haqqında” ölkə qanununda yerli istehsal sahələrinə zərər vuran dempinqli idxala gömrük rüsumlarının tətbiqi nəzərdə tutulur.
2017-ci ildə qanuna edilmiş dəyişikliklər imkan verir ki, malın gömrük ərazisinə idxalının artmış həcmi və şərtləri yerli istehsal sahələrinə ciddi zərər vurduqda və ya ciddi zərər vurmaq təhlükəsi yaratdıqda xüsusi, antidempinq və kompensasiya rüsum növləri tətbiq edilsin. Bu rüsum növlərinin formalaşdırılması və tətbiqi qaydası “Antidempinq, kompensasiya və mühafizə tədbirləri haqqında” qanuna uyğun olaraq araşdırma orqanı tərəfindən müəyyən edilir.
Bu qanunun müddəalarının yerinə yetirilməsi bir tərəfdən yerli istehsalı müdafiə edirsə, digər tərəfdən daxili istehsalı qoruyur. Çünki bəzi ölkələr malın normal dəyərindən aşağı qiymətə Azərbaycana mal ixrac edirlər.
2005-ci ildən Avropa Birliyi (AB) Komissiyası ABŞ-a qarşı ticarət sanksiyası tətbiq etdi. ABŞ-dan idxal olunan kənd təsərrüfatı, tekstil, kağız və maşınqayırma məhsullarına görə əlavə 15 faiz rüsum tutulur. AB bu sanksiyanın ABŞ-ın antidem­pinq qanunvericiliyini yumşaltmaq öhdəliyinə əməl etməməsi ilə əlaqədar tətbiq etmişdir. AB-nın ABŞ-a olan iradları Ümumdünya Ticarət Təşkilatı (ÜTT) tərəfindən də təsdiqlənmişdir. AB, eləcə də Braziliya, Meksika, Kanada, Hindistan, Koreya və Yaponiyanı qane etməyən ABŞ qanunvericiliyindəki “Bir düzəlişi”dir. Bu düzəlişə görə ABŞ istehsalçıları antidempinq tədbirləri çərçivəsində xarici rəqiblərindən tutulan rüsumları almaq hüququna malikdirlər. ÜTT bunun beynəlxalq ticarət normalarına zidd olduğuna qərar vermişdir. Sadalanan ölkələrin əks tədbir görmək hüququnu da təsdiqləmişdir. Avropalı ekspertlərin fikrincə, sanksiya nəticəsində ABŞ hər il 150 milyon dollar itirir.
Azərbaycanın transmilli biznesinin 90 faizdən çoxunu neft-qaz ixracı üzrə əməliyyatlar təşkil etdiyinə görə işdə bu sektorun xarici ticarətinin tənzimlənməsinə əsas yer verilmişdir. 2009-cu ildə qəbul edilmiş “İxrac məqsədli neft-qaz fəaliyyətinə xüsusi iqtisadi rejimin tətbiqi haqqında” ölkə qanunu məşğul olan podratçıların və subpodratçıların vergi, gömrük və valyuta tənzimlənməsi rejimləri və işçi qüvvəsindən istifadə məsələləri tənzimlənir.
İxrac məqsədli neft-qaz fəaliyyəti ilə məşğul olan podratçılar bu qanunda mənfəət vergisi üzrə nəzərdə tutulan vergi rejimini seçməkdə sərbəstdirlər (Maddə 3). Bu qanun qüvvədə olduğu müddət ərzində həmin vergi rejimi dəyişilmədən saxlanılır. Hətta Vergi Məcəlləsində nəzərdə tutulan hüquqi şəxsin mənfəət vergisinin dərəcəsi artırıldıqda bu qanunda nəzərdə tutulan hüquqi şəxsin mənfəət vergisi artırılmır. Hüquqi şəxs statusunda olan podratçılar və xarici subpodratçılar malların təqdim edilməsi, işlərin görülməsi və xidmətlərin göstərilməsi nəticəsində hesablarına daxil edilən məbləğdən 5 faiz dərəcəsi ilə hüquqi şəxsin mənfəət vergisini ödəyirlər (Maddə 3.2.2). Yerli subpodratçılar hüquqi şəxslərin mənfəət vergisini, fiziki şəxslərin gəlir vergisini və ya sadələşdirilmiş vergini ölkənin Vergi Məcəlləsinə uyğun olaraq ödəyirlər.
