Blogumuzu ziyarYt etmYyi unutmayın: utopiaderslik blogspot com

Yüklə 15,57 Mb.

səhifə	24/43
tarix	21.11.2018
ölçüsü	15,57 Mb.
	#84324

1 ... 20 21 22 23 24 25 26 27 ... 43

Дювлят малиййяси

Сыьорта малиййяси

Кредитляшмя системинин малиййяси

Бейнялхалг малиййя
_{DövlYt maliyyYsinY dövlYt büdcYsi, büdcYdYnkYnar fondlar vY dövlYt krediti daxildir.}

_{MüYssisY, idarY vY tYşkilatların maliyyYsinY kommersiya vY biznes fYaliyyYti Ysasında fYaliyyYt göstYrYn müYssisYlYrin, dövlYt müYssisYlYrinin, tYşkilat vY idarYlYrin, ictimai birliklYrin maliyyYsi daxildir.}

_{Sığorta maliyyYsinY dövlYt, beynYlxalq vY kommersiya bankları vasitYsilY kredit YmYliyyatları daxildir.}

_{BeynYlxalq maliyyY sisteminY ölkYlYrarası xarici investisiya qoyuluşu, idxal, ixrac, kredit, yardım vY digYr maliyyYlYşmY YmYliyyatları daxildir.}

_{DövlYt vY qeyri-dövlYt müYssisYlYri (firmalar) vY tYşkilatlar mikroiqtisadiyyatın strukturları kimi pul vYsaitlYri fondlarının yaranmasının ilkin Ysasını tYşkil edirlYr. YYni, müYssisYlYrdY mülkiyyYt vY kapital sahiblYri istehsal fYaliyyYti nYticYsindY ilkin gYlirlYrini bödüşdürYrYk, bir hissYsini dövlYt maliyyYsinin formalaşmasına yönYldirlYr. DemYli, mikroiqtisadi sYviyyYdY yaradılan pul vYsaitlYri fondları, makroiqtisadi sYviyyYdY dövlYt maliyyYsinin formalaşmasının maddi Ysasını tYşkil edir.}

_{MaliyyY sisteminin subyektlYri arasında maliyyY münasibYtlYri aşağıdakı istiqamYtlYrdY baş verir:}

_{DövlYtlY müYssisYlYr arasında maliyyY münasibYtlYri. Burada hYm dövlYt, hYm dY müYssisYlYr maliyyY subyektlYri kimi öz aralarında müxtYlif maliyyY YmYliyyatlarını hYyata keçirirlYr (büdcYyY ödYmYlYr, xYrclYrin maliyyYlYşmYsi, müxtYlif növ ayırmalar vY s.).}
_{MüYssisYlYr, tYşkilatlar, firmalar arasında maliyyY münasibYtlYri. Bunlara tYsYrrüfat müqavilYlYri, qarşılıqlı ödYnişlYr, cYrimY ödYmYlYri, alqı-satqı münasibYtlYri vY s. üzrY münasibYtlYr daxildir.}
_{MüYssisYlYrlY (firmalarla) banklar vY qeyri-bank tYşkilatları arasında maliyyY münasibYtlYri. Buraya kredit YmYliyyatları, bank ödYnişlYri, kassa hesablaşmaları, köçürmYlYr vY s. üzrY münasibYtlYr daxildir.}
_{MüYssisY (firma) daxilindY tYsYrrüfat YlaqYlYrinY xidmYt edYn maliyyY münasibYtlYri. Buraya YmYyin ödYnilmYsi, maddi hYvYslYndirmY vY s. ilY bağlı olan pul münasibYtlYri aiddir.}
_{DövlYtlY dövlYtsizlYşdirilmiş vY özYllYşdirilmiş müYssisY (firma) vY tYşkilatlar arasında maliyyY münasibYtlYri. Bunlar YmYk haqqının, faiz vY rüsumların ödYnilmYsi, vergi verilmYsi vY s. ilY bağlı olan münasibYtlYri YhatY edir.}
_{DövlYtlY büdcY vY büdcYdYn maliyyYlYşYn tYşkilatlar arasında maliyyY münasibYtlYri. Buraya elm, tYhsil, sYhiyyY, idman, xidmYt vY digYr sosial problemlYrlY bağlı olan pul münasibYtlYri daxildir.}
_{DövlYtlY Yhali arasında maliyyY münasibYtlYri. Buraya ödYmYlYr, rüsumlar, vergilYr üzrY münasibYtlYr daxildir.}
_{DövlYtlY xarici ölkYlYr, beynYlxalq tYşkilatlar arasında maliyyY münasibYtlYri. Bunlar kreditlYrin alınması, idxal vY ixrac YmYliyyatları, xarici investisiya qoyuluşları, xeyriyyY fondları vY s. üzrY münasibYtlYri YhatY edir.}

_Maliyy_Y_sisteminin_obyektlYrinY_maliyyY_sisteminY_daxil_olan_qrup_vY_hYlqYlYrin_bьtьn_nцv_pul_resurslar_ı_vY_qiymYtli_ka_ğı_zlar_ı_daxildir_._HYmin_pul_fondlar_ı_vasitYsilY_maliyyY_sisteminin_subyektlYri_mYqsYdYuy_ğ_un_surYtdY_цz_funksiyalar_ı_n_ı_yerinY_yetirir_.

_Bazar_münasib_Y_tl_Y_rin_Y_keçid_ş_Y_raitind_Y_Az_Y_rbaycan_ı_n_yeni_m_Y_zmunlu_maliyy_Y_sistemi_formala_ş_d_ı_r_ı_l_ı_r_v_Y_onlar_ı_n_f_Y_aliyy_Y_tind_Y_n_ölk_Y_nin_sosial_-_iqtisadi_probleml_Y_rinin_h_Y_llind_Y_geni_ş_istifad_Y_olunur_.

