Blogumuzu ziyarYt etmYyi unutmayın: utopiaderslik blogspot com

§1. İstehsal amili kimi torpağın rolu. Aqrar mьnasibYtlYr vY

Yüklə 15,57 Mb.

səhifə	16/43
tarix	21.11.2018
ölçüsü	15,57 Mb.
	#84324

1 ... 12 13 14 15 16 17 18 19 ... 43

§5. Renta vY onun formaları. Differensial vY mьtlYq renta
§6.Torpaq bazarı vY torpağın qiymYti
§7. AzYrbaycanda aqrar islahatlar vY Ysas mYqsYdlYr

_{§1. İstehsal amili kimi torpağın rolu. Aqrar mьnasibYtlYr vY}

_onlar_ı_n_xüsusiyy_Y_tl_Y_ri

_{İstehsalın baş vermYsi üçün zYruri olan amillYrdYn biri dY torpaqdır. İnsanların istehsal fYaliyyYti ilY mYşğul olduğu vaxtdan etibarYn torpaq Ysas istehsal vasitYsi olub xalqları hYyat nemYtlYri ilY tYmin edib. Klassik siyasi iqtisadın banisi U.Petti tYsadüfYn demYmişdir ki, «YmYk sYrvYtin atası, torpaq isY onun anasıdır». Torpaq dedikdY yalnız müYyyYn bir coğrafi Yrazi deyil, torpağın tYkindY olan nY varsa (neft, qaz, filiz, kömür vY s.) hamısı, habelY meşY sahYlYri, su resursları, balıq sYrvYtlYri dY nYzYrdY tutulur. Bunlarla yanaşı «torpaq» anlayışına bütün biosfer da aid edilir.}

_{MüxtYlif dövrlYrdY bilavasitY torpağın vY ona daxil olan müxtYlif tYrYflYrin (anlayışların) rolu vY YhYmiyyYti eyni olmamış vY fYrqli qiymYtlYndirilmişdir. BelY ki, bir çox YsrlYr YrzindY torpaq başlıca yaşayış mYnbYyi olmuş vY ilk növbYdY mYhsul vermY qabiliyyYtinY, yYni münbitliyinY görY qiymYtlYndirilmişdir. SYnayelYşdirmYyY qYdYrki dövrdY tYsYrrüfat YsasYn torpaq üzYrindY tYşkil edilmiş vY mYhsul yetişdirilmişdir. SYnaye inqilabı şYraitindY vY sYnayelYşmY dövründY torpağın tYkindY olan faydalı qazıntılar daha böyük YhYmiyyYt kYsb edir, hYr bir dövlYt bu sYrvYtlYrY sahib olmağa çalışır ki, bu da müharibYlYrY vY müstYmlYkYçiliyY sYbYb olur.}

_{Müasir dövrdY torpağın bYşYriyyYtin hYyatındakı rolunu, YhYmiyyYtini müYyyYn etmYk, qiymYtlYndirmYk o qYdYr dY asan iş deyildir. BelY ki, bir tYrYfdYn insanların tYbiYtdYn vY torpağın tYbii gücündYn asılılığı YhYmiyyYtli dYrYcYdY azalmışdır. Elmi-texniki inqilab vY yeni texnologiyaların meydana gYlmYsi süni yolla torpağın münbitliyinin artırılmasına, yeni enerji növlYrindYn istifadY etmYyY, sintetik materialların meydana gYlmYsinY imkan yaratmışdır. DigYr tYrYfdYn isY, bir çox tYbii resurslar yox olma hYddinY çatmışdır. Yer kürYsindY içmYli su problemi yaranmışdır, kYşf edilmiş neft ehtiyatları 40-50 ildYn, daş kömür isY 100 il YrzindY hasil olunub qurtara bilYr. MeşYlYr mYhv edilir, atmosferin havası sürYtlY çirklYnir, planetdY istilYşmY baş verir, bir çox heyvan növlYrinin nYsli kYsilmYk üzrYdir. TYbii su tutarları çirklYnir, balıq ehtiyatları azalır. Daha tYhlükYli olan odur ki, insanlar onu yedizdirYn yararlı torpaq sahYlYrini dY çirklYndirir, mYhsuldar torpaq sahYlYri yararsız hala salınır.}

_{BelYliklY, ekosferanın ümumi vYziyyYtinin pislYşmYsi insanları tYbiYt qüvvYlYrindYn daha çox asılı edir vY bununla bağlı olaraq, geniş mYnada, torpağın YhYmiyyYti getdikcY daha da artır. HYmçinin dY faydalı qazıntıların, ilk növbYdY dY enerji daşıyıcıları olan neft vY qazın YldY edilmYsinin YhYmiyyYti artır. Bununla belY, ayrı-ayrı şYhYrlYrdY, rayonlarda vY bir çox ölkYlYrdY avtomobillYrin sayı, Yhalinin sayı sürYtlY artır, sYnaye obyektlYri, inzibati binalar mYrkYzlYrdY cYmlYşir, yaşayış binalarının tikintisi genişlYnir vY belY bir şYraitdY torpağa olan tYlYbat vY torpağın qiymYti dY durmadan artır.}

_{İnsanın hYr cür YmYk fYaliyyYti bu vY ya digYr dYrYcYdY torpaqla bağlıdır. Torpaq kYnd tYsYrrüfatında vY hasilat sYnayesindY bilavasitY istehsalın amili kimi çıxış edir vY yaxud da istehsal binalarının, qurğuların, nYqliyyat vY başqa kommunikasiyaların vY habelY yaşayış binalarının yerlYşdiyi yerdir, sahYdir. Buna görY dY torpaq ümumi istehsal vasitYsidir. Lakin o bilavasitY tYkrar istehsal olunmur.}

_{Torpaq mülkiyyYt obyektidir vY buna görY dY ona sahib olmaq, iqtisadi cYhYtdYn reallaşdırmaq, torpağa sYrYncam vermYk vY ondan istifadY etmYk üzrY mürYkkYb münasibYtlYr sistemi yaranır vY inkişaf edir. Torpaqla bağlı yaranan iqtisadi münasibYtlYr mYcmu halında aqrar münasibYtlYr adlanır. Bu münasibYtlYr tYsYrrüfat hYyatında aşağıdakı xüsusiyyYtlYr nYzYrY alınmaqla formalaşır:}

_{Torpaq Ysasında tYşkil olunan tYsYrrüfat YnYnYvi olaraq kYnd tYsYrrüfatı adlanır. KYnd tYsYrrüfatı mürYkkYb iqtisadi, tYbii-bioloji bir sistemdir. Burada tYkrar istehsal torpaqdan, sudan, bitki vY heyvanat alYmindYn istifadYyY Ysaslanır. Buna görY dY onun tYnzim edilmYsi vY idarY olunmasında iqtisadi, tYbii-bioloji qanunlardan YlaqYli şYkildY istifadY olunmalıdır. İqtisadi vY bioloji proseslYrin tarazlığı gözlYnilmYli, ona YmYl olunmalıdır.}
_{KYnd tYsYrrüfatında bioloji proseslYrin öz ahYngi (bitkilYrin, heyvanların böyümYsi), öz tsikli var vY il YrzindY fYrqli olurlar. Elm vY texnikanın inkişafı bu proseslYrY müYyyYn tYsir göstYrsY dY bioloji proseslYri tam dYyişY bilmir.}
_{KYnd tYsYrrüfatı istehsalı eyni zamanda hava-iqlim faktorundan xeyli dYrYcYdY asılıdır (quraqlıq, şaxta vY s.).}
_{KYnd tYsYrrüfatı istehsalının bir xüsusiyyYti dY onun mövsümi olmasıdır. kinçilik işi il YrzindY olmur, fasilYlYr YmYlY gYlir. Bu zaman qarşıya çıxan işsizlik problemi hYll edilmYli, YmYk isY ödYnilmYlidir. GöstYrilYn bütün bu fYrqli cYhYtlYr aqrar münasibYtlYrin formalaşmasında çox mühüm rol oynayır vY nYzYrY alınmalıdır.}

_§_2._Torpaq_mьlkiyyYti_vY_onun_iqtisadi_realla_ş_d_ı_rma_formalar_ı

_{Aqrar münasibYtlYr özünün konkret formasından asılı olmayaraq, torpaq üzYrindY mülkiyyYtY Ysaslanır vY bilavasitY torpaq mülkiyyYtinin iqtisadi cYhYtdYn reallaşdırılmasını nYzYrdY tutur.}

_{Torpağa sahib olmaq, ona sYrYncam vermYk vY istifadY etmYk bilavasitY torpaq üzYrindY mülkiyyYtin formasından asılıdır vY bu mülkiyyYt formaları müxtYlif olduğundan yaranan münasibYtlYr dY fYrqli olacaqdır.}

_{BelY ki, feodal torpaq mülkiyyYti Ysasında formalaşacaq aqrar münasibYtlYri torpaq üzYrindY kapitalist mülkiyyYtinY, yaxud torpaq üzYrindY dövlYt mülkiyyYtinY Ysaslanan aqrar münasibYtlYrdYn fYrqli olacaqdır. Çünki müxtYlif mülkiyyYt formaları bazasında yaradılacaq tYsYrrüfat formaları da başqa-başqa olacaqdır vY buna görY dY YmYyin tYşkili, torpaqdan götürülYn gYlirin bölgüsü vY mYnimsYnilmYsi formalarının müxtYlifliyi ilY fYrqlYnYcYkdir.}

_{Torpaq üzYrindY mülkiyyYtin tarixYn mövcud olmuş aşağıdakı formalarını göstYrmYk olar: icma torpaq mülkiyyYti, xüsusi torpaq mülkiyyYti (bunun da quldar, feodal vY kapitalist torpaq mülkiyyYti kimi növlYrini göstYrmYk olar), dövlYt (ictimai) torpaq mülkiyyYti, bYlYdiyyY torpaq mülkiyyYti vY s. Banklar vY dini icmalar da Yn böyük torpaq mülkiyyYtçilYridir.}