Potratçıların və xarici subpodratçıların ixrac məqsədli neft-qaz fəaliyyəti ilə əlaqədar ödədikləri dividentlərdən, faizlərdən və qeyri-rezident subpodratçının daimi nümayəndəliyinin xalis mənfəətindən ödəmə mənbəyindən vergi tutulmur. Podrat­çılar, həmçinin əmlak vergisinin və torpaq vergisinin ödənilməsindən azaddırlar.
Podratçılar tərəfindən ixrac edilən mallar (işlər, xidmətlər) əlavə dəyər vergisinə 0 (sıfır) faiz dərəcəsi ilə cəlb olunur. Podratçılar alınmış mallara (işlərə, xidmətlərə) görə ödənilmiş əlavə dəyər vergisinin tam məbləğini yaranmış vergi öhdəlikləri ilə əvəzləşdirdikdən sonra artıq ödənilmiş əlavə dəyər vergisinin məbləğini AR-nın dövlət büdcəsindən qaytarılmasını tələb etmək hüququna malikdirlər.
Podratçılar və subpodratçılar ixrac məqsədli neft-qaz fəaliyyəti ilə bağlı AR-na idxal etdiyi, AR-dan ixrac etdiyi mallara (işlərə, xidmətlərə) görə gömrük rüsum­larından azad olunurlar (Maddə 4).
Onlar AR-na idxal etdikləri mallar (işlər, xidmətlər) üzrə əlavə dəyər vergisini ödəməkdən azad olunurlar. Neft-qazla əlaqəli olmayan əmtəələri respublikaya ixrac etdikləri halda gömrük rüsumu və əlavə dəyər vergisini (ƏDV) Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə əsasən ödəyirlər.
Podratçılar və subpodratçılar ödənişlər üzrə öhdəliklərini yerinə yetirdikdən sonra öz vəsaitlərini xarici valyutada AR-dan sərbəst olaraq kənara keçirmək, orada saxlamaq və istifadə etmək hüququna malikdirlər (Maddə 5).
2014-cü ildə qəbul edilmiş “Gömrük Məcəlləsi”ndə nəzərdə tutulur ki, “Hasila­tın pay bölgüsü haqqında”, “Əsas boru kəməri haqqında” sazişlərin və bu qəbildən olan digər beynəlxalq müqavilələrin icrası ilə bağlı gömrük ərazisinə gətirilən və bu ərazidən aparılan mallara gömrük ödənişləri həmin sazişlərin müddəalarına uyğun olaraq tətbiq edilir” (Maddə 235).
1997-ci ildə qəbul edilmiş “Azərbaycan Respublikasında idxal-ixrac əməliyyat­larının tənzimlənməsi qaydaları”na əsasən Azərbaycan Respublikasında bütün rezi­dentlər və qeyri-rezidentlər idxal-ixrac əməliyyatlarının həyata keçirilməsində sər­bəst­dirlər və “Gömrük Məcəlləsi”nə, “Gömrük Tarifi haqqında” qanuna, bu “Qay­dalar”a və digər normativ hüquqi aktlara uyğun fəaliyyət göstərirlər. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin “Azərbaycan Respublikasında idxal-ixrac əməliyyatları üzrə gömrük rüsumlarının dərəcələri haqqında” 91 saylı 22 aprel 1998-ci il tarixli qərarına əsasən ixrac olunan mallar, onların növlərindən asılı olmayaraq gömrük ixracı rüsumuna cəlb olunmurdu (Maddə 3).
Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin 22.12.2003-cü il tarixli 161 saylı qərarı ilə 2004-cü ildən qara və əlvan metallurgiya sənayesinin məhsullarına ixrac gömrük rüsumları müəyyən edilmişdir. 2013-cü ildə qəbul edilmiş “Gömrük tarifi haqqında” qanunda təsbit olundu ki, Azərbaycan Respublikasında idxal gömrük rüsumları və bəzi mallara ixrac gömrük rüsumları tətbiq edilir (Maddə 3). İdxal gömrük rüsumlarının dərəcələrini və ixrac gömrük rüsumlarının dərəcələrini və onların tətbiq olunduğu malların siyahısını müəyyən etmək səlahiyyəti Nazirlər Kabinetinə verilmişdir.