_{MaliyyY sistemindY ölkY iqtisadiyyatını tYnzimlYyYn vY maliyyY tYminatı yaradan başlıca alYtlYrdYn biri dövlYt büdcYsidir.}
_{§2. DövlYt büdcYsi. BüdcYnin gYlirlYri vY xYrclYri. BüdcY kYsiri:}

_{sYbYblYri vY tYnzimlYnmYsi.}
_{DцvlYtin sosial-iqtisadi funksiyalarının hYyata keзirilmYsindY dцvlYt bьdcYsinin xьsusi rolu vardır.}

_{DцvlYtin siyasi, iqtisadi, sosial vY digYr зoxşaxYli vYzifYlYrinin yerinY yetirilmYsi yalnız dцvlYt bьdcYsi vasitYsilY maliyyYlYşir. BьdcY anlayışı mьxtYlif mYnalarda işlYdilir, dцvdYt, ailY, yerli, şYxsi vY s. ьmumiyyYtlY, bьdcY pul gYlirlYri hesabına formalaşır.}

_{BьdcY mьYyyYn dцvr YrzindY dцvlYtin, mьYssisY vY tYşkilatın, ailY vY ayrı-ayrı şYxslYrin pul gYlirlYri vY xYrclYri balansıdır (planıdır).}

_{Yaradılan hYr bir bьdcYnin цz hYcmi, mYnbYlYri, mYqsYdi vY yerinY yetirdiyi funksiyası vardır. Bunlar iзYrisindY formalaşma mYnbYlYrinY, hYcminY vY xYrc istiqamYtlYrinin sYviyyYsinY gцrY dцvlYt bьdcYsi mьhьm YhYmiyyYt kYsb edir.}

_{DцvlYt bьdcYsi цz maddi mYzmununa gцrY dцvlYtin başlıca mYrkYzlYşmiş pul vYsaitlYri fondudur. YYni, dцvlYt bьdcYsi mьYyyYn dцvr YrzindY (mYsYlYn, bir il YrzindY) цlkYdY geniş tYkrar istehsalı tYmin etmYk, insanların maddi vY mYnYvi tYlYbatlarını, dцvlYtin zYruri ehtiyaclarını цdYmYk ьзьn yaranan mYrkYzlYşdirilmiş pul vYsaitlYri fondudur. DцvlYt bьdcYsi dцvlYtin Ysas maliyyY planıdır.}

_{DцvlYt bьdcYsinin geniş mYzmunu onun yerinY yetirdiyi funksiyalarda цz Yksini tapır. Onlara aşağıdakılar daxildir:}

_{Ьmumi milli mYhsulun vY milli gYlirin yenidYn bцlgьsьnь hYyata keзirir;}
_{ЦlkY miqyasında pul vYsaitlYri toplanır vY cYmiyyYtin Yn zYruri ehtiyaclarını цdYmYk ьзьn istifadY olunur;}
_{İqtisadiyyatın dцvlYt tYnzimlYnmYsinY vY stimullaşdırılmasına xidmYt edir;}
_{Sosial siyasYtli maliyyY tYminatını yerinY yetirir;}
_{İnvestisiya qoyuluşları ьзьn vYsait mYnbYyi rolunu oynayır;}
_{MYrkYzlYşdirilmiş pul vYsaitlYri fondunun yaranmasını tYmin edir vY istifadYsinY nYzarYt edir.}

_{AzYrbaycanda keзid dцvrь iqtisadiyyatı şYraitindY dцvlYt bьdcYsinin YsasYn aşağıdakı istiqamYtlYrY yцnYldilmYsinY ьstьnlьk verilir:}

_{İqtisadiyyatda Ysaslı islahatların vY struktur dYyişikliklYrin maliyyYlYşdirilmYsinY;}
_{UzunmьddYtli proqram vY proqnozların maliyyYlYşdirilmYsinY;}
_{Elmi-texniki vY kadr potensialının maliyyYlYşmYsinY;}
_{Sosial-iqtisadi inkişafa;}
_{ЦlkYnin mьdafiY sisteminin mцhkYmlYndirilmYsinY vY s.}

_{DцvlYt bьdcYsi цz tYşkilati strukturuna gцrY Respublika dцvlYt bьdcYsindYn, Naxзıvan Muxtar Respublikasının dцvlYt bьdcYsindYn vY yerli (bYlYdiyyY, şYhYr, rayon) bьdcYsindYn ibarYtdir. HYmin bьdcYlYr цz hьquqlarına, maliyyYlYşmY mYnbYlYrinY vY istifadY mexanizmlYrinY gцrY bir-birindYn Ysaslı surYtdY fYrqlYnirlYr. GцstYrilYn bьdcYlYr birlikdY bьdcY sistemi adlanır.}

_{Respublika dцvlYt bьdcYsi funksional quruluşuna gцrY gYlir (mYdaxil) vY xYrc (mYxaric) hissYlYrdYn ibarYtdir.}

_{Respublika dцvlYt bьdcYsinin gYlirlYri dцvlYt vY qeyri-dцvlYt bцlmYsindY yaranır.}

_{DцvlYt bьdcYsinin gYlirlYrinY (mYdaxilinY) aşağıdakılar daxildir:}

_{-fiziki şYxslYrin gYlir vergisi; hьquqi şYxslYrin mYnfYYt vergisi; torpaq vergisi; aksizlYr; mYdYn vergisi; gцmrьk rьsumları; yol vergisi; birdYfYlik vY dцvlYt rьsumları; dцvlYt Ymlakının satışı vY icarYsindYn gYlirlYr; vergi olmayan gYlirlYr; xarici dцvlYtlYrdYn vY beynYlxalq tYşkilatlardan alınan kreditlYr vY qrantlar; pul-şey lotereyaları ьzrY daxilolmalar; krreditlYr ьzrY faizlYr; mYqsYdli bьdcY fondlarının gYlirlYri, neft fondundan ayırmalar vY s.}

_{Respublika dцvlYt bьdcYsinin xYrc (mYxaric) istiqamYtlYrinY aşağıdakılar daxildir:}

_{AzYrbaycan Respublikasının dцvlYt vY idarYetmY aparatının saxlanması, elm xYrclYri, mьdafiY xYrclYri, hьquq-mьhafizY orqanlarının xYrclYri, tYhsil, sYhiyyY, sosial mьdafiY vY sosial tYminat xYrclYri, mYdYniyyYt, incYsYnYt, idman, mYnzil-kommunal xYrclYri, dцvlYt investisiya xYrclYri. İqtisadi fYaliyyYtlY bağlı olan xYrclYr, beynYlxalq tYşkitlatlara ьzvlьk haqqı, dцvlYtin xarici borcları ьzrY xYrclYr, banklarla hesablaşma xYrclYri, ekologiya ilY bağlı xYrclYr vY s.}

_{DцvlYt bьdcYsinin xYrclYri mYrkYzlYşdirilmiş vY yerli xYrclYrY bцlьnьr. Onlar Respublika dцvlYt bьdcYsi haqqında qanun mьzakirY vY tYsdiq olunarkYn mьYyyYnlYşdirilir.}