_{Torpaq mülkiyyYtçisi onu iqtisadi cYhYtdYn reallaşdırıb ondan gYlir götürY bilYr (iqtisadi sYmYrY YldY edY bilYr). Torpaq mülkiyyYtinin sahibi onu reallaşdırmağın müxtYlif mexanizmlYrindYn istifadY edY bilYr. Bunu aşağıdakı yollarla reallaşdıra bilYr:}

_{Sahibkar öz torpağında tYsYrrüfat tYşkil edib, cürbY-cür mYhsul götürY bilYr.}
_{Torpağı icarYyY verib YvYzindY icarY haqqı, renta ala bilYr.}
_{Torpağından istifadYyY görY başqasından haqq ala bilYr, gömrük haqqı ala bilYr, vergi qoya bilYr.}
_{Torpağı ömürlük başqasının istifadYsinY verib ondan müxtYlif formalarda gYlir götürY bilYr.}
_{Torpağı satıb pul YldY edY bilYr, girov qoyub müxtYlif mYqsYdlYr üçün istifadY edY bilYr (kredit götürY bilYr).}

_{Torpağın iqtisadi cYhYtdYn reallaşdırılması yalnız kYnd tYsYrrüfatı ilY bağlı olan sahYlYrY deyil, sYnaye vY tikinti YhYmiyyYtli torpaq sahYlYrinY dY aiddir.}

_{§3. Aqrar bölmYdY istehsalın tYşkili formaları.}

_{KYndli fermer tYsYrrüfatları. Aqrar-sYnaye komplekslYri}
_{Torpaq ьzYrindY mьlkiyyYtin formasından asılı olaraq, ona Ysaslanan cьrbYcьr tYsYrrьfat formaları yaradıla bilYr. Bu formaların bir зoxu keзmişdY qalsa da onların adlarını yada salmaq artıq olmazdı. Bunlar aşağıdakılardır:}

_İ_cma_t_Y_s_Y_rrüfat_ı_.
_{Quldar tYsYrrüfatı – latifundiyalar.}
_{Feodal tYsYrrüfatı - tYhkimli YmYyinY Ysaslanan malikanY tYsYrrüfatı (malikanYlYrdY muzdlu YmYkdYn istifadY oluna bilYr).}
_{Kapitalist kYndli fermer tYsYrrüfatı.}
_{Kollektiv (kooperativ) kYndli tYsYrrüfatı.}
_{AilY YmYyinY Ysaslanan fYrdi kYndli tYsYrrüfatı.}
_{DövlYt mülkiyyYtinY Ysaslanan dövlYt kYndli tYsYrrüfatı vY s.}

_{Bu tYsYrrüfatların hYr birinY xas olan YmYk tYşkili formaları vardır vY bu formalardan dünyanın ayrı-ayrı ölkYlYrindY istifadY olunur. Bunlardan YmYyin fYrdi, icarY, kooperativ (kollektiv), xüsusi vY dövlYt tYşkili formalarını göstYrmYk olar. Burada tYtbiq olunan YmYk azad adamın YmYyi, qulun, tYhkimli kYndlinin, muzdlu fYhlYnin YmYyi ola bilYr.}

_{Aqrar sahYdY tYşkil olunan müYssisYlYr öz mYzmunu vY xarakteri etibarilY müxtYlif olurlar. Müasir dövrdY dünyanın YksYr ölkYlYrindY torpaq üzYrindY tYşkil olunmuş tYsYrrüfatlar bazar tYbiYtlidir, kapitalist tYsYrrüfatı kimi yaradılmışdır.}

_{Kapitalizmin meydana gYlmYsi ilY kapitalın fYaliyyYt sferası genişlYnir, o nYinki ticarYti, sYnayeni vY kredit-maliyyY sferalarını vY habelY torpaq üzYrindY tYsYrrüfat qurmaq istYyYn sahYlYri dY YhatY edir.}

_{Kapital kYnd tYsYrrüfatını, hasilat sYnayesini, meşY-ağac emalını, tikintini vY digYr sahYlYri öz fYaliyyYt sahYsinY çevirir. Bu zaman torpaqla bağlı olan istehsal münasibYtlYri YhYmiyyYtli dYrYcYdY dYyişikliyY uğrayır, YvvYllYr mövcud olmuş torpaq mülkiyyYti yeni şYkil alır.}

_{KYnd tYsYrrüfatı sferasında tYşkil olunmuş kapitalist tipli tYsYrrüfatın Ysas forması fermer tYsYrrüfatlarıdır. KapitalizmdY fermer tYsYrrüfatlarının iki Ysas növü mövcud olur: 1) muzdlu YmYyY Ysaslanan fermer tYsYrrüfatı; 2) ailY YmYyinY Ysaslanan kYndli fermer tYsYrrüfatı.}

_{Torpaq üzYrindY kapitalist tipli tYsYrrüfatların yaranması vY fYaliyyYtindY üç sinif iştirak edir: torpaq mülkiyyYtçisi, torpağı icarYyY götürYn sahibkar kapitalist (icarYdar) vY muzdlu fYhlYlYr.}

_{Kapitalizm şYraitindY torpaq üzYrindY iki növ inhisar formalaşır:}

_{Torpaq üzYrindY xüsusi mülkiyyYt inhisarı;}
_{TYsYrrüfat obyekti kimi torpaq üzYrindY inhisar.}

_{Torpaq mülkiyyYtinin iqtisadi cYhYtdYn reallaşdırılmasında vY aqrar münasibYtlYrin formalaşmasında hYr iki inhisar növünün özünYmYxsus rolları vardır.}

_{Kapitalizm inkişaf etdikcY bilavasitY istehsalçı olan kYndlilYrin Ysas istehsal vasitYsi olan torpaqdan ayrılması prosesi baş verir ki, bu da muzdlu YmYyin tYtbiqinY vY kapitalist tYsYrrüfat formasının yaranmasına sYbYb olur. Bu cür proses hal-hazırda AzYrbaycanda da baş verir, muzdlu YmYyY Ysaslanan kapitalist kYndli-fermer tYsYrrüfatları yaranır.}

_{Müasir dövrdY aqrar bölmYdY istehsalın tYşkilinin Yn başlıca forması Aqrar-SYnaye Kompleksinin (ASK) yaradılmasıdır. BelY komplekslYrin yaranması kYnd tYsYrrüfatı istehsalının sYnaye Ysasları üzYrindY qurulmasını nYzYrdY tutur. ASK – üç sahYni özünY daxil edir:}

_{I sahY – kYnd tYsYrrüfatına istehsal vasitYlYri verYn sYnaye sahYlYri vY kYnd tYsYrrüfatına istehsal-texniki xidmYt göstYrYn sahYlYr;}

_{II sahY – kYnd tYsYrrüfatının özü;}

_{III sahY – kYnd tYsYrrüfatı mYhsullarını istehlakçılara çatdıran sahY (tYdarük, emal, saxlama, daşınma, reallaşdırma).}

_{Aqrar-SYnaye KompleksindY istehsalın inkişafını tYmin edYn infrastrukturun mühüm rolu vardır. Buraya aiddir: yol-nYqliyyat tYsYrrüfatı; maddi-texniki tYchizat; rabitY; mYhsulun saxlanılması sistemi (anbar, tara tYsYrrüfatı vY s.); enerji, informasiya vY s. sistemlYr. ASK-nın inkişafında sosial infrastrukturların da lazımi sYviyyYdY olması tYlYb olunur. Müasir dövrdY müxtYlif sahYlYr qovuşaraq vahid tYkrar istehsal orqanizmini tYşkil edir.}

_{Son mYqsYd ölkYnin Yrzaq mYhsullarına vY kYnd tYsYrrüfatı xammalına olan tYlYbatını ödYmYkdir. TYkcY kYnd tYsYrrüfatı bu vYzifYnin öhdYsindYn gYlY bilmYz. Bunun üçün ASK-nın bütün sahYlYri razılaşdırılmış, uyğun nisbYtlYrdY inkişaf etdirilmYlidir.}

_{BYzi sYnaye sahYlYri kYnd tYsYrrüfatı profillidir vY onun üçün işlYyir. Bu kYnd tYsYrrüfatı maşınları, kübrY, heyvandarlıq üçün avadanlıq istehsal edYn zavodlardır. BütövlükdY xalq tYsYrrüfatı sahYlYrinin yarıdan çoxu kYndY istehsal vasitYlYri verir. Bununla belY onlarla sahY kYnd tYsYrrüfatı mYnşYli xammal vY materialla işlYyir.}

_{BelYliklY, ASK vahid xalq tYsYrrüfatı sisteminin mühüm tYrkib hissYsidir vY ölkY iqtisadiyyatında YvYzsiz rol oynayır.}

_{§4.Torpaq icarYsi vY icarY haqqı. İcarY haqqının tYrkib ünsürlYri}
_{Torpaq mülkiyyYtçisi ondan müxtYlif formalarda istifadY edib gYlir götürY bilYr. Kapitalizm cYmiyyYtlYrindY torpağı icarYyY verib gYlir götürmYk forması geniş yayılmışdır. Torpağın sahiblYri YsasYn torpağın becYrilmYsilY mYşğul olmur, ancaq torpağı icarYyY verirlYr. BelY dY ola bilYr ki, torpağın sahibi torpağını özü becYrsin, ancaq onun bir hissYsini icarYyY versin. MYqsYd torpaqdan gYlir YldY etmYkdir.}