2004-cü ildə qədul edilmiş “İxrac nəzarəti haqqında” qanuna uyğun olaraq ixrac nəzarətinə düşən mallara kütləvi qırğın silahları və onların çatdırılma vasitələri, ikili təyinatlı mallar (mülki məqsədlər üçün istifadə edilən, lakin kütləvi qırğın silahları və onların çatdırılma vasitələri) və əqli fəaliyyətin nəticələri daxil edilirş.
Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin qərarları ilə çoxsaylı mallar, o cümlədən kənd təsərrüfatı üçün suvarma və səyyar qurğuları, yükqaldıran və boşaldan qurğular, konveyerlər, buldozerlər, inkubator və quşçuluq üçün, habelə taxıl təmizləyən və sortlaşdıran, un məmulatları istehsal və meyvə tərəvəz, ət, quş, çay və konfeti emal edən avadanlıqlar, eləcə də spirtli içkilər istehsalında istifadə olunan qurğular gömrük idxal rüsumundan azad edilmişdir.
Hökumətin digər qərarı ilə (31.08.2016, № 324) rəqəmli televiziya yayımı üçün avadanlıqlar və ötürücü anten fider sistemləri də gömrük idxal rüsumundan azad edilmişdir.
2016-cı ildə imzalanmış “Qeyri-neft məhsullarının ixracının stimullaşdırılması ilə bağlı əlavə tədbirlər haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərən­camında göstərildiyi kimi islahatların yeni mərhələsində Azərbaycanda ixracyönümlü iqtisadi model əsas götürülərək yüksək əlavə dəyər yaradan ixracyönümlü iqtisadiy­yata transfermasiya mühüm məqsəd kimi müəyyən olunmuşdur. Sərəncama uyğun olaraq, kənd təsərrüfatı və emalı məhsullarına ixracla bağlı geri ödəmə qaydası tətbiq edilir. Xarici ölkələrə ixrac missiyalarının təşkil edilməsinə, xarici bazarların araş­dırılması və marketinq fəaliyyətinə, “Made in Azerbaijan” brendinin xarici bazarlarda tətbiqinə, yerli şirkətlərin ixracla bağlı xarici ölkələrdə sertifikat və patentlərin alınmasına, ixrac prosesi ilə əlaqəli olan elmi-tədqiqat-inkişaf proqramlarına və layihələrinə olan məsrəflər AR dövlət büdcəsi tərəfindən ödənilir.
Azərbaycanda transmilli biznesin tənzimlənməsinin mexanizmlərindən biri vergi­qoyma mexanizmidir. Sahibkarlar investisiya təşviqi sənədini aldıqları andan idxal etdikləri texnika, texnoloji avadanlıqlar və qurğular 7 il müddətinə gömrük rüsumlarından azad olunur. Eyni zamanda, sahibkarlar investisiya təşviqi sənədinə əsasən, 7 il müddətinə fiziki şəxslərin gəlirinin və hüquqi şəxslərin mənfəətinin 50%-nə görə vergidən, həmçinin əmlak və torpaq vergisindən, müvafiq təsdiqedici sənəd əsasında texnoloji avadanlıq və qurğular idxal ediləndə ƏDV ödənmir. Bununla bərabər, əsas ixrac potensiallı bazarları olan ölkələrdə logistik–nəqliyyat mərkəzlərinin yaranması və inkişafı istiqamətində tədqiqatlar həyata kecirilir, ixracın quruluşu haqqında informasiya bazasının (elektron portal) qurulması məqsədi ilə müəyyən işlər həyata kecirilir. İxracda xüsusi önəm kəsb edən qablaşdırmanın əhəmiyyəti nəzərə alınaraq, bu sahədə təşkilatların yaradılması təşviq olunur, by sahəyə dövlət dəstəyi daha da gücləndirilir. 2013-cü ildə Azərbaycan İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının “Vergi sahəsində şəffaflıq və məlumat mübadiləsi üzrə Qlobal Forum”una üzv olmuşdur. Respublikada vergi sistemi ilə bağlı məsələlər üzrə xarici dövlətlərlə aparılan informasiya dəyişməsi sisteminin yenidən qurulması və bu işin dünya standartlarına uyğun həyata kecirilməsi yönündə Vergilər Nazirliyi müəyyən işlər həyata kecirir. 