_{DцvlYt bьdcYsinin gYlir vY xYrc hissYsinin tarazlı (mьtYnasib) olması hYr bir цlkYnin sosial-iqtisadi inkişafına birbaşa tYsir gцstYrir. Lakin bьdcY kYsiri цlkYdY maliyyY hadisYsi kimi labьddьr vY bir sıra sYbYblYr nYticYsindY meydana зıxır. Dьnyanın bьtьn цlkYlYrindY pul vYsaitlYrinin normal hYrYkYti vY istifadY olunması zamanı bьdcYnin gYlir vY xYrc hissYlYri arasında nisbYt pozula bilir vY bьdcY kYsiri yaranır. BYzi hallarda bьdcYnin formalaşması prosesindY gYlirin xYrclYrdYn artıqlığı vYziyyYtinY dY rast gYlinir. BelY artıqlıq dцvlYtin xYzinYsinin daha da artmasına tYsir gцstYrir. Bu halda hYmin bьdcY profisitli bьdcY adlanır. MYsYlYn, AzYrbaycan Respublikasının 2006-cı il ьзьn dцvlYt bьdcYsi gYlirlYri - 3868,8 milyon manat, xYrclYri 3790,1 milyon manat olmuşdur. BelYliklY, bьdcY profisiti 91,9 milyon manat tYşkil etmişdir.}

_{BьdcY kYsiri (defisiti) dцvlYt bьdcYsinin xYrclYrinin gYlirindYn artıq olması demYkdir.}

_{BьdcY kYsiri цlkYnin sosial-iqtisadi inkişaf sYviyyYsindYn bilavasitY asılıdır vY цlkYnin hYr il planlaşdırdığı maliyyY xYrclYrinin yerinY yetirilmYsinY mYnfi tYsir gцstYrir. Dьnya цlkYlYrinin tYcrьbYsi gцstYrir ki, bьdcY kYsiri цlkYnin ьmumi milli mYhsulunun 3-4 faizindYn зox olduqda iqtisadiyyata daha gьclь mYnfi tYsir gцstYrir.}

_{BьdcY kYsirinin YmYlY gYlmY sYbYblYri aşağıdakılardır:}

_{1. ЦlkY iqtisadiyyatına vY sosial sferaya bцyьk hYcmdY dцvlYt vYsaitlYrinin xYrclYnmYsi;}

_{2. FцvqYladY tYbii vY iqtisadi hadisYlYrlY bağlı olan xYrclYrin artması;}

_{3. İqtisadiyyatda uzun mьddYt baş verYn bцhranla YlaqYdar dцvlYt xYrclYrinin artması;}

_{4. ЦlkYdY mьdafiY xYrclYrinin artması.}

_{HYr bir цlkYdY iqtisadtiyyatın qeyri-sabitliyinin baş vermYsi, iqtisadi fYaliyyYt sahYlYrindYn daxil olan vergilYrin azalması gizli iqtisadiyyat sferasının vergilYrdYn yayınması, dцvlYt idarYetmY strukturları xYrclYrinin зoxalması halları bьdcY kYsirinin artmasına ciddi tYsir gцstYrir.}

_{DцvlYt bьdcYsinin kYsirinin tYdricYn aradan qaldırılmasında daxili vY xarici mYnbYlYrdYn istifadY edilir.}

_{DцvlYt bьdcY kYsirinin цrtьlmYsini hYyata keзirmYk ьзьn ilk nцvbYdY yerli mYnbYlYrdYn: vergilYrin sayının vY vergi daxilolmalarının hYcminin artırılması, gцmrьk rьsumları, YhalidYn daxil olan vergilYr vY цdYnişlYr, цzYllYşdirmYdYn daxil olan gYlirlYr, bank цdYnişlYri, sığorta gYlirlYri, uduş istiqrazları vY s.dYn istifadY edilir.}

_{DцvlYt bьdcY kYsirinin aradan qaldrılmasında yerli mYnbYlYrin tYsiri zYif olduqda xarici mYnbYlYrdYn istifadY edir. Onlardan Yn başlıcası xarici цlkYlYrdYn, beynYlxalq banklardan alınan dцvlYt kreditlYri vY investisiya vYsaitidir. AzYrbaycan Respublikası keзid iqtisadiyyatı dцvrьndY dьnyanın bir sıra цlkYlYrindYn xeyli mYblYğdY uzun mьddYtli vY gьzYştli faizlY kreditlYr almış, xarici investisiyalardan istifadY edYrYk sosial-iqtisadi inkişafda mьhьm irYlilYyişlYrY nail olmuşdur. Lakin bYzi hallarda kreditlYrdYn, xarici sYrmayYlYrdYn Ysassız vY sYmYrYsiz istifadY olunduğuna gцrY, onlar bьdcYnin gYlirlYrinY o qYdYr dY mьsbYt tYsir etmir. XьsusilY, dYqiq iqtisadi inkişaf proqramı olmadan bьdcY xYrclYrinin sьni olaraq artırılması vY subsidiyaların ayrılması son nYticYdY bьdcY kYsirinin daha da artmasına vY dцvlYt borcunun YmYlY gYlmYsinY sYbYb olmuşdur.}

_{ЬmumiyyYtlY, dцvlYt bьdcYsinin kYsiri mYnfi haldır. Lakin onun sьni,. Ysassız yollarla aradan qaldırılması daha bцyьk problemlYr doğurur. Eyni zamanda Ysassız emissiya etmYk, sьni olaraq dцvlYt borcunun YmYlY gYlmYsinY yol vermYk mYqsYdYuyğun sayılmır.}

_{BьdcY kYsirinin aradan qaldırılması tYdbirlYrinY YsasYn aşağıdakılar daxildir:}

_{1. Daha yьksYk gYlirlYrin YldY olunması mYqsYdilY bьdcY vYsaitlYrinin Yn sYmYrYli sahYlYrY yцnYldilmYsi;}

_{2. MaliyyY gьzYştlYri vY sanksiyalardan daha зevik istifadY etmYklY ictimai istehsalın stimullaşdırılması;}

_{3. DцvlYt bьdcYsi hesabına maliyyYlYşdirilYn sahYlYrin nisbYtYn ixtisar edilmYsi;}