_{Torpağın icarYsi – torpaqdan istifadY formasıdır ki, bu zaman torpaq mülkiyyYtçisi özünün torpaq sahYsini müYyyYn müddYtY haqqı ödYnilmYklY, tYsYrrüfatçılıq etmYk üçün, başqa bir şYxsY verir. Torpağı icarYyY götürYn şYxs ondan istifadY haqqı olaraq torpaq mülkiyyYtçisinY icarY haqqı verir. Torpağın icarYyY verilmYsi vY icarY haqqı müqavilY ilY müYyyYn edilir.}

_{Torpağın icarYyY verilmYsi quldarlıq cYmiyyYtindY meydana gYlmişdir. QYdim Babilistan çarı Xammurapinin (b.e.Y.XVIII Ysr) qanunlarında torpağın icarYyY verilmYsi şYrtlYri ciddi şYkildY müYyyYn edilmişdir: icarY qısamüddYtli idi (1-2 ilY), icarY haqqı natural idi (mYhsulun 1/3-i vY ya 1/2-i) yaxud pul formasında ödYnilirdi. Müasir inkişaf etmYkdY olan ölkYlYrdY kYndlinin torpaqdan istifadYsinin Ysas forması kimi icarYdYn istifadY olunur. MYsYlYn, İranda ailYlYrin 60%-i torpağı icarYyY götürür. Argentina vY Panamada torpaqdan istifadYnin 75%-ni icarY forması tYşkil edir. İcarY haqqı pul yaxud mYhsulla ödYnilir, yaxud da sahibkarın torpağında işlYmYklY borcunu ödYmYli olur.}

_{Torpağın kapitalistcYsinY icarYyY verilmYsi formasının meydana gYlmYsilY icarY haqqı yeni mYzmun kYsb edir. İcarY haqqı mexanizmi vasitYsilY hYm torpaq icarYyY verilmYzdYn YvvYl ona qoyulmuş kapitalın geri qayıtmasını (amortizasiyasını) vY hYm dY torpaq mülkiyyYtinin iqtisadi cYhYtdYn reallaşdırılmasının Ysas forması kimi rentanı ödYmYlidir. DemYli, icarY haqqı iki hissYdYn ibarYtdir: renta vY icarYyY verilmiş sahYdY olan Ysas kapitalın (tikililYr, çoxillik bitkilYr, yollar, suvarma sistemlYri vY s.) faizi.}

_{Torpağın icarYyY verilmY müddYti müxtYlif ölkYlYrdY müxtYlifdir. İcarY müddYti uzun olduqda torpağı icarYyY götürYn kapital sahibi torpağa YlavY xYrc qoyub YlavY gYlir götürmYk imkanı YldY edir. İcarYyY verYn mülkiyyYtçi isY çalışır ki, icarY müddYti qısa olsun. Bununla o, yeni müqavilY bağlayarkYn icarY haqqını artırmaq imkanı YldY edir. Bu sYbYbdYn dY torpağı icarYyY verYnlY onu icarYyY götürYn arasında daim mübarizY gedir.}

_{BYzi ölkYlYrdY, şYraitdYn asılı olaraq, torpaq YvvYlki sahiblYri olan iri feodalların YlindY qalmışdır vY onlar öz torpaqlarını müvYqqYti olaraq istifadY üçün başqalarına verirlYr. Bu zaman torpaq sahiblYri tYhkimli kYndli YmYyinin tYtbiqini dayandırırlar.}

_{Muzdlu YmYk tYtbiq etmYklY torpağın icarYyY götürülmYsi forması İngiltYrYdY, Niderlandda, Fransada vY ABŞ-da geniş yayılmışdır.}

_{Hazırda QYrb ölkYlYrindY ümumi torpaq fondundan icarYyY verilYn torpaqların azalması müşahidY olunur. Bu müxtYlif amillYrlY bağlıdır:}

_{1.Kimya sYnayesindY kYnd tYsYrrüfatı xammalını YvYz edYn çoxsaylı mYhsullar istehsal olunur.}

_{2.KYnd tYsYrrüfatı istehsalının tYmYrküzlYşmY sYviyyYsi yüksYlir, tYmYrküzlYşmiş müYssisYlYrin rYqabYt gücü artır vY bunun nYticYsindY dY zYhmYtkeş kYndlilYrin vY fermerlYrin müflislYşmYsi prosesi gedir.}

_{3.Eyni bir şYxsdY torpaq mülkiyyYtçisi ilY sahibkar birlYşir, mülkiyyYtçi sahibkarlıq fYaliyyYti ilY mYşğul olur. Bütün bunların nYticYsindY aqrar münasibYtlYrdY müYyyYn dYyişikliklYr baş verir.}

_{§5. Renta vY onun formaları. Differensial vY mьtlYq renta}

_{Torpaq mülkiyyYti formasından YldY olunan gYlir növü renta adlanır. Renta torpaq mülkiyyYtinin iqtisadi cYhYtdYn reallaşdırılmasının başlıca formasıdır.}

_{Renta (fr.rente, latınca – reddita – geriyY verilmiş) - bilavasitY sahibkarlıq fYaliyyYti ilY bağlı olmayan vY nisbYtYn sabit gYlir növüdür, onu torpaq mülkiyyYtçisi YldY edir.}

_{Torpaq üzYrindY mülkiyyYtin tarixYn müxtYlif formalarda olması rentanın da müxtYlif formalarda götürülmYsinY sYbYb olmuşdur. Rentanın feodal torpaq rentası vY kapitalist torpaq rentası kimi formaları olmuşdur.}

_{Feodal torpaq rentası üç başlıca formada ödYnilmişdir:}

_{İşlYyib ödYmY (biyar) – renta;}
_{MYhsul (töycü) – renta;}
_{Pul – renta.}

_{Birinci halda tYhkimli kYndli hYftYnin müYyyYn günlYrini YvYzsiz olaraq feodalın torpağında işlYmYlidir.}

_{İkinci halda kYndli öz borcunu mYhsul şYklindY ödYyirdi.}

_{Üçüncü halda kYndli mYhsulu satıb onun pulunu torpaq sahibinY vermYli idi.}

_{HYr üç halda kYndli feodalın ona verdiyi pay torpağından istifadYnin YvYzini ödYmiş olur, feodala müxtYlif formalı gYlir verirdi.}

_{Kapitalist torpaq rentası – sahibkar kapitalistin icarYyY götürdüyü torpaqdan YldY etdiyi orta mYnfYYtdYn artıq qalan vY torpaq mülkiyyYtçisinY verilYn hissYsidir (K.Marsk). Torpaq mülkiyyYtçisi öz torpağını sahibkarlıqla mYşğul olan kapital sahibinY icarYyY verib YvYzindY renta alır.}

_{K.Marks tYliminY görY renta muzdlu kYnd tYsYrrüfatı fYhlYlYrinin YmYyi ildY yaradılır vY torpaq mülkiyyYtçilYri tYrYfindYn mYnimsYnilir. Marksist yanaşma rentaya dair başqa nYzYriyyYlYrdYn fYrqlYnir. MYsYlYn, fiziokratlar rentanı tYbiYtin bYxşişi hesab edirlYr. Renta nYzYriyyYsi D.Rikardo tYrYfindYn geniş şYkildY inkişaf etdirilmişdir. O, ilk dYfY olaraq rentanı dYyYr qanunu Ysasında izah etmYyY çalışmış vY onu torpağın mYhsulunun ictimai qiymYti ilY fYrdi qiymYtlYri arasındakı fYrq kimi izah etmişdir.}

_{Kapitalist torpaq rentasının iki növü mövcuddur: differensial renta vY mütlYq renta. Rentanın mahiyyYtini başa düşmYk üçün belY bir suala cavab vermYk lazımdır: necY olur ki, torpağı icarYyY götürYn sahibkar-kapitalist torpağa kapital qoymaqla özü dY mYnfYYt götürür vY orta mYnfYYtdYn artığını da renta şYklindY torpaq mülkiyyYtçisinY verir? Bu artıq mYnfYYt hansı şYraitdYn asılı olaraq yaranır?}

_{Qoyulan sualın cavabını vermYk üçün sYnaye vY kYnd tYsYrrüfatında YlavY (üstYlik) mYnfYYtin yaranma mexanizmini aydınlaşdırmaq lazımdır.}

_{SYnayedY istehsala yeni texnika tYtbiq edib mYhsulun fYrdi istehsal qiymYtini ictimai istehsal qiymYtindYn aşağı salan sahibkar YlavY mYnfYYt götürY bilir. gYr inhisar mövcud deyilsY, bu YlavY mYnfYYt müvYqqYti olacaq. Çünki eyni sahYnin qalan sahibkarları da xYbYr tutan kimi, yeni texnikanı tYtbiq edYcYk vY başqaları kimi mYnfYYt götürYcYkdir. lavY mYnfYYt götürmYk üçün yeni cYhdlYr edilYcYk, yeni texnika tYtbiq etmYk lazım gYlYcYk.}

_{KYnd tYsYrrüfatında isY vYziyyYt başqadır. vvYla, Ysas istehsal vasitYsi olan torpağın özü mYhduddur. Onun tYbii münbitliyi vY mYkanca yerlYşmYsi adamlardan asılı deyildir. Torpağın bir çox parametrlYri, o cümlYdYn dY onun iqlim şYraiti, mYkanca yerlYşdiyi yer min illYrlY dYyişmYz qalır. Torpaq sahYlYri tYbii münbitliyinY görY müxtYlif olur (münbit, orta münbit, az münbit, pis torpaqlar).}

_{İkincisi, cYmiyyYtin artan tYlYbatını ödYmYk üçün yalnız yaxşı, mYhsuldar sahYlYri becYrmYk kifayYt etmir. Buna görY dY cYmiyyYtin tYlYbatını ödYmYk üçün orta vY aşağı münbitlikdY olan, bazardan, satış mYntYqYlYrindYn uzaq mYsafYlYrdY yerlYşYn torpaq sahYlYri dY becYrilmYlidir.}