2016-2018-ci illərdə idxal-ixrac əməliyyatlarının normativ-hüquqi bazasını təkmilləşdirmək istiqamətində ciddi addımlar atılmışdır. 2018-ci ildə maliyyə nəza­rəti sahəsində uçotun şəffaflaşdırılması, qeyri-neft məhsullarının ixracı üzrə prose­durların sadələşdirilməsi və dövlətin fiskal siyasətini həyata keçirən orqanların fəaliy­yətinin səmərəli əlaqələndirilməsi məqsədilə ölkə başçısı “Ölkədə idxal-ixrac əməliy­yatlarına nəzarət edilməsi sisteminin yenidən qurulması ilə bağlı tədbirlər haqqında” Sərəncam vermişdir. Sərəncamda bir sıra idxal-ixrac əməliyyatları üzrə Gömrük Komitə­sinin və Vergilər Nazirliyinin birgə nəzarəti nəzərdə tutulur.
2018-ci ildən başlayaraq Dövlət Gömrük Komitəsi tərəfindən islahatların aparıl­masına başlamışdır. Bu islahatlar beynəlxalq standartlara cavab verən Avropa mode­linin tətbiqinə, çevik idarəetmə sisteminin formalaşdırılmasına və nəzarət sistemindən xidmət sisteminə keçidə imkanlar yaratması nəzərdə tutulur. Belə ki, maliyyə nəzarətində uçotun şəffaflığı, büdcəyə olan ödəmələrin coxalması, qeyri-neft sektoru məhsullarının ixrac edilməsi üzrə əməliyyatların daha da sadələşdirilməsi və ixrac edilən məhsulların coxaldılması məsələləri bura daxildir. Bu istiqamətdə dövlətin fiskal siyasətini həyata keçirən orqanların fəaliyyətinin əlaqələndirilməsi də nəzərdə tutulur. Nazirlər Kabinetinin qərarına əsasən ixrac-idxal əməliyyatlarında sərhəd-keçid məntəqələrində tələb olunan sənədlərin sayı azaldıl­mış, elektron yanaşmalar tətbiq edilməyə başlanılmış, vətəndaş münasibətləri mini­mu­ma endirilmişdir.İdxal-ixrac əməliyyatları üzrə Dövlət Gömrük Komitəsi və Vergilər Nazirliyi tərəfindən birgə nəzarət mexanizminin tətbiqi məqsədəuyğun hesab edilmişdir. Maliyyə, Vergilər, İqtisadiyyat nazirlikləri və Dövlət Gömrük Komitəsi idxal-ixrac əməliyyatları üzrə birgə nəzarətlə əhatə olunan prosedurların siyahısını, mexanizmlərini hazırlamış və baxılması üçün təqdim etmişlər. Dövlət başçısının “Ölkədə idxal-ixrac əməliyyatlarına nəzarət sisteminin təkmiləşdirilməsi ilə bağlı tədbirlər haqqında” sərəncamına uyğun olaraq, Vergilər Nazirliyinin yanında yeni struktur – İdxal-İxrac əməliyyatları üzrə Departament yaradılmışdır.
TMŞ-nin vergi siyasətinin əsas aləti çoxlu hüquqi şəxsləri əhatə edən istənilən beynəlxalq strukturda yaradıla bilən daxili bazardır. Formal olaraq bazar əməliy­yatları (müqavilə üzrə malların alqı-satqısı, göndərilməsi) şirkətin bir nəzarət olunan qrupun əhatəsində xidmət və pul vəsaitlərinin yerdəyişməsini özündə faktiki olaraq əksetdirir. TMŞ öz transmilli strukturundan və qəbul edən ölkələrin milli qanun­vericiliklərinin xüsusiyyətlərindən istifadə edərək, resurslarının uğurla manevr etməsinə imkan verən qrupdaxili bazar formalaşdırır. Bu da ilk növbədə mülkiyyətin TMŞ-nin fəaliyyətinin 3 əsas zona (mənşə ölkəsi, qəbul edən ölkə və vergi qavanası) arasında vergi yükünün və kapitalın yenidən bölgüsü məqsədilə manevr etməsidir.