_{4. HYrbi xYrclYrin azaldılması;}

_{5. Daha vacib sosial proqramların maliyyYlYşdirilmYsi;}

_{6. DцvlYt idarYetmY xYrclYrinin azaldılması;}

_{7. DцvlYt kreditlYrindYn vY xarici sYrmayYlYrdYn sYmYrYli istifadY olunması, banklardan alınan kredit faiz dYrYcYlYrinin artırılması;}

_{8. DцvlYt uduşlu istiqrazların vY digYr qiymYtli kağızların buraxılmasına ьstьnlьk verilmYsi vY s.}

_{DцvlYt bьdcYsinin xYrclYrinin gYlirlYrdYn daha зox olması bir sıra sosial-iqtisadi problemlYrin yaranmasına vY dцvlYt borclarının YmYlY gYlmYsinY sYbYb olur. Borcun alınması vY qaytarılması borclanma adlanır. DцvlYt borcları dedikdY, цlkYnin deyil, yalnız hцkumYtin borcları nYzYrdY tutulur. DцvlYtin borclanması YslindY dцvlYtin gYlYcYkdY haradansa YldY edYcYyi gYlirlYrin sYrf edilmYsidir.}

_{DцvlYt borclanmasının sYbYblYri bunlardır:}

_{1.MьharibYlYrin, tYbii fYlakYtlYrlY YlaqYdar xYrclYrin maliyyYlYşdirilmYsi;}

_{2.İnvestisiyaların maliyyYlYşdirilmYsi;}

_{3.BьdcY tarazlığının tYmin olunmaması;}

_{4. ЏvvYlki borcları qaytarmaq ьзьn borclanma.}

_{DцvlYt borcları mьddYt, mYnbY, mYcburiyyYt YlamYtlYrinY gцrY tYsniflYşdirilir.}

_{MьddYt YlamYtlYrinY gцrY dцvlYt borcları uzunmьddYtli vY qısamьddYtli borclara bцlьnьr. BelY borclara investisiyaların maliyyYlYşdirilmYsi ьзьn kredit vY kapital bazarlarından gцtьrьlYn borclardır. DцvlYt uzunmьddYtli borclar almaqla uzunmьddYtli dцvlYt istiqrazları buraxır.}

_{QısamьddYtli borclar YsasYn xYzinYnin cari ehtiyacını цdYmYk mYqsYdilY alınır.}

_{DцvlYt borclarının mYnbYyinin bir hissYsini daxili maliyyY bazarlarından dцvlYt istiqrazları vY qiymYtli kağızların alqı-satqısı hesabına yaranan daxili borc tYşkil edir. Bu borcları milli pul vahidi ilY asanlıqla цdYmYk mьmkьndьr. Bununla yanaşı daxili borcların mYnbYyinY dцvlYtin YhaliyY (YmYk haqqı), mьYssisY vY tYşkilatlara, tYqaьdзьlYrY, sosial mьdafiYyY, kompensasiya mYqsYdlYrinY vY s. maliyyY borcları da daxildir.}

_{DцvlYtin daxili borclarının yaranması vY daha da artması цlkY iqtisadiyyatında mцvcud sosial-iqtisadi зYtinliklYrY sYbYb olur. XьsusilY, bu proses цlkY Yhalisinin hYyat sYviyyYsinin aşağı dьşmYsinY ciddi tYsir gцstYrir.}

_{Daxili bazardan borc almaq imkanı olmadıqda dцvlYt xarici mYnbYlYrdYn borc almaq mYcburiyyYtindY qalır. Xarici mYnbYlYrdYn borc, qiymYtli kağızların satışı vY ya birbaşa borc alınması yolu ilY YldY edilir. HYmin qiymYtli kağızlar xarici цlkYlYrin valyutalarına uyğun olaraq buraxılır.}

_{Xarici dцvlYt borcları aşağıdakı mYnbYlYrdYn YldY edilir:}

_{xarici dцvlYtlYrdYn;}
_{xarici dцvlYtlYrin banklarından;}
_{xarici dцvlYtlYrin mьYssisY vY vYtYndaşlarından;}
_{beynYlxalq maliyyY-kredit tYşkilatlarından.}

_{Xarici borclanma kimi alınan kreditlYrin Ysas formaları bunlardır: investisiya, ixracat kreditlYri vY tYdiyyY balanslarının tYnzimlYnmYsi ьзьn verilYn kreditlYr. Xarici dцvlYt borcunda normal hal borcların vY faizlYrin vaxtında цdYnilmYsi hesab olunur.}

_{DцvlYt borclarının idarY olunmasında mьhьm cYhYtlYrdYn biri dY dцvlYt borclarının mцhkYmlYndirilmYsi vY borcların YvYz olunması YmYliyyatlarıdır.}

_{DцvlYt borclarının mцhkYmlYndirilmYsi dedikdY borc mYsrYflYrinin azaldılması başa dьşьlьr. Bunun ьзьn qısa vY uzunmьddYtli borcların uzunmьddYtli vY davamlı borclara зevrilmYsi tYdbirlYri hYyata keзirilir. MYqsYd borcun Ysas mYblYğlYrinin цdYmY mьddYtini uzatmaq vY borc mYsrYflYrinin mYblYğlYrini azaltmaqdır. DцvlYt borclarının YvYz olunması YmYliyyatlarının Ysasını Ysas mYblYği eyni olan kцhnY borcların aşağı yeni borclarla YvYz edilmYsi durur. DцvlYt borcları alternativsiz, kцnьllь vY mYcburi formalarda hYyata keзirilir.}

_{Borcların alternativsiz YvYzetmY formasında yьksYk faizli qiymYtli kağızın sahibi onun YvYzindY aşağı faizli yeni qiymYtli kağızlar qYbul etmYlidir.}

_{Kцnьllь YvYzetmY zamanı qiymYtli kağız sahibi kцhnY qiymYtli kağızları saxlamaq vY ya onu eyni borc mYblYği dYyYrinY daha aşağı faizli yeni qiymYtli kağızlarla dYyişmYk imkanına malikdir.}

_{DцvlYt borclarının mYcburi YvYz edilmYsi zamanı qiymYtli kağız sahiblYrinY birbaşa deyil, dolayı tYzyiq gцstYrilir, dYyişiklikt haqqında xYbYrdarlıq edilir.}