_{Üçüncüsü, müxtYlif vYziyyYtdY olan torpaq sahYlYrindY mYhsul vahidinin istehsalına çYkilYn xYrclYr müxtYlif olacaqdır. BelY ki, yaxşı torpaqda istehsal olunan mYhsul ucuz (mYhsuldarlıq sYviyyYsi yüksYk olacaq), pis torpaqlarda istehsal olunan mYhsul baha başa gYlYcYkdir (mYhsuldarlıq sYviyyYsi aşağı olduğuna görY). gYr mYhsullar yaxşı torpaqda istehsal olunan mYhsulun qiymYtilY satılsa, onda pis torpaqda istehsal olunan mYhsullar ucuz satılar vY nYticYdY bütün sahYlYr becYrilmYz. Buna görY dY sYnayedYn fYrqli olaraq kYnd tYsYrrüfatı mYhsulları üçün ictimai qiymYt (bazar qiymYti) kimi pis torpaqda (az münbit vY mYkanca uzaq olan torpaqlar) istehsal olunmuş mYhsulun qiymYti götürülYcYk vY bütün mYhsullar bu qiymYtlY satılacaq. NYticYdY orta vY yaxşı torpaq sahYlYrindYn YlavY gYlir götürülYcYkdir. Bu YlavY gYlir pis torpaqlarda istehsal olunmuş mYhsulun qiymYtilY (ictimai iYtehsal qiymYti) orta vY yaxşı torpaqlarda istehsal olunmuş mYhsulların fYrdi qiymYtlYri arasındakı fYrqdir. GötürülYn bu YlavY gYlir daimi olacaqdır.}

_{Dördüncüsü, torpaq sahYlYri becYrilir, biri münbitdir, digYri isY pis torpaqdır, başqa birisi isY orta münbitliyY malikdir. HYr üç sahYdY tYsYrrüfat tYşkil olunur, mYhsul becYrilir. TYsYrrüfat obyekti kimi torpaq üzYrindY inhisar var, kim hansı torpağı becYrirsY, hYmişY dY onu becYrmYli olacaqdır, istYsY dY, istYmYsY dY bYxtinY nY cür torpaq çıxıbsa onunla da mYşğul olmalı, becYrmYlidir. Buna görY dY torpağın münbitliyi vY mYkanca yerlYşmYsindYn asılı olaraq YlavY mYnfYYt götürülYcYkdir vY bu differensial (fYrq) renta adlanır.}

_{Differensial renta I vY II olur.}

_{I Differensial renta – torpağın tYbii münbitliyindYki fYrqlY vY mYkanca müxtYlif mYsafYlYrdY yerlYşmYsilY bağlıdır. Torpağın tYbii münbitliyindYki fYrq müxtYlif münbitlikdY olan eyni bir torpaq sahYsinY bYrabYr miqdarda kapital qoyulduqda müxtYlif miqdarda mYhsulun götürülmYsindY özünü göstYrir. BelY olduqda mYhsulun fYrdi qiymYtlYri fYrqli olacaqdır vY eyni bazar qiymYtinY satıldığı üçün YldY olunan gYlirin miqdarı da müxtYlif olacaq. MYkanca bazara yaxın olan torpağı becYrYn kapital sahiblYri, bazardan uzaq olan torpağı becYrYnlYrY nisbYtYn az nYqliyyat xYrci ilY öz mYhsullarını bazara çıxaracaq vY YlavY gYlir götürYcYkdir.}

_I_Differensial_rentan_ı_n_YmYlY_gYlmY_mexanizmini_a_ş_a_ğı_dak_ı_cYdvYlin_kцmYyilY_ayd_ı_n_ba_ş_a_dь_ş_mYk_olar_.
_{Torpaq sahYlYriSYrf olunan ka kapitalın miqdarıEyni miqdar kapital üçün bYrabYr mYn-fYYtMYhsul-sentnerlYHYr sentne-}

_{rin istehsal qiymYtiHYr sentnerdYn I differensial rentaBütün mYhsulun istehsal qiymYtiI differensial rentanın ümumi mYblYğifYrdiicti-mai}

_{fYrdiictimai110020620301012018060}

_{21002052430612015030}

_{3100204303001201200}

_{II Differensial renta – torpağa YlavY kapital qoyulması, elmi-texniki tYrYqqi nailiyyYtlYrindYn istifadY etmYsi sayYsindY torpaqdan götürülYn YlavY mYnfYYtdir. Elmin nailiyyYtlYrindYn istifadY etmYklY torpağın iqtisadi münbitliyi artırılır. NYticYdY torpağın mYhsul verimi artır, YlavY olunmuş mYhsulun satışından YlavY mYnfYYt YldY olunur ki, bu da II differensial rentanı tYşkil edir. Torpaq sahYsi icarYdY olduğu müddYtdY II differensial rentanı icarYdar kapitalist mYnimsYyir. İcarY müqavilYsi tYzYlYndikdY isY II differensial renta müqavilY üzrY torpaq mülkiyyYtçisinY çatır.}

_{MütlYq renta. Sual oluna bilYr ki, YgYr pis torpaq sahYlYri renta vermirsY, sahibi onu nY üçün icarYyY verir? Torpaq üzYrindY xüsusi mülkiyyYt inhisarı olduğu kapitalizm cYmiyyYtindY Yn pis torpaqların da sahibi var. Ehtiyac olduğundan Yn pis torpaq sahYlYri dY icarYyY verilir. Bu cür torpaq sahYlYrinin becYrilmYsinY daha çox YmYk sYrf olunur. SYnaye ilY müqayisYdY kYnd tYsYrrüfatında texnikadan istifadY sYviyyYsi aşağıdır. Buna görY dY pis torpaq sahYlYrindY istehsal olunan mYhsul hYddindYn artıq baha başa gYlir vY YsasYn öz dYyYrinY satılır. Çünki, kYnd tYsYrrüfatı mYhsulunun bazar qiymYtinY mütlYq renta da daxil edilir. NYticYdY ictimai istehsal qiymYtilY kYnd tYsYrrüfatı mYhsullarının bazar qiymYtlYri arasında fYrq yaranır ki, bu fYrq mütlYq rentanı tYşkil edir. MütlYq rentanı inhisarçı olan torpaq mülkiyyYtçisi mYnimsYyir.}

_{İnhisar rentası. Xüsusi Ylverişli tYbii şYrait subtropik bitkilYr, çay, pambıq vY s. becYrmYyY imkan verir. Bu cür mYhsullar inhisar qiymYtlYri ilY satılır, inhisar qiymYtlYri isY bir qayda olaraq mYhsulun fYrdi dYyYrindYn yüksYk olur ki, bu da torpaq mülkiyyYtçisinY inhisar rentası almağa imkan yaradır.}

_{Hasilat sYnayesi vY tikinti sahYlYrindY renta. Enerji daşıyıcıları vY digYr faydalı qazıntıların yerdYn çıxarılması ilY bağlı fYaliyyYt göstYrYn hasilat sYnayesindY dY renta kYnd tYsYrrüfatında yarandığı qaydaya uyğun olaraq mövcud olur. Faydalı qazıntılar, neft, qaz vY digYr hasil olunacaq tYbii sYrvYtlYr yerin müxtYlif dYrinliklYrindY yerlYşir, onların ehtiyatları da eyni deyildir vY buna görY dY onların hasilatına çYkilYn xYrclYr dY eyni deyildir. Hasilat sYnayesindY dY mYhsulların bazar qiymYti Yn pis şYraitdY çıxarılan mYhsulun qiymYtinY uyğun olaraq müYyyYn edilir. Buna görY dY daha Ylverişli sahYlYrdYn az mYsrYflY çıxarılan faydalı qazıntıların satışından YlavY gYlir yaranacaq ki, bu differensial rentadır vY torpaq mülkiyyYtçisi tYrYfindYn mYnimsYnilir.}

_{Torpaq mülkiyyYtçisi tikinti aparmaq mYqsYdilY torpağı icarYyY götürYndYn dY renta alır (icarY haqqı kimi). Differensial rentanın miqdarı tikinti aparılan sahYnin harada yerlYşmYsindYn (şYhYrin kYnarında, yaxud mYrkYzindY) asılı olur. Differensial rentanın yüksYk olması mYnzillYrin qiymYtinin qalxmasının Ysas sYbYblYrindYndir. Bu isY böyük şYhYrlYrdY mYnzil probleminin hYllini çYtinlYşdirir, mYnzilY ehtiyacı olanların sayı getdikcY artır.}

_{§6.Torpaq bazarı vY torpağın qiymYti}

_{Bazar iqtisadiyyatı şYraitindY digYr şeylYr kimi torpaq da alqı-satqı obyekti olur, torpaq bazarındakı tYlYb vY tYklifdYn asılı olaraq alınıb satılır. Ancaq becYrilmYmiş (xam torpaq), heз bir YmYk sYrf edilmYmiş, kapital qoyulmamış torpaq sahYsinin dYyYri yoxdur. BelY olduğu halda torpağın qiymYti nY ilY vY necY mьYyyYn olunur? HYr şeyin alqı-satqı obyekti olduğu bir şYraitdY elY şeylYr var ki, onların qiymYti dYyYrilY deyil istifadY edilmYsindYn YldY olunan gYlirY gцrY, faydalılığına gцrY mьYyyYn olunur. Bu cьr YmtYYlYrin qiymYti irrasional qiymYt adlanır. Torpaq da irrasional qiymYti olan YmtYYdir. Torpağını satan mьlkiyyYtзi, ilk nцvbYdY ona зalışır ki, torpaqdan YvvYl YldY etdiyi gYliri itirmYsin. Buna gцrY dY torpağı satıb pulunu xYrclYmYk olmaz. Torpaq mьlkiyyYtзisi torpağını satıb YldY etdiyi pulu banka qoyub faiz gцtьrmYklY YvvYlki gYlirini saxlaya bilYr. Bunun ьзьn torpağın sahibi onu elY bir pul mYblYğinY satmalıdır ki, hYmin pulu banka qoyduqda onun gYtirdiyi faiz torpaqdan gцtьrdьyь rentaya bYrabYr olsun. Eyni zamanda torpağı alan şYxs dY mцvcud şYraitdY bankın faizi ilY torpağın verdiyi rentanın mYblYğini mьqayisY edir vY torpağı almağın, yoxsa pulu banka qoyub faiz gцtьrmYyin Ylverişli olduğunu mьYyyYnlYşdirmYyY зalışır. Gцrьndьyь kimi torpağın qiymYti kapitallaşmış rentadır (faiz gYtirYn pul kapitaldır).}