Bundan başqa, TMŞ-n strukturunun xüsusiyyətlərindən asılı olaraq onların maliyyə və vergi yükünün yenidən bölüşdürülməsi 2 əsas konsepsiyaya görə müəyyən edilir:
- mənşə ölkənin xeyrinə yenidən bölgü. Bu, dövlət TMŞ-i və mənşə ölkə dövləti ilə sıx əlaqəli olan TMŞ üçün xarakterikdir;
- “vergi qavanı” xeyrinə yenidən bölgü. Bu özəl, asılı olmayan kapitallı TMŞ üçün xarakterikdir. ”Vergi qavanı”-(vergi sığınacagı)-xaricdən vergi və digər güzəştlər tətbiq etməklə maliyyə kapitalını cəlb edən kicik dövlət və ərazilərdir.
Birincisi TMŞ-r vergi sisteminin milli xarakter daşımasından bacarıqla istifadə edir. Bu sahədə beynəlxalq qarşılıqlı fəaliyyət bir az üst və şərti xarakter daşıyır, Əsasən hüquq mühafizə orqanlarının və vergi fəaliyyətinin koordinasiyası və ikiqat vergilərin aradan qaldırılması məsələlərinin həllində həyata keçirilir. Beynəlxalq vergi sistemi prinsipcə mövcud deyil. Bu, TMŞ-ə imkan verir ki, özlərinə rahat olan vergi hüququnu seçsinlər. Bundan başqa, TMŞ öz daxili bazarını qura bilirlər. TMŞ öz bölmələri, törəmə şirkətləri arasında əlaqə qurur, maliyyə məsələlərini idarə edərək daxili bazarın da qiymətlərini, maliyyə axınlarını idarə edir.
TMŞ-n qəbul etdikləri daxili bazarın əsas elementləri bunlardır:
- transfert qiymətqoyma;
- kredit alətləri və borc sistemi;
- lisenziya ödənişləri.
Təcrübə göstərir ki, transmilli şirkətlərin hazırki dövrdə tənzimlənməsinin geniş yayılmış üsulu mənşə ölkəsi ilə qəbul edən ölkə arasında bağlanan razılaşmadır. Təcrübə göstərir ki, dövlət TMŞ fəaliyyəti üzərində bütünlüklə tam nəzarət edə bilmir. Ona görə də TMŞ fəaliyyətinin effektiv idarə olunması bütün ölkələrin birgə fəaliyyətini tələb edir. Müasir iqtisadi inkişafın təhlili göstərir ki, TMŞ-n təsiri get-gedə artır. Yaxın illər ərzində gələcək iqtisadi təmərküzləşmə onların bazarına və ölkənin ictimai-siyasi həyatına gücünün artmasına səbəb olacaqdır.
Transmilli şirkətlərin (TMŞ) mənşə ölkələri ilə qəbuledən ölkələr arasında əməkdaşlıq onların TMŞ ilə bağlı vahid siyasətlərinin işlənib hazırlanması, habelə qanunverici, vergi və hüquq-mühafizə orqanları səviyyəsində praktik əməkdaşlıq məqsədəuyğun olardı.
TMŞ-lərin tərifini vermək və onların beynəlxalq qeydiyyatı prosedurunu müəyyənləşdirmək zəruridir. Bu, transmilli qruplara daxil olan şəxslər dairəsini təyin etməyə imkan yaradar. Bu zaman transmilli korporasiyaya daxil olan bütün şəxslərin birgə məsuliyyətini qabaqcadan nəzərə almaq lazımdır.