_{MaliyyY sistemindY dцvlYt bьdcYsi ilY yanaşı bьdcYdYnkYnar xьsusi mYqsYdli fondlar fYaliyyYt gцstYrir. Bu fondlar sosial-iqtisadi xarakter daşıyır vY ciddi mYqsYdli tYyinata malikdir. BьdcYdYnkYnar fondların başlıca mYqsYdi YhaliyY sosial xidmYt gцstYrilmYsi, infrastruktur sahYlYrinin inkişafına tYkan verilmYsi vY hYvYslYndirilmYsi, iqtisadiyyatın aparıcı sahYlYrinin intensiv fYaliyyYtinY YlavY yardım gцstYrilmYsi, yardımзı ehtiyat fondunun yaradılması vY s. ibarYtdir.}

_{AzYrbaycan Respublikasında mцvcud qanunvericiliyY uyğun olaraq aşağıdakı bьdcYdYnkYnar xьsusi dцvlYt fondları fYaliyyYt gцstYrir: DцvlYt Yol Fondu, Sahmibkarlığa KцmYk Milli Fondu, Neft Fondu, TYbiYti MьhafizY Ehtiyat Fondu, MeşYlYrin Qorunub Saxlanılması vY TYkrar İstehsalı Fondu.}

_{AzYrbaycan Respublikasının 6 mart 1996-cı il tarixli qanununa YsasYn bьdcYdYnkYnar dцvlYt fondlarının vYsaitlYrinin xYrclYnmYsinY nYzarYti gьclYndirmYk mYqsYdilY onlar AzYrbğaycan Respublikasının MaliyyY Nazirliyi nYzdindY baş dцvlYt XYzinYdarlıq idarYsindY cYmlYşdirilmişdir. BьdcYdYnkYnar dцvlYt fondlarının gYlirlYri mьYssisY, idarY vY tYşkilatların mYcburi tYdiyyYlYri (цdYnişlYr) hesabına formalaşır.}

_{Bunlarla yanaşı, respublikada Yhalinin sosial mьdafiYsi, sosial tYminat, pensiya, mYşğulluq, YlillYrin sosial mьdafiYsi ьzrY bьdcYdYnkYnar fondlar da fYaliyyYt gцstYrir ki, onlar dцvlYt bьdcYsinin xYrclYrinin bir hissYsi hesabına formalaşır. HYmin fondlardan dцvrь olaraq Yhalinin mьxtYlif kateqoriyalı tYbYqYlYrinin sosial ehtiyaclarının цdYnilmYsi mYqsYdilY istifadY olunur.}
_{§3. Yerli büdcYlYr: mahiyyYti vY formalaşma mYnbYlYri.}
_{DцvlYtin maliyyY sisteminin mьhьm tYrkib hissYlYrindYn biri dY yerli bьdcYlYrdir. Yerli bьdcYlYr yerli hakimiyyYt vY idarYetmY orqanlarına mYxsus olan şYhYrlYrdY, rayonlarda, vilayYt vY ştatlarda yerli pul vYsaitlYri fondları hesabına formalaşan bьdcYlYrdir. Bir qayda olaraq yerli bьdcYlYr dцvlYt bьdcYsinin tYrkibinY daxil olmur vY nisbi mьstYqilliyY malikdir.}

_{CYmiyyYtdY yerli bьdcYlYrin rolu ikinci dYrYcYli hesab olunsa da, bьtьn dцvlYtlYrin maliyyY sistemindY onların payı 30-60 faizY qYdYr (ABŞ, AFR, Yaponiyada 50-60 faiz, Bцyьk Britaniya, Fransada – 30 faizdYn yuxarı) tYşkil edir. Yerli bьdcYlYrin xYrclYri hesabına ilk nцvbYdY mYnzil-kommunal obyektlYri, yol tikintisi, mYktYb, rabitY vasitYlYri, istilik sistemlYri, mYnzil tikintisi, bYlYdiyyY idarYetmY sistemi vY s. maliyyYlYşdirilir. Bununla yanaşı yerli bьdcYlYr hesabına yerli inzibati idarYetmY, polis, mYhkYmY vY prokurorluq orqanları maliyyYlYşir.}

_{Yerli bьdcYlYrin xYrclYrinin digYr hissYsi şYhYrlYrin, rayonların, kYndlYrin sosial-mYdYni ehtiyaclarının цdYnilmYsinY, sYhiyyYnin vY ekoloji tarazlığın qorunub saxlanılmasına yцnYldilir.}

_{Mьasir dцvrdY bьtьn цlkYlYrdY mYrkYzlYşmiş dцvlYt maliyyYsi ilY mьqayisYdY yerli maliyyY fondlarının da ьstьn artmasına xьsusi diqqYt yetirilir. BelY ki, yerli idarYetmY orqanları cYmiyyYtin siyasi vY iqtisadi inkişafında mьhьm rol oynayır ki, bu da yerli bьdcYlYrin hYcminin artmasından daha зox asılıdır. Yerli maliyyY sisteminin mьhьm tYrkib hissYlYrindYn biri dY xьsusi tYyinatlı yerli fondlar (sosial xarakterli) vY bYlYdiyyY fondlarıdır. Onlar mьxtYlif yollarla formalaşır vY tYyinatı ьzrY istifadY olunur. Hazırda AzYrbaycanda bYlYdiyyY sisteminin daha da inkişaf etmYsi vY bYlYdiyyY fondlarının yaradılması vY sYmYrYli istifadY olunması hesabına yerli bьdcYlYrin pul vYsaitlYri fondu daim artır.}

_{Yerli bьdcYlYrin gYlir hissYsi yerli gYlir daxilolmaları, yerli orqanlara mYxsus olan mьYssisYlYrin mYnfYYtindYn vergilYr hesabına, mYrkYzi bьdcYdYn subsidiya, dotasiya vY bYlYdiyyY istiqrazlarının satışından YldY olunan pul vYsaitlYri Ysasında formalaşır.}

_{Yerli vergilYr bir neзY qrupa bцlьnьr. Birinci qrup vergilYr bьtьn цlkYlYrdY YsasYn yerli bьdcYlYrin formalaşmasına yцnYldilir. Onlara torpaq vergisi, avtomobillYrdYn istifadY vergisi, qaz vY elektrik enerjisindYn istifadY haqqı vY digYrlYri aiddir. İkinci qrup vergilYr цlkYnin vergi sisteminin xьsusiyyYtindYn asılıdır. BYzi цlkYlYrdY vergilYrdYn bьdcYnin gYlir hissYsinin formalaşması ьзьn istifadY olunur. DigYr цlkYlYrdY isY, mYsYlYn, ABŞ-da gYlir vY korporasiyaların mYnfYYt vergilYrindYn YsasYn digYr mYqsYdlYr ьзьn istifadY olunur.}