_B_Y_rab_Y_r_ş_Y_raitd_Y_torpaqdan_götürül_Y_n_rentan_ı_n_miqdar_ı_onun_qiym_Y_tinin_mü_Y_yy_Y_n_edilm_Y_sind_Y_h_Y_lledici_rol_oynay_ı_r_._Torpa_ğı_n_qiym_Y_ti_h_Y_mçinin_bank_ı_n_verdiyi_faizd_Y_n_as_ı_l_ı_d_ı_r_._Borc_faiz_normas_ı_n_Y_q_Y_d_Y_r_yüks_Y_k_olarsa_torpa_ğı_n_qiym_Y_ti_bir_o_q_Y_d_Y_r_a_ş_a_ğı_olar_._Dem_Y_li_,_torpa_ğı_n_qiym_Y_ti_rentan_ı_n_k_Y_miyy_Y_ti_il_Y_düz_,_borc_faiz_normas_ı_il_Y_t_Y_rs_müt_Y_nasibdir_._Onu_bu_formula_il_Y_ifad_Y_etm_Y_k_olar_:

_burada_: _-_torpa_ğı_n_qiym_Y_ti_; _-_torpaq_rentas_ı_, _-_faiz_normas_ı_d_ı_r_.

_{Rentanın mYblYği dYyişmYz qaldığı şYraitdY borc faiz dYrYcYsi azalarsa torpağın qiymYti arta bilYr. Torpağın qiymYti ona olan tYlYb vY tYklifdYn dY asılı olaraq dYyişir. Aydındır ki, tYklif olunan torpaq sahYlYri dYyişmYzdir. Ancaq yüksYk tYlYbat olduqda yararsız, bataqlıq, şoranlaşmış torpaq sahYlYri dY satıla bilYr. BütövlükdY götürüldükdY satmaq üçün tYklif olunan torpaq sahYlYri azalır, ona olan tYlYb isY artır. Bu isY torpağın qiymYtinin müntYzYm olaraq artmasına sYbYb olur.}

_{Bazar münasibYtlYrinin genişlYndiyi AzYrbaycanda da torpağın qiymYti sürYtlY artır. Bu xüsusilY Bakıda vY digYr böyük şYhYrlYrdY daha aydın müşahidY olunur. Torpağın qiymYtinin artması hYm hYr nYfYrY düşYn torpaq sahYsinin vY hYm dY yararlı torpaq sahYlYrinin azalması ilY bağlıdır. Bu azalma aşağıdakı sYbYblYrlY bağlıdır: Yhalinin artması vY yararlı torpaqların tikinti üçün ayrılması; torpaqların şoranlaşması vY erroziyaya uğraması; sYnaye obyektlYrinin, hYrbi bazaların, inzibati binaların yararlı torpaqlarda yerlYşdirilmYsi; nYqliyyat-kommunikasiya sistemlYrinin genişlYnmYsi vY s.}

_{AzYrbaycan YrazilYrinin 20 %-nin ermYni işğalçılari tYrYfindYn işğal edilmYsi nYticYsindY torpaqların azalması da torpaq bazarına öz tYsirini göstYrir vY onun qiymYtinin artmasına sYbYb olur. Bundan YlavY daşınmaz Ymlak bazarının, ipoteka sisteminin lazımi sYviyyYdY formalaşmaması vY bu sahYdY tYcrübYnin olmaması da torpağın alqı-satqısında, onun qiymYtinin müYyyYn edilmYsindY özbaşınalığa, hYrcmYrcliyY sYbYb olur. Bütün bunlar isY sivil torpaq bazarının formalaşması prosesini lYngidir.}

_{§7. AzYrbaycanda aqrar islahatlar vY Ysas mYqsYdlYr}

_{XX Ysrin 80-ci illYrinin sonu, 90-cı illYrin YvvYllYrindY baş vermiş dYyişikliklYrin nYticYsindY keзmiş sovetlYrY mYxsus iqtisadi sistem vY o cьmlYdYn dY aqrar sahY dağılmış, dYrin bцhran vYziyyYtinY dьşmьşdьr. 1990-1995-ci illYrdY kYnd tYsYrrьfatı mYhsullarının istehsalı nYzYrYзarpacaq dYrYcYdY aşağı dьşmьşdьr. BelY ki, 1990-cı ilY nisbYtYn 1995-ci ildY taxıl istehsalı 34,8 %, pambıq 49,6 %, tьtьn 84,1 %, kartof 84,1 %, tYrYvYz 50,5 %, ьzьm 74,2 %, зay 69,4 %, Yt 54,2 %, sьd 14,5 %, yun istehsalı 19 % aşağı dьşmьşdьr. KYnd tYsYrrьfatında yaranmış vYziyyYt emal sahYsinY dY цz tYsirini gцstYrmiş, emal mьYssisYlYri ьzrY Ysas mYhsul nцvlYri istehsalında azalma olmuşdur.}

_Aqrar_sah_Y_d_Y_mövcud_böhran_ı_n_aradan_qald_ı_r_ı_lmas_ı_,_k_Y_nd_t_Y_s_Y_rrüfat_ı_m_Y_hsullar_ı_istehsal_ı_n_ı_n_stabill_Y_ş_dirilm_Y_si_,_istehsalç_ı_lar_ı_n_t_Y_s_Y_rrüfat_-_maliyy_Y_f_Y_aliyy_Y_tinin_{rentabelliyinin}_t_Y_min_edilm_Y_si_m_Y_qs_Y_dil_Y_Y_sasl_ı_iqtisadi_islahatlar_ı_n_h_Y_yata_keçirilm_Y_si_,_mülkiyy_Y_t_münasib_Y_tl_Y_rinin_d_Y_yi_ş_dirilm_Y_si_,_yeni_tip_t_Y_s_Y_rrüfat_formalar_ı_n_ı_n_t_Y_ş_kili_obyektiv_z_Y_rur_Y_t_Y_çevrilmi_ş_dir_._Respublikam_ı_zda_islahatlar_ı_n_apar_ı_lmas_ı_n_ı_n_z_Y_ruriliyi_k_Y_ndd_Y_t_Y_s_Y_rrüfats_ı_zl_ı_q_hallar_ı_n_ı_n_artmas_ı_,_k_Y_nd_Y_halisinin_h_Y_yat_ş_Y_raitinin_pisl_Y_ş_m_Y_si_il_Y_d_Y_s_ı_x_ba_ğ_l_ı_olmu_ş_dur_.

_{Xalq tYsYrrüfatının bir çox sahYlYrinin inkişafı aqrar sahYnin inkişafından asılıdır, onunla bağlıdır. BelY ki, bu sahY ölkY Yhalisinin istehlak şeylYrinY olan tYlYbatının tYxminYn 75 %-ni ödYyir. Respublika xalq tYsYrrüfatında çalışan YmYk adamlarının tYxminYn 25-30 %-indYn çoxu aqrar sahYdY çalışır vY milli mYhsulun 35-40 %-nY qYdYrini yaradırlar. Yeyinti sYnaye mYhsullarının 60-70 %-i kYnd tYsYrrüfatı mYhsulları hesabına baş verir. BelY bir YhYmiyyYtli sahYdY islahatlar keçirib, onu bazar münasibYtlYri Ysasında yenidYn qurmaq başlıca bir vYzifY kimi qarşıya çıxır vY bu vYzifYni yerinY yetirmYk üçün islahatlar hYyata keçirilir.}

_{1991-ci ildYn başlayaraq, ölkYdY aqrar islahatları hYyata keçirmYk üçün 40-dan artıq hüquqi-normativ sYnYd hazırlanmışdır. İslahatların hüquqi Ysasını AzYrbaycan Respublikasının Milli MYclisi tYrYfindYn qYbul edilmiş «Torpaq mYcYllYsi», «MülkiyyYt haqqında», «Torpaq vergisi haqqında», «Aqrar islahatların Ysas istiqamYtlYri haqqında», «Kolxoz vY sovxozların islahatı haqqında» qanunlar, «Sovxoz vY kolxozların Ymlakının bölüşdürülmYsi, satılması vY bYlYdiyyY mülkiyyYtinY verilmYsi qaydası» vY digYr normativ-hüquqi sYnYdlYr tYşkil edir.}

_{İslahatların nYticYsindY 1970 kolxoz vY sovxoz, bütün kYnd tYsYrrüfatı müYssisYlYri vY habelY yeyinti mYhsulları vY texniki bitkilYr emal edYn vY kYndY xidmYt göstYrYn müYssisYlYr özYllYşdirilmişdir.}

_{İslahatların gedişindY sovxozların bazasında 41 dövlYt toxumçuluq vY damazlıq müYssisYlYri yaradılmış, qalan tYsYrrüfatların Ymlakı vY torpaqları qanunvericiliyY uyğun olaraq kYnd Yhalisi arasında bölünmüşdür. İslahatlara qYdYr kolxoz vY sovxozların istifadYsindY 1.460 min hektar YkinY yararlı torpaq sahYsi (ölkYnin bütün torpaqlarının 16,8 %-i) olmuşdur. MüharibY nYticYsindY işğal altında olan YrazilYrdY 300 min hektar Ykin sahYlYri vY çoxillik YkmYlYr qalmışdır.}