Milli hüquq sistemləri çərçivəsində, Azərbaycanda praktik tədbirlərlə bağlı neft sektorunda fəaliyyət göstərən TMŞ və onların bölmələrini xüsusi vergi rejimli vergi ödəyiciləri qrupuna aid edilmişdir. TMŞ-lərin vergi ödəmələrinə nəzarətin güclən­di­ril­məsi üzrə konkret tədbirlərdən danışarkən, qeyd etmək lazımdır ki, bu cür tədbirlər ilk növbədə TMŞ-lərin istifadə etdikləri vergilərin optimallaşma metodlarını, TMŞ-lərin daxili bazarlarda da, onların beynəlxalq xarakterli əməliyyatlarında da imtiyazlarını aşağı salmalı və ya tamamilə aradan qaldırmalıdır. Məhz belə tədbirlər bu və ya digər vergi yurisdiksiyalarından istifadə ilə bağlı bütün vergi imtiyazlarını, həmçinin pul vəsaitlərini operativ şəkildə xaricdə yerləşdirmək imkanlarını tamamilə aradan qaldırmalıdır.
Hər şeydən öncə, TMŞ-lərin bütün növlərinə münasibətdə vergi nəzarətinin gücləndirilməsi və keyfiyyətinin yüksəldilməsi zəruridir. Bu məqsədlə, TMŞ-lərin vergi ödəyicilərinin xüsusi növünə aid edilməsi və onların ixtisaslaşdırılmış vergi orqanlarında uçotu məqsədəmüvafiq sayılır. Burada vergi xidməti müfəttişliklərinin iri vergi ödəyicilərinə qarşı vergi uçotu və nəzarəti üzrə xüsusi tələbləri irəli sürülür. Bu zaman mənşə ölkə Azərbaycan olan TMŞ Azərbaycanda bütün əcnəbi bölmələr üzrə vergiqoyma obyektlərini konsolidasiya etməlidir. Bu, məsələn, konsolidasiya edilmiş vergi ödəyicisinin məcburi qaydada yaradılması və ya TMŞ-nin xaricdəki bölmələri tərəfindən əldə edilən bütün gəlirlər və digər vergiqoyma obyektləri ilə bağlı Azərbaycanın vergi yurisdiksiyasının genişləndirilməsi haqqında müddəaların vergi qanunvericiliyinə daxil edilməsi yolu ilə həyata keçirilməlidir.
Azərbaycanın qəbuledici ölkə qismində olduğu TMŞ-lərə münasibətdə TMŞ-rin tö­rə­mə müəssisələrini vergi ödəyicisinin xüsusi növü kimi ayırmaq (iri vergi ödəyi­cilərinə oxşar olaraq) və onlar üçün xüsusi vergi rejimi müyyən etmək məqsədə­uyğun olardı. Bu halda artıq qüvvədə olan vergiqoyma üsulları tamamilə yetərlidir. Bu cür vergi rejiminə irəli sürülən yeganə tələb ondan ibarətdir ki, o, TMŞ-lərə tətbiq edilən vergiqoymanın optimallaşdırılması metodlarının qarşısını almalı və ya onları əhəmiy­yətsiz etməlidir. Bu metodlar daxili bazar, transfert qiymətqoyma, “vergi sığınacaq­ları” və digər nəzərdən keçirilmiş alətlər hesabına gəlirlərin yenidən bölüş­dü­rül­mə­sinə əsaslanır. TMŞ-lərə vergiqoyma zamanı vergiqoymanın mühasibat gəliri və ya dövriyyəsi prinsipindən uzaqlaşmaq lazımdır. Bu halda vergiqoymanın daha uğurlu bir üsulu potensial mümkün gəlirə vahid vergi müəyyənləşdirməkdən ibarətdir.