_{Yerli bьdcYlYrY daxil olan xьsusi qrup vergilYrdYn biri dY ticarYtlY mYşğul olan vY onlara lisenziya verYn tYşkilatların vergilYridir.}

_{Yerli hakimiyyYt orqanları цz sYrYncamlarında olan mьlkiyyYtdYn istifadY edir vY yerli bьdcYyY YlavY pul vYsaitlYri cYlb etmYk imkanı YldY edirlYr. Bir sıra цlkYlYrdY onlar torpaqları, Ymlakı icarYyY verir vY ondan icarY haqqı formasında gYlir YldY edirlYr.}

_{Yerli bьdcYlYrin gYlir hissYsinY eyni zamanda cYrimY цdYnişlYri, mYhkYmY, notarius rьsumları, mьxtYlif yardımlar daxildir. Qeyd etmYk olar ki, yerli bьdcYlYr hesabına yerli idarYetmY orqanlarının tam surYtdY maliyyYlYşdirilmYsi mьmkьn deyildir. BelY ki, yerli idarYetmY orqanlarının цhdYзiliyi tYkcY yerli vYzifYlYrin yerinY yetirilmYsi ilY deyil, hцkumYtin, ьmumi dцvlYt proqramlarının hYyata keзirilmYsi ilY dY bağlıdır.}

_{Buna gцrY dY, dцvlYt bьdcYsi yerli bьdcYlYrY kцmYk mYqsYdilY subsidiya vY ya subvensiya formasında maliyyY yardımı ayırır. HYm subsidiya hYm dY subvensiya yerli bьdcYyY dцvlYt dotasiyası hesab olunur.}

_{Subsidiya – elY dotasiya nцvьdьr ki, yerli idarYetmY orqanları ondan ьmumi tYyinatlı mYqsYdlYr ьзьn istifadY edY bilYrlYr.}

_{Subvensiya – elY dotasiya nцvьdьr ki, ondan yerli idarYetmY orqanları yalnız xьsusi tYyinatlı mYqsYdlYr (kцrpьlYrin, mYktYb binalarının tikintisi) ьзьn istifadY edY bilYr. Yerli bьdcYnin gYlirlYrindY subsidiyanın payı 20-40 faizY qYdYrdir. Yerli idarYetmY orqanlarına mYxsus olan yerli bьdcYlYr nisbi mьstYqilliyY malik olsalar da цz fYaliyyYtindY mYrkYzi hakimiyyYt orqanlarının qYrarlarına istinad edirlYr. Џks halda onlar tez bir zamanda subsidiya vY subvensiya nцvlь mYrkYzi bьdcY dotasiyalardan azad ola bilYrlYr. Yerli bьdcYlYrin kYsirli olması da xroniki haldır. BelY ki, yerli bьdcYlYrin gYlirlYri nYzYrdY tutulan sosial-iqtisadi mYqsYdlYri tam цdYyY bilmir. Ona gцrY dY bYlYdiyyY istiqrazlarının buraxılışından vY qiymYtli kağızlar bazarında onların satışından istifadY olunur. Yerli orqanların qiymYtli kağızlarla apardıqları YmYliyyatlara mYrkYzi hцkumYt daim nYzarYt edir. Зьnki, qiymYtli kağızlarla YmYliyyatların aparılması pul tYdavьlьnьn vYziyyYtinY bilavasitY tYsir edir. Yerli istiqrazların fYaliyyYt mьddYti 10 ildYn 60 ilYdYk mьYyyYn olunur.}

_{§4. VergilYrin mahiyyYti, nцvlYri vY funksiyaları. VergilYrin dYrYcYlYri}

_{DцvlYtin sosial-iqtisadi vYzifYlYrinin yerinY yetirilmYsindY dцvlYt bьdcYsinin gYlirlYrinin mьhьm hissYsini tYşkil edYn vergilYr xьsusi yer tutur. Vergi qYdim tarixi olan dцvlYt gYliridir. VergilYrin yaranma tarixi dцvlYtlYrin tYşYkkьl tapması vY cYmiyyYtli siniflYrY bцlьnmYsi dцvrьnY tYsadьf edir.}

_{İlkin inkişaf dцvrlYrindY vergilYr YsasYn natural formada mцvcud olmuş vY sonralar isY YmtYY-pul mьnasibYtlYrinin inkişafı ilY bağlı olaraq vergilYrin pul formasında цdYnilmYsi zYrurYti meydana зıxmışdır. İlk mьtYşYkkil vergi sistemlYrindYn biri qYdim Romanın vergi sistemidir. Roma vYtYndaşları цz Ymlakları vY ailY vYziyyYtlYrinY gцrY tYqdim etdiklYri YrizYyY YsasYn vergiyY cYlb olunmuşlar. ЬmumiyyYtlY, qYdim Romada vergilYrin sayı 200-dYn artıq olmuşdur. Eramızdan YvvYl IV-III YsrlYrdY vergi sisteminin inkişafı hYm ьmumdцvlYt, hYm dY yerli vergilYrin yaranmasına gYtirib зıxardı.}

_{XVII Ysrin YvvYllYrindYn başlayaraq vergilYr bьdcYnin gYlir hissYsinin Ysas mYnbYyinY зevrilmişdir. XIX YsrdYn başlayaraq vergilYr цz inkişafında yeni bir mYrhYlYyY qYdYm qoymağa başladı. YYni, bu dцvrdY vergilYrin sayı azalmış vY onun hьquqi bazası yaranmışdır. Bu dцvrdY hYr bir цlkYnin iqtisadi inkişafında vergilYrin mьhьm rol oynaması gцrkYmli iqtisadзıları da ciddi surYtdY dьşьndьrmYyY başladı.}

_{XX Ysrin YvvYllYrindYn başlayaraq dьnya цlkYlYrinin vergi sistemindY Ysaslı dцnьş yarandı vY dцvlYt bьdcYsinin gYlirlYrindY birbaşa vY dolayı vergilYrin xьsusi зYkisi artmağa başladı. BelYliklY, vergi sistemi zaman keзdikcY inkişaf etmiş vY insanların dьşьncY tYrzinY зevrilmişdir.}