_{İslahatların nYticYsindY 1.392 min hektar torpaq sahYsinin 1.351 min hektarını (97 %-i), 3.497 min nYfYri birlYşdirYn 870 min ailY arasında bölüşdürülYrYk onların YbYdi mülkiyyYtinY verilmişdir.}

_{İslahatlar aparılan tYsYrrüfatların 2.662 milyard (köhnY pulla) manat Ymlakı olmuşdur. HYmin Ymlakın 183 mlrd. manatlığı dövlYtdY, 610 mlrd. manatlığı bYlYdiyyY mülkiyyYtindY saxlanmış, 1.870 mlrd. manatlığını isY tYsYrrüfatların üzvlYri almışlar. Onlara 63 mindYn artıq maşın-traktor, 4 mindYn artıq heyvandarlıq binaları, 454 min başdan artıq iri buynuzlu mal-qara, 1,9 milyon başdan artıq qoyun-keçi vY s. verilmişdir. mlak payı alanların sayı 800 min nYfYrY qYdYr olmuşdur.}

_{KYnd tYsYrrüfatı vY yeyinti mYhsulları emal edYn, kYndY texnika vY kimya xidmYti göstYrYn bütün müYssisYlYr dövlYtsizlYşdirilib vY özYllYşdirilmişdir. İslahatların nYticYsindY kYnddY yeni tYsYrrüfat forması kimi fermer tYsYrrüfatları yaranmışdır. Bu tYsYrrüfatların sayı 2000-ci ildY 3248, 2002-ci ildY 2589, 2004-cü ildY 2661 olmuşdur. Bu tYsYrrüfatlar YsasYn xüsusi mülkiyyYt bazasında yaradılmış, ailY YmYyi vY muzdlu YmYkdYn istifadY olunmaqla fYaliyyYt göstYrir. Aqrar islahatların nYticYsindY kYnddY sahibkarlığın inkişaf etdirilmYsi üçün Ylverişli şYrait yaradılmışdır vY dövlYt bu sahYyY xüsusi qayğı göstYrir. Aqrar islahatların dYrinlYşdirilmYsi, sahibkarlığın inkişafına kömYk mYqsYdilY bir neçY mühüm dövlYt sYnYdi qYbul edilmişdir. BelY ki, 22 mart 1999-cu il tarixli fYrmana YsasYn kYnd tYsYrrüfatı mYhsulları istehsalçıları, torpaq vergisi istisna olmaqla, digYr vergilYrdYn 5 il müddYtinY azad edilmiş, bu vergilYrY görY YvvYlki bütün borclar silinmiş, onlara neft mYhsullarının pYrakYndY satışında 2 il güzYştlYr verilmişdir. DigYr fYrman vY qanunla aqrar islahat nYticYsindY lYğv olunmuş kolxozların, sovxozların vY digYr kYnd tYsYrrüfatı müYssisYlYrinin dövlYt büdcYsinY, büdcYdYnkYnar dövlYt fondlarına, banklara vY dövlYt müYssisYlYrinY yaranmış borcları silinmişdir. KYnd tYsYrrüfatı mYhsullarının satışında qiymYtlYr tam liberallaşdırılmış, yanacaq, texnika, kübrY vY s. kYnd tYsYrrüfatı üçün vacib olan mYhsulların güzYştli qiymYtlYrlY satışı hYyata keçirilir, qiymYtlYr artdığı şYraitdY dövlYt müYyyYn kompensasiya ödYyir.}

_{Aqrar sahYdY kYnd tYsYrrüfatı mYhsullarının istehsalı, tYdarükü, nYqli, saxlanılması, emalı vY satışı ilY mYşğul olan tYsYrrüfat, müYssisY vY bölmYlYrin bir vahiddY, yYni Aqrar-SYnaye KomplekslYri halında formalaşdırılması da aqrar islahatların mYqsYdlYrindYndir. Bu sahYdY islahatlar, o cümlYdYn dY özYllYşdirmY müxtYlif tYsYrrüfat formalarının yaradılmasına gYtirib çıxarmışdır. Bu tYsYrrüfatlara, xüsusi sahibkarlığın payı bYlli tYsYrrüfatlar, Aqroservis, sYhmdar cYmiyyYtlYri, assosiasiyalar, müştYrYk müYssisYlYr vY s. aiddir. Çoxukladlı tYsYrrüfatçılıq şYraitindY aqrar-sYnaye istehsalının sYmYrYliyini yüksYltmYk üçün kYnd tYsYrrüfatı mYhsullarının istehsalından hazır mYhsulun istehlakçıya çatdırılmasınadYk bütün vYsilYlYr arasında texniki, texnoloji vY tYşkilati-iqtisadi YlaqYlYrin dövlYt tYrYfindYn tYnzimlYnmYsi olduqca vacibdir. Bu zaman aqrar bölmYdY kiçik vY orta sahibkarlığın inkişafına üstünlük verilmYli vY burada inhisarçılığa yol verilmYmYlidir.}

_{KYnddY aqrar islahatların uğurla hYyata keçirilmYsi kYnd tYsYrrüfatının dinamik şYkildY inkişaf etdirilmYsinY möhkYm zYmin yaratmış vY ilbYil yüksYk nYticYlYr YldY edilmişdir. gYr 1992-1995-ci illYrdY kYnd tYsYrrüfatında ümumi mYhsul istehsalı orta hesabla ildY 12 % aşağı düşürdüsY, artıq 1996-2004-cü illYrdYn başlayaraq (1997-ci il istisna olmaqla) ümumi mYhsul istehsalı orta hesabla 7 faiz artmış vY 2003-cü ilY nisbYtYn 2004-cü ildY bu artım 4,6 faizY bYrabYr olmuşdur. 2004-cü ildY ölkYdY 2158,2 min ton taxıl, 930,4 min ton kartof, 1076,2 min ton tYrYvYz mYhsulu istehsal edilmişdir. Bu dövr YrzindY kYnd tYsYrrüfatı istehsalının quruluşu xeyli yaxşılaşdırılmışdır.}

_{Regionların sosial-iqtisadi inkişafı DövlYt proqramının icrası aqrar bölmYnin inkişafına YhYmiyyYtli tYsir göstYrmişdir. Bununla yanaşı, aqrar sahYyY dövlYt tYrYfindYn verilYn bütün imtiyazlar, kreditlYr, investisiya şirkYtinin, «Aqrolizinq»in yaradılması, texnikanın alınması, kYndlilYrY kübrY vY yanacaq almaq üçün 80 milyon manat hYcmindY vYsaitin ayrılması onun inkişafına böyük tYkan vermişdir. TYkcY 2006-cı ildY 500-Y yaxın kYnd tYsYrrüfatı müYssisYsi tikilmişdir ki, bu da yeni iş yerlYrinin açılmasına sYbYb olmuşdur. GörülYn bütün tYdbirlYr nYticYsindY 2006-cı ildY kYnd tYsYrrüfatının ümumi mYhsulu 11 milyon manat vY ya 5 faiz artaraq 109 milyon manata çatmışdır.}

_{Bütün bunlar onu göstYrir ki, aqrar bölmYnin bazar münasibYtlYri Ysasında, sosial yönümdY inkişaf etdirilmYsi ölkYmizin müstYqil inkişafında çox böyük rol oynayacaq, Yhalinin Yrzağa olan tYlYbatının YsasYn yerli mYhsullar hesabına ödYnilmYsini tYmin edYcYkdir.}

_{BЦLMЏ 3. MAKROİQTİSADİYYAT}

_X_I_F_Y_sil

_{MAKROİQTİSADİYYAT (MİLLİ İQTİSADİYYAT)}

_V_Џ_ONUN_GЦSTЏR_İ_C_İ_LЏR_İ

_{1. Makroiqtisadiyyat – milli iqtisadiyyat vahid bir tam kimi. Mezoiqtisadiyyat.}

_2._{Makroiqtisadiyyat}_ı_n_Y_sas_c_Y_h_Y_tl_Y_ri_.

_{3. Milli iqtisadiyyatda gYlirlYr vY xYrclYrin dövriyyYsi.}

_{4. Makroiqtisadi göstYricilYr sistemi. Ümumi Daxili MYhsul (ÜDM) vY onun hesablanma üsulları (metodları). QiymYt indeksinin gYlir göstYricilYrinY tYsiri.}

_{5. Milli gYlir (MG) vY onun bölgüsü. SYrYncamda qalan gYlir.}
_{§1.Makroiqtisadiyyat – milli iqtisadiyyat vahid bir tam kimi.}

_{Mezoiqtisadiyyat}
_{Makroiqtisadiyyat (yun. Makro - bцyьk) milli tYsYrrьfatı vahid bir tam halında birlYşdirYn mьnasibYtlYr sistemidir. Makroiqtisadiyyat bьtцvlьkdY gцtьrьlYn milli tYsYrrьfatın цzьdьr.}

_{Mьasir milli tYsYrrьfatı ьз sYviyyYdY цyrYnirlYr, bu onun tYşkilinin ьз sYviyyYsi ilY bağlıdır: 1. Aşağı sYviyyY (mikroiqtisadiyyat); 2. Orta sYviyyY (mezoiqtisadiyyat); 3. Yuxarı sYviyyY (makroiqtisadiyyat). Bu sYviyyYlYrin hYr birinin цz xarakterik cYhYtlYri vardır vY onlar aşağıdakı iqtisadi YlamYtlYrinY gцrY fYrqlYnirlYr.}