TMŞ-lərin kiçik sahibkarlıq subyektlərindən təbii fərqliliyini nəzərə alaraq, onlar üçün potensial mümkün gəlirə xüsusi vahid vergi qoyulmasının modifikasiyası və ya işlənilməsi ola bilər. Məsələn, biznesin dəyərləndirilməsi meyarları və əsas­lan­dırmalar hər bir TMŞ, yaxud hətta TMŞ-nin hər bir törəmə müəssisəsi üçün fərdi şə­kildə hazırlana bilər. İxtisaslaşdırılmış vergi uçotu ilə birlikdə bu sistem vergi­qoy­ma­nın “optimallaşdırılmasının” bütün metodlarının tətbiqini və TMŞ-nin istifadə etdiyi gəlirin yenidən bölüşdürülməsini tam olaraq məhdudlaşdırmağa imkan verəcək. Əgər bunu əldə etmək mümkün olmazsa, onda qəbuledici ölkələrin birləşməsi, onların TMŞ ilə bağlı vahid siyasətlərinin işlənib hazırlanması, həmçinin qanunverici, vergi və hüquq-mühafizə orqanları səviyyəsində praktik əməkdaşlıq məqsədəuyğun olardı. Gələcək inkişaf mərhələsində Amazon, Apple, Googlekimi transmilli şirkətlərə ölkədəki satışdan hər hansı gəlirə görə yerli vergilərin ödənilməsinin tətbiq olunması nəzərdə tutulur. İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı (İƏİT) şirkətləri vergi orqanlarına ölkələr üzrə gəlir, satış və vergiləri açıqlamağa məcbur etməyi, işgüzar aktivliklə az bağlı olan və ya qətiyyən bağlı olmayan vergi ofşorlarına yüksək dəyərli qeyri-maddi aktivləri köçürməyin qarşısını alan sərt qaydalar müəyyənləşdirməyi təklif edir. İƏİT transmilli şirkətlər tərəfindən xarici filialların açılması tələblərini sərtləşdirməyi; mürəkkəb maliyyə instrumentləri ilə bağlı vergi imtiyazlarının, o cümlədən hibrid kapitalın, faizlərin ödənilməsi üçün ayırmaların neytrallaşdırılması məqsədilə qanunvericilikdə zəruri təshihlər aparmağı təklif edir.
Beləliklə, hazırda TMŞ-lərin fəaliyyətinin zəruri beynəlxalq-hüquqi nizamlan­ması mövcud deyildir, vergiqoyma məsələləri isə gələcəkdə əlavə işləmələr və təkmilləşdirmələr tələb edir.
Ölkədə ixrac potensialının tam səmərəli istifadə olunmasının əsas məqsədi ondan ibarət olmalıdır ki, ölkə iqtisadiyyatı bilavasitə qeyri-neft məhsullarının ixraca­tından gələn gəlirlər üzərində köklənsin. Makroiqtisadi dayanıqlıq qeyri-neft məhsul­larının ixracı üzərində dayansın. Belə bir hal, idxal prosesinə ciddi olaraq nəzarət edilməsini vacib edir. İdxal-ixrac əməliyyatlarına nəza­rətin səmərəlilində əsas prinsiplərdən biri prosedur qaydalarının olduqca sadə olmasıdır. Rüsum və vergi tətbiqi mexanizmində qiymət artımına yol verilməməsi də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu məsələnin ciddiliyi ondan ibarətdir ki, əgər idxal edilən, məsələn, avtomobillərin rəsmi alış sənədlərində göstərilən qiymət Azərbay­canın avtomobil bazarındakı qiymətdən azdırsa, gömrük rüsumu yerli bazarın qiymətləri əsasında hesablanır və ödəniş idxalçı şəxsdən tələb olunur. Bu yanaşma, bir tərəfdən ədalətsizlikdirsə, digər tərəfdən korrupsiyanın qanunlaşdırılmasıdır.
Fikrimizcə, qəbul edən ölkənin milli şirkətlərinin iqtisadi subyekt kimi tənzim­lənməsinin həyata keçirməsi, qanunların daha işlək və səlahiyyətli olması, ölkə səviy­yəsində şəffaflığın təmin olunması, eyni zamanda respublikanın milli şirkətlərinin transmilli şirkət kimi reytinqlərdə yer alması transmilli biznesin tənzimlənməsində bir balans yarada bilər. Azərbaycan Respublikasının transmilli biznesinin səviyyəsini qiymətləndirmək üçün 3 səviyyədə, yəni ölkə, sahə və şirkət səviyyəsində indekslər hesablanmışdır. Azər­baycanın ən iri şirkəti olan SOCAR-ın bütün göstəriciləri hesablanmış və beynəlxalq göstəricilərlə müqayisə olunmuşdur. Onun TMŞ kimi qeydiyyata alınması əsaslandırılmışdır.