_{VergilYr dцvlYtin цz vYzifYlYrini yerinY yetirmYk mYqsYdilY qanunvericilik Ysasında fiziki vY hьquqi şYxslYrdYn mYcburi qaydada tutulan rьsumlardır.}

_{VergilYrin iqtisadi funksiyası stimullaşdırmaq cYhYtlYri daha gьclьdьr. BelY ki, vergilYr haqqında qYbul olunmuş qanun vY qanunvericilik aktlarının mYqsYdYuyğun surYtdY nYzYrY alınması vergilYrin stimullaşdırıcı rolunu daha da artırır. VergilYr maliyyY sisteminin mьhьm tYrkib hissYsi olmaqla dцvlYtin sosial-iqtisadi vYzifYlYrinin yerinY yetirilmYsinY xidmYt edir.}

_{AzYrbaycan Respublikasında vergi mYcYllYsinY uyğun olaraq aşağıdakı vergi nцvlYri tYtbiq olunur. Bunlar birbaşa vY dolayı vergi nцvlYrinY bцlьnьr.}

_{Birbaşa vergilYr vergi цdYyicilYrinin dцvlYtY gYlirdYn, Ymlakdan vY sYrvYtdYn istifadYyY gцrY цdYdiklYri vergilYrdir. BelY vergilYrin obyekti kimi vergi цdYyicilYrinin gYlirlYri (YmYk haqqı, mYnfYYt, faiz vY s.) vY Ymlakın dYyYri (torpaq, bağ, mYnzil, maşın, binalar vY s.) зıxış edir.}

_{Birbaşa vergilYrY aşağıdakılar daxildir:}

_{MьYssisYlYrdYn mYnfYYt vergisi; YhalidYn gYlir vergisi; torpaq vergisi; Ymlak vergisi; royalti vergisi; mYdYn vergisi; birdYfYlik rьsum; tYbii sYrvYtlYrdYn istifadYyY gцrY haqq vY s.}

_{Dolayı vergilYr YmtYYlYrin, tariflYrin vY xidmYtlYrin qiymYtlYrinY YlavY olaraq qoyulmuş vergilYrdir.}

_{Dolayı vergilYrY bunlar daxildir:}

_{ЏlavY dYyYr vergisi; aksizlYr; ixracat vergisi; gцmrьk rьsumu; istehlak vergisi; yol fonduna daxil olan vYsaitlYr; yenidYn qiymYtlYndirmYdYn daxil olan vYsaitlYr; patentlYşdirmYdYn daxil olan vYsaitlYr vY s.}

_{Birbaşa vergilYr ьzrY:}

_{mYnfYYtdYn vergi – mьYssisYnin (firmanın) YldY etdiyi mYnfYYtdYn dцvlYt bьdcYsinY normativ Ysasında ayrılan vergilYrdir;}
_{torpaq vergisi – torpaqdan istifadY ilY bağlı vergidir;}
_{gYlir vergisi – fiziki şYxslYrin vY bьtьn vergi цdYyicilYrinin gYlirlYrindYn tutulan vergidir. GYlir vergisinin aylıq vY illik vergi dYrYcYlYri qYbul olunmuş qanunvericiliklY mьYyyYn olunur;}
_{Ymlak vergisi – bьtьn Ymlak nцvlYrindYn istifadYyY gцrY цdYnilYn vergilYrdir vY s.}

_{Dolayı vergilYr ьzrY:}

_{YlavY dYyYr vergisi – hьquqi vY fiziki şYxslYrin fYaliyyYti prosesindY yaranan dYyYr artımının qanunvericiliklY mьYyyYn olunan hissYsinin dцvlYt bьdcYsinY ayrılan hissYsidir (hazırda bu vergi 18 % tYşkil edir).}
_{aksizlYr – fransızca – aqrise, latınca aqriqere sцzьndYn gцtьrьlmьş «kYsmYk» demYkdir. Aksiz vergisi цlkY YrazisindY kьtlYvi istehlak YmtYYlYrinY (qYnd, зay, tьtьn, duz, kibrit, spirtli iзkilYr vY s.), hYmзinin kommunal, nYqliyyat vY mYdYni xidmYt nцvlYrinY (telefon, nYqliyyat yьk daşımaları, avia vY nYqliyyat biletlYri, kinofilmlYrin nьmayiş etdirilmYsi vY s. ьzrY) gцrY цdYnilYn vergidir.}
_{gцmrьk rьsumu – цlkYnin sYrhYdlYrini keзYn idxal, ixrac vY tranzit YmtYYlYrinY gцrY цdYnilYn vergidir. Bu rьsumlar dцvlYt tYrYfindYn qanunvericiliklY mьYyyYn olunur;}
_{nYqliyyat vergisi – bьtьn nцv nYqliyyat vasitYlYrindYn istifadYyY gцrY tutulan vergidir vY s.}

_{VergilYr sosial-iqtisadi tYyinatından asılı olaraq iki başlıca funksiyanı yerinY yetirir.}

_{1.Fiskal funksiya – onun kцmYyilY dцvlYtin bьtьn pul gYlirlYri vergilYr hesabına toplanır;}

_{2.İqtisadi funksiya– onun vasitYsilY vergilYr stimullaşdırıcı, mYhdudlaşdırıcı vY nYzarYtedici formalarda iqtisadi fYaliyyYtY tYsir edir, cYmiyyYtin sosial-iqtisadi problemlYrinin hYllindY vY bьtцvlьkdY ictimai tYkrar istehsal prosesinin hYrYkYtindY başlıca rol oynayır.}

_{VergilYrin tYnzimlYyici funksiyası onu ifadY edir ki, dцvlYt vergi alYti vasitYsilY bьtьn iqtisadi prosesi tYnzimlYyir vY цzьnьn iqtisadi siyasYt tYdbirlYrini hYyata keзirir.}

_{VergilYr sistem halında olub fYaliyyYt gцstYrir. Vergi sistemi цlkYdY istifadY olunan bьtьn vergi nцvlYrinin mYcmusuna deyilir. ЬmumiyyYtlY dцrd cьr vergi sistemindYn istifadY olunur:}

_{Proqressiv (mьtYrYqqi) vergi sistemi;}
_{Reqressiv (qeyri-mьtYrYqqi) vergi sistemi;}
_{Qarışıq vergi sistemi;}
_{Proporsional vergi sistemi.}