_{1. ЏmYk bцlgьsь vY YmYk kooperasiyasının dYrYcYsinY gцrY;}

_{2. MьlkiyyYtin tipinY (formasına) gцrY;}

_{3. TYsYrrьfatın tYşkilinin formasına gцrY;}

_{4. İdaYretmY nцvьnY gцrY.}

_{ЏvvYlki mцvzularda tYsYrrьfatın aşağı pillYsi, yYni firma,bazar vY ev tYsYrrьfatı sYviyyYsindY olan mikroiqtisadiyyat haqqında danışılmışdır. Maddi vY mYnYvi nemYtlYrin mikroiqtisadi sYviyyYdY istehsalı, bцlgьsь, mьbadilYsi vY istehlakı prosesini цyrYndik. Biz цyrYndik ki, mikroiqtisadiyyat tYk YmYk bцlgьsь, sadY YmYk kooperasiyası, xьsusi mьlkiyyYt vY azad bazar mьnasibYtlYri Ysasında fYaliyyYt gцstYrir.}

_{Lakin mYhsuldar qьvvYlYrin inkişafı nYticYsindY tYsYrrьfatın tYşkilinin yeni pillYsi formalaşır. Bu orta pillY olan mezoiqtisadiyyatdır. Mezo – yunanca – mesos – aralıq, orta mYnasını verir.}

_{Mezoiqtisadiyyat istehsalın tYmYrkьzlYşmYsi vY mYrkYzlYşmYsi nYticYsindY formalaşır. İri hYcmli birliklYr, kombinatlar, komplekslYr yaranır. HYtta texnoloji cYhYtdYn YlaqYsi olmayan konqlomeratlar yaranır. MYsYlYn, avtomobil zavodları birliyi (eyni texnologiyaya Ysaslanan mьYssisYlYrin birliyi), toxuculuq kombinatı, kimya kombinatı (burada xammalı eyni mYnbYdYn alan, yaxud birinin mYhsulu digYri ьзьn xammal olan mьYssisYlYrin birliyi) vY yaxud maliyyY cYhYtdYn mьdafiY olunmaq ьзьn mьxtYlif sahYnin mьYssisYlYrinin birliyi olan konqlomerat (bank, gYmiqayırma, mehmanxana kimi mьYssisYlYr birliyi). İnhisar birliklYri formaları da mezoiqtisadiyyata aiddir.}

_{Payзılıq Ysasında yaradılan sYhmdar cYmiyyYtlYr dY iştirakзıların bцyьk hYcmdY kapitalı Ysasında fYaliyyYt gцstYrir. MьxtYlif inhisar birliklYrinin qovuşması Ysasında maliyyY kapitalı yaranır vY bu kapitalın зoxsaylı filialları fYaliyyYt gцstYrir vY ana cYmiyyYt qız vY nYvY cYmiyyYtlYri ьzYrindY nYzarYti hYyata keзirir. Hazırda dьnya iqtisadiyyatında Ysas gьcY malik olan TMK-da ana cYmiyyYtlYrY tabedir. İri sYhmdar kapital bir neзY sYhmdar cYmiyyYtin nYzarYt paketinY sahib olmaqla onlara rYhbYrliyi цz YlinY alır (bu holdinq nYzarYti adlanır).}

_{MaliyyY kapitalı nYinki maddi istehsal sahYlYrini, bank kapitalını, habelY qeyri-bank maliyyY-kredit tYşkilatlarını (mьxtYlif fondları, sığorta cYmiyyYtlYrini vY s.) цzlYrinY tabe edir.}

_{ETİ dYrinlYşmYsi ilY istehsalın vY kapitalın daha da mYrkYzlYşmYsi nYticYsindY (XX Ysrin II yarısında) mьrYkkYb strukturlu maliyyY-sYnaye qrupları yaranır. Bu mezoiqtisadi sistemdY yeni bir struktur halqası idi. Bu cьr qruplara sYnaye mьYssisYlYri, maliyyY-kredit idarYlYri, ticarYt tYşkilatları, elmi-tYdqiqat institutları, konstruktor bьroları vY s. daxil olur.}

_{XX Ysrin II yarısından etibarYn Yn iri istehsal birliklYrindY istehsalın diversifikasiyası (lat. mьxtYlif vY etmYk) baş verir, yYni kompaniyaların buraxdığı mYhsulların nцvlYrinin sayı artır. NYticYdY istehsal birliyi зoxsahYli mьrYkkYb kompleksY зevrilir. MYsYlYn, Yn iri kimya kompaniyaları minlYrlY adda mYhsul buraxır. Bьtьn bunlar mezoiqtisadi sYviyyY ьзьn xarakterik olan YmYk bцlgьsь vY YmYk kooperasiyası sayYsindY mьmkьn olur.}

_{Mezoiqtisadi sYviyyYdY inteqrasiya başqa tip mьlkiyyYt Ysasında baş verir. Burada istehsal vasitYlYri vY istehsalın nYticYlYri payзılıq qaydasında mYnimsYmYyY Ysaslanır.}

_{Mezoiqtisadi sistem bazar mьnasibYtlYri dairYsini daraldır. MaliyyY istehsal qrupuna daxil olan mьYssisY, tYşkilatlar цz aralarında qeyri-bazar YlaqYlYrinY girirlYr. NYticYdY bazar mYkanı daralır. MYsYlYn, trestY vY kombinata daxil olan zavod mьstYqil bazar YlaqYsini itirir, зьnki o iqtisadi cYhYtdYn mьstYqil deyildir. Bir зox hallarda iri korporasiyalar bazarla bilavasitY YlaqY saxlayır vY цz mYhsullarının satışın başqa, kiзik firmalara hYvalY edir vY bu franзayzinq xidmYti adlanır.}

_{Franзayzinq – baş korporasiya kiзik mьYssisYlYrY lisenziya satmaqla vY YmtYY vY xidmYtlYrin istehsalı vY satışına icazY verir. MYsYlYn, 1800 amerika korporasiyası цz YmtYYlYrini 0,5 mln. kiзik mьYssisYlYr vasitYsilY satmışdır (1985-ci ildY).}

_{Bьtьn bu deyilYnlYr mezoiqtisadiyyatın bazarı inhisarlaşdırmağa meylli olduğunu gцstYrir. Kartel, sindikat, konsern vY trest kimi inhisar birliyi formaları da mezoiqtisadi sistemY daxildir..}

_{NYhayYt, mezoiqtisadiyyat iqtisadiyyatı idaYr etmYyin yeni formalarını yaradır. İri istehsal birliklYrindY planlı цzьnьidarY sistemi mцvcuddır. Onlar istehsalı da, satışı da planlı hYyata keзirirlYr. MaliyyY sYnaye qruplarına (MSQ) daxil olan зoxsaylı sahYlYr arasında uyğun proporsiyaların saxlanılması tYlYbi planlı idarYetmYni zYruri edir vY bu sYviyyYdY iqtisadiyyat yьksYk dYrYcYdY planlı idarY olunur.}

_{Gцrьndьyь kimi, mikroiqtisadiyyat vY mezoiqtisadiyyatlar цz sYviyyYlYrinY gцrY fYrqlYnirlYr. Bunu aşağıdakı cYdvYldYn dY aydın gцrmYk olar¹.}
_{FYrqlYrin meyarlarıTYsYrrьfatın sYviyyYsi}

_{Mikroiqtisadi mьYssisYlYrMezoiqtisadi sistem}

_Џ_mYk_bцlgьsь_vY_kooperasiyas_ı_n_ı_n_nцvьTYk_YmYk_bцlgьsь_vY_sadY_kooperasiya_,_{fabrikaXьsusi}_YmYk_bцlgьsь_,_sahYlYraras_ı_kompleks_,_iqtisadi_inteqrasiya₍_MSQ₎

_Mьlkiyy_Yt_tipiXьsusi_{mYnimsYmYЬmumi}_pay_bцlgьsь_Ysas_ı_nda_mYnimsYmY

_T_YsYrrьfat_ı_n_tY_ş_kili_nцvьKiзik_mьYssisYlYr_aras_ı_nda_azad_bazar_{YlaqYlYriMezosistem}_daxilindY_qeyri_-_bazar_vY_kvazibazar_{YlaqYlYriTYsYrrьfat}_fYaliy_-_yYtinin_{tYnzimlYnmYsi}_formas_ı_Bazar_ı_n_tYnzimlYyici_tYsiri₍_qiymYt_sistemi₎_MezosistemdY_planl_ı_цzь_-_nьidarY

_{Mezoiqtisadi sistem mikroiqtisadiyyatı makroiqtisadiyyatla birlYşdirYn aralıq bir halqadır. Mikroiqtisadiyyat da, mezoiqtisadiyyat da hYr ikisi makroiqtisadi sistemY, yYni vahid milli iqtisadiyyata daxildirlYr. Onlar milli iqtisadiyyatın tYrkibinY daxil olan mьxtYlif sYviyyYlYrdir vY yalnız makroiqtisadi sYviyyYyY aid olan mьnasibYtlYrlY birlikdY vahid milli iqtisadi sistemin bьtцvlьyьnь tYşkil edirlYr.}
_{§2. Makroiqtisadiyyatın Ysas cYhYtlYri}
_{İqtisadiyyatın mьxtYlif sYviyyYlYrdY цyrYnilmYsi heз dY hamı tYrYfindYn qYbul edilmir. MYsYlYn, İngilis klassik siyasi iqtisad iqtisadiyyatı bьtцvlьkdY цyrYnmYmişlYr, fYrdi vY ictimai kapitalı ayrı-ayrılıqda tYdqiq etmYmişlYr. Onlar milli miqyasda fYaliyyYt gцstYrYn dцvlYtin vY digYr institutların fYaliyyYtini lazımı sYviyyYdY tYdqiq etmYmişlYr.}

_Yaln_ı_z_fiziokratiya_m_Y_kt_Y_binin_banisi_F_._Kene_ilk_d_Y_f_Y_olaraq_ictimai_istehsal_ı_tam_ş_Y_kild_Y_öyr_Y_nm_Y_y_Y_c_Y_hd_göst_Y_rmi_ş_dir_._O_illik_m_Y_hsulun_üç_sinif_aras_ı_nda_neç_Y_dövr_etdiyini_«_İ_qtisadi_c_Y_dv_Y_l_»_d_Y_izah_etm_Y_y_Y_çal_ı_ş_m_ı_ş_d_ı_r_.

_{İctimai kapitalın cYmiyyYt miqyasında tYkrar istehsalına dair mükYmmYl nYzYriyyYni K.Marks yaratmışdır. O bütövlükdY cYmiyyYt miqyasında ictimai mYhsulun istehsalı, bölgüsü, mübadilYsi vY istehlakı prosesini özünün «Kapital» YsYrindY geniş şYrh etmişdir.}

_{XIX Ysrin sonuncu rübündY iqtisadi nYzYriyyYdY meydana gYlmiş neoklassik istiqamYt milli tYsYrrüfatı kiçik iqtisadi formalara ayırıb tYdqiq edir, ağacın arxasında meşYni görmYk istYmir.}

_{XIX Ysrin sonu vY XX Ysrin YvvYllYrindY mezoiqtisadiyyatın yaranması vY dövlYtin iqtisadi proseslYrin tYnzimlYnmYsinY fYal müdaxilY etmYsi iqtisadiyyatın bütövlükdY cYmiyyYt miqyasında öyrYnilmYsinin zYruri olduğunu göstYrdi. GörkYmli ingilis iqtisadiçısı C.Keyns sübut etdi ki, dövlYtin iştirakı olmadan sabit iqtisadi artıma nail olmaq vY işsizliyi aradan qaldırmaq olmaz. Bununla da Keyns bütövlükdY götürülYn xalq tYsYrrüfatının nYzYri cYhYtdYn öyrYnilmYsini önY çYkdi vY mikroünsürlYrY xalq tYsYrrüfatının tYrkib hissYsi kimi baxmağı lazım bildi.}

_{BelYliklY, indiyY kimi iqtisadi nYzYriyyYdY iki nisbi müstYqil hissY: mikro- iqtisadiyyat vY makroiqtisadiyyat qalır vY öyrYnilir. Ancaq bu cür bölgünün tYrYfdarları vY Yleyhdarları vardır. Lakin fakt budur ki, mikroiqtisadiyyat vY makroiqtisadiyyat müstYqil bölmYlYr kimi tYdris olunur. Bu da faktdır ki, vahid olan iqtisadiyyatın müxtYlif sYviyyYlYri arasında fYrqli cYhYtlYrlY yanaşı ümumi prinsiplYr dY vardır vY onlar nYzYrdYn qaçırılmamalıdır.}

_{Makroiqtisadiyyat}_ı_n_цzьnY_mYxsus_spesifik_cYhYtlYri_vard_ı_r_._{Makroiqtisadiyyat}_elY_{mьnasibYtlYr}_sistemidir_ki_,_bьtьn_ayr_ı_-_ayr_ı_{tYsYrrьfatlar}_ı_vahid_tam_hal_ı_nda_birlY_ş_dirir_._Onun_ayr_ı_-_ayr_ı_sYviyyYlYri_aras_ı_nda_mцhkYm_tellYrlY_ba_ğ_l_ı_iqtisadi_YlaqYlYr_vard_ı_r_.

_{Makroiqtisadiyyat}_bird_Y_n_-_bir_Y_yaranmam_ı_ş_d_ı_r_._H_Y_tta_uzun_dövr_Y_rzind_Y_bir_ölk_Y_nin_ayr_ı_-_ayr_ı_regionlar_ı_aras_ı_nda_iqtisadi_Y_laq_Y_l_Y_r_olmam_ı_ş_d_ı_r_._Orta_Y_srl_Y_rin_sonu_v_Y_yeni_dövrün_ba_ş_lan_ğı_c_ı_nda_mill_Y_t_meydana_g_Y_lir_v_Y_bu_dövrd_Y_n_d_Y_{makroiqtisadiyyat}_yaranma_ğ_a_ba_ş_lay_ı_r_._Avropada_daxili_bazar_ı_n_,_kapitalist_istehsal_ı_n_ı_n_v_Y_milli_dövl_Y_tin_yaranmas_ı_il_Y_mill_Y_t_d_Y_,_onun_milli_t_Y_s_Y_rrüfat_ı_da_formala_ş_m_ı_ş_d_ı_r_.

_{XX Ysrin ikinci yarısından etibarYn makroiqtisadiyyatın hYrtYrYfli inkişafı üçün, QYrb ölkYlYrindY şYrait yaranır. Mikro vY mezoiqtisadiyyatlar vahid xalq tYsYrrüfatı halında möhkYm tellYrlY bağlanırlar.}

_{Vahid xalq tYsYrrüfatı aşağıdakı YlamYtlYri ilY fYrqlYnir:}

_{1. Milli iqtisadiyyatın (xalq tYsYrrüfatının) bütövlüyü milli YmYk bölgüsünY Ysaslanır. Milli YmYk bölgüsü (ümumi) bütün iri istehsal sferalarını, sahYlYri vY iqtisadi regionları bir biri ilY bağlayır, qarşılıqlı asılılıq halında fYaliyyYt göstYrmYlYrini tYmin edir. Ümumi YmYk bölgüsü Ysasında sahYlYr arasında möhkYm qarşılıqlı YlaqYlYrin yaranması iqtisadiyyatın makrosistemini yaradır vY bu cür sistem xalq tYsYrrüfatı kompleksi adlanır. Bu, maddi vY qeyri-maddi istehsal sahYlYrini vahid bir orqanizm halında birlYşdirir.}

_{2.Makroiqtisadi sistemdY Ysas birlYşdirici mülkiyyYt forması ümumi-birgY mülkiyyYtdir. Bu ümumi xalqa mYxsus olan dövlYt mülkiyyYtidir.}

_{3. Makroiqtisadiyyatın mühüm tYrkib hissYsi olan milli bazar bütün yerli bazarları vahid bir mYkanda birlYşdirir vY milli pul vahidi tYtbiq olunur.}

_Ancaq_,_bYzi_ictimai_nemYtlYr_var_ki_,_onlar_bцlьnmьr_vY_ham_ı_ya_mYxsusdur_._Bunlar_xalq_tYsYrrьfat_ı_n_ı_n_qeyri_-_bazar_bцlmYsini_yarad_ı_r_vY_bьtьn_vYtYnda_ş_lara_pulsuz_xidmYt_gцstYrir_._Bunlara_aiddir_:_mьavinYtlYr_,_tYhsil_,_tibbi_xidmYt_vY_s_._bu_sahYlYr_dцvlYt_tYrYfindYn_tYnzimlYnir_.

_4._Milli_iqtisadiyyat_yeni_tip_dövl_Y_t_idar_Y_etm_Y_sisteminin_olmas_ı_n_ı_t_Y_l_Y_b_edir_._Ümummilli_mülkiyy_Y_tin_subyekti_olan_dövl_Y_t_iqtisadi_v_Y_qeyri_-_iqtisadi_forma_v_Y_metodlardan_istifad_Y_etm_Y_kl_Y_xalq_t_Y_s_Y_rrüfatn_ı_c_Y_miyy_Y_t_s_Y_viyy_Y_sind_Y_t_Y_nziml_Y_yir_._Dövl_Y_t_öz_Y_lind_Y_olan_maliyy_Y_,_kredit_,_büdc_Y_v_Y_dig_Y_r_vasit_Y_l_Y_rd_Y_n_istifad_Y_ed_Y_r_Y_k_h_Y_yata_keçirdiyi_iqtisadi_siyas_Y_tl_Y_mikro_v_Y_mezoiqtisadi_subyektl_Y_rl_Y_Y_laq_Y_l_Y_r_qurur_v_Y_ölk_Y_nin_iqtisadiyyat_ı_n_ı_n_inki_ş_af_ı_na_t_Y_sir_göst_Y_rir_.

_{Makroiqtisadi}_sYviyyYdY_milli_iqtisadiyyat_ı_n_ictimailY_ş_dirmY_sYviyyYsi_yьksYlir_vY_onun_sosial_istiqamYti_gьclYnir_.

Yüklə 15,57 Mb.

Dostları ilə paylaş:

1 ... 12 13 14 15 16 17 18 19 ... 43

Blogumuzu ziyarYt etmYyi unutmayın: utopiaderslik blogspot com

§1. İstehsal amili kimi torpağın rolu. Aqrar mьnasibYtlYr vY

§1. İstehsal amili kimi torpağın rolu. Aqrar mьnasibYtlYr vY

§2. Torpaq mьlkiyyYti vY onun iqtisadi reallaşdırma formaları

§5. Renta vY onun formaları. Differensial vY mьtlYq renta

§6.Torpaq bazarı vY torpağın qiymYti

§7. AzYrbaycanda aqrar islahatlar vY Ysas mYqsYdlYr

VЏ ONUN GЦSTЏRİCİLЏRİ

_{§1. İstehsal amili kimi torpağın rolu. Aqrar mьnasibYtlYr vY}

_§_2._Torpaq_mьlkiyyYti_vY_onun_iqtisadi_realla_ş_d_ı_rma_formalar_ı

_{§5. Renta vY onun formaları. Differensial vY mьtlYq renta}

_{§6.Torpaq bazarı vY torpağın qiymYti}

_{§7. AzYrbaycanda aqrar islahatlar vY Ysas mYqsYdlYr}

_V_Џ_ONUN_GЦSTЏR_İ_C_İ_LЏR_İ