Bəxtiyar Tuncay İDİl bulqarlari (Mənşəyi, qısa tarixi, maddi və mənəvi mədəniyyəti) Bakı – 2018 İDİl bulqarlarinin məNŞƏYİ VƏ qisa tariXİ

4.7. Qəyyum Nasiri.

Bulqar-tatar cədldçilik düşüncəsinin ən görkəmli nümayəndələrindən bir olan Qəyyum Nasiri 15 fevral 1825-ci il tarixində Kazan yaxınlığındakı Yuxarı Şırdan kəndinde anadan olmuş, ilk təhsilini elə həmin kənddə, atası Molla Əbdünnəsirin dərs dediyi Nasiriyyə mədrəsində almış, ərəb, fars və rus dillərini öyrənmişdir. Daha sonra Kazana gələrək təhsilini Ağ Məscid məhəlləsindəki mədrəsədə davam etdirmiş, 1855-ci ildə oranı bitirmiş, həmin ildən etibarən rus şagirdlərin təhsil aldığı ibtidai dini məktəbdə və onun davamı olan İlahiyyat Akademiyasında tatar dilindən dəsr deməyə başlamışdır.

Burada o, tanınmış alman əsilli rus türkoloqu V. Radlovla tanış olur və ondan çox şey öyrənir. Lakin aralarında mübahisə yarnır və bu səbəbdən də Q. Nasiri 1879-cu ildə dərs dediyi təhsil ocaqlarından uzaqlaşmalı olur və bundan sonra dolanışığını kitab tərcümə etmək və mirzəliklə (ərizə yazmaqla) təmin etmək məcburiyyətində qalır.

Şəhabəddin Mərcani və Hüseyn Faizxanov kimi Qəyyum Nasiri də bulqar kimliyinin tatar kimliyi ilə əvəzlənməsi tərəfdarı idi və Rusiyada yaşayan bütün türklər üçün bulqar türkcəsi əsasında ortaq və çağdaş bir tatar dili yaratmaq onun ən böyük arzusu idi. İsmayıl bəy Qaspıralının ortaq türkcə sahəsindəki çalışmalarını dəstəkləsə də, osmanlıca və cağataycadan arındırılmış müstəqil tatar dilinin tərəfdarı idi. Bunun üçün isə bulqar türkcəsini əsas götürməyin lazım olduğu qənaətində idi. Lakin onun bu fikirləri türk-tatar ziyalıları tərəfindən dəstək görmədi və o, tək qaldı.

Q. Nasirinin 1871-1897-ci illərdə İdil-Ural bölgəsi üçün ayrıca bir təqvim üzərində çalışdığı, yerli türklər üçün ilk dəfə ana dilində riyaziyyat, həndəsə, coğrafiya, anatomiya və sağlamlıq elmi sahələrində kitablar yazdığı, bulqar-tatar folklorunun toplanmasında böyük əmək sərf etdiyi, müxtəlif elm sahələrindəki tədqiqatların və yazdığı kitabların rus alimlərinin böyük marağına səbəb olduğu, bu səbəbdən də 1885-ci ildə Kazan Universitetinin Arxeologiya-Tarix və Etnoqrafiya Cəmiyyətinin həqiqi üzvü (akademiki) seçildiyi bilinməkdədir (Saadet Çagatay, 1952).

Q. Nasiri rusların apardığı assimilyasiya siyasətinə qarşı olduğu üçün basqılara məruz qalırdı. O, İ. Qaspıralı və digər cədidçi türk ziyalılarının ruslarla əməkdaşlıqda suçlayırdı. Bu səbəbdən də dostları ondan uzaqlaşmış, tək qalmışdı və tənhalıq içində yaşamaq məcburiyyətində idi (Cemaleddin Validov, 1986; Alfina Sibgtulina, 2016).

1886-cı ildə rus çarı bir fərman imzalayaraq 1891-ci ildən etibarən qazilik və imamlıq edəcək şəxslərin rus dilindən imtahan verməli olduqlarını hökmə bağladı. Bundan bərk əsəbiləşən Q. Nasiri həmin fərmanı ana dilinə çevirərək xalq arasında yaydı və geniş miqyaslı etirazları alovlandırdı. Bu səbəbdən də rus jandarmeriyası evinə basqın etdi və bütün kitablarını müsadirə etdi. Buna baxmayaraq onun ana dilində yazdığı bəzi elmi kitablar İdil-Ural bölgəsinin mədrəsələrində dərs kitabları olaraq uzun müddət oxudulmaqda davam etmişdir (Saadet Çagatay, 1952).