_{Proqressiv vergi sistemi şYraitindY vergi цdYyicilYrinin gYlirlYri artdıqca gYlirY tYtbiq edilYn verginin dYrYcYsi dY artır.}

_{Reqressiv vergi sisteminY gцrY vergi цdYyicilYrinin gYlirlYri artdıqca tYtbiq edilYn vergi dYrYcYsi aşağı salınır.}

_{Qarışıq vergi sisteminY gцrY gYlirlYrin artıb-azalmasından asılı olmayaraq vergi faizi ya dYyişmir, ya da mьYyyYn hYddY qYdYr artır vY sonra azalır, yaxud bunun YksinY olur.}

_{Proporsional vergi sistemi şYraitindY gYlirlYrin artıb-azalmasından asılı olmayaraq eyni vergi dYrYcYsi mьYyyYn olunur.}

_{Vergiqoymanın Ysas prinsiplYri aşağıdakılardır:}

_{1.VergilYrin mYcburi цdYnilmYsi prinsipi, yYni bьtьn vergilYrin цdYnilmYsi mYcburi xarakter daşıyır.}

_{2.NemYtlYrin YldY olunması ilY YlaqYlilik prinsipi – yYni birbaşa vergilYr YsasYn nemYt vY sYrvYtlYrdYn istifadYyY gцrY mьYyyYn olunur.}

_{3.Sosial YdalYt prinsipi, yYni vergi nцvlYrinin vY vergi dYrYcYlYrinin mьYyyYn olunmasında sosial YdalYt prinsipi nYzYrY alınmalıdır.}

_{4.DцvlYtlY tYsYrrьfat subyektlYrinin mYnafelYrinin YlaqYlYndirilmYsi prinsipi. BelY ki, bьtьn iqtisadi fYaliyyYtlY mYşğul olan fiziki vY hьquqi şYxslYr vergi tYlYblYrini vaxtlı-vaxtında yerinY yetirmYli vY dцvlYtin sosial-iqtisadi funksiyalarının yerinY yetirilmYsinY kцmYk etmYlidir.}

_{5.Vergiqoymada sYmYrYlilik prinsipi, yYni vergilYrin faydalılığının, mцhkYmliyinin, elastikliyinin, davamlılığının qorunub saxlanmasıdır.}

_{6.Vergiqoymada yığım prinsipi – yYni vergi цdYyicilYrinin bьdcYyY цdYdiklYri pul mYblYği ilY onların цz gYlirlYri arasında fYrqin azalmasına xьsusi diqqYt yetirilmYlidir. Bu gYlir hesabına vYtYndaşların yığımlarının artması baş verir.}

_{Vergi dYrYcYsi – hYr bir vergi obyektinY gцrY (YmYk haqqının, daşınmaz Ymlakın hYr vahidinY dьşYn verginin miqdarı) hesablanan vergi ayırmalarının kYmiyyYtidir. Vergi daxilolmalarının hYcmi vergi dYrYcYsinin kYmiyyYtindYn daha зox asılıdır.}

_{Amerika iqtisadзısı artur Laffer vergi dYrYcYlYrinin kYmiyyYti ilY dцvlYt bьdcYsinY daxil olan vergi vYsaitlYri arasındakı asılılığı aşağıdakı qrafiki tYsvir Ysasında gцstYrmişdir.}

_Y

_Y_o

_Y₁_Y₂

_X_X_o_X₂

_{0 X}
_{Vergi dYrYcYsi (Laffer Yyrisi)}

_{Burada: X - vergi dYrYcYlYrinin sYviyyYsi (faizlY);}

_{Y - bьdcYyY vergi daxilolmalarının orta illik hYcmi;}

_X₀_-_optimal_vergi_dYrYcYsi_,_yYni_bьdcYyY_daxil_olmalar_ı_n_maksimum_hYddi_;

_{Qrafiki tYsvir Ysasında A.Laffer gцstYrmişdir ki, heз dY daimi olaraq vergi dYrYcYlYrinin artması dцvlYtin vergi gYlirlYrinin зoxalmasına tYsir etmir. BYzi hallarda vergi dYrYcYlYrinin цz hYddini цtmYsi halları bьdcY daxilolmalarının sYviyyYsinY bu vY ya digYr dYrYcYdY mYnfi tYsir gцstYrir. A.Lafferin tYdqiqatı nYzYri vY praktiki cYhYtdYn bir daha sьbut edir ki, vYtYndaşlar nY qYdYr varlı olarlarsa, dцvlYt dY daha зox varlanar.}
_{§5. DцvlYtin fiskal siyasYti}

_{Bazar iqtisadiyyatı şYraitindY dцvlYtin sosial-iqtisadi funksiyalarının hYyata keзirilmYsindY dцvlYtin fiskal siyasYti xьsusi rol oynayır. BelY ki, dцvlYt fiskal (vergi) siyasYtini hYyata keзirmYklY iqtisadi proseslYrY mьdaxilY edir vY dцvlYt bьdcYsinin gYlirlYrinin formalaşmasına bilavasitY tYsir gцstYrir.}

_{DцvlYtin fiskal siyasYti dцvlYt bьdcYsinin gYlir hissYsinin tam surYtdY yerinY yetirilmYsi mYqsYdilY vergi qoyuluşu sferasında hYyata keзirilYn tYdbirlYr sistemidir.}

_{DцvlYtin fiskal siyasYtinin hYyata keзirilmYsi цlkYdY iqtisadiyyatın bьtьn sahYlYrinin inkişafına, iqtisadi artımın tYmin olunmasına, Yhalinin mYşğulluğunun tYmin edilmYsinY, inflyasiyanın sYviyyYsinin tYnzimlYnmYsinY birbaşa tYsir gцstYrir.}

_{Fiskal siyasYtin nYzYri Ysasları gцrkYmli ingilis iqtisadзısı C.M.keyns tYrYfindYn işlYnib hazırlanmış vY mYcmu tYlYblY mYcmu tYklif amillYrinin reallaşmasında dцvlYtin rolunun artması mexanizmi gцstYrilmişdir.}

_{Mьasir dцvrdY dцvlYt fiskal siyasYtin Ysas istiqamYtlYrini hYyata keзirmYklY maddi vY pul resurslarının daha зox hissYsini цz YlindY cYmlYşdirir vY цlkY iqtisadiyyatının Yn vacib problemlYrinY sYrf edir.}

_{AzYrbaycanda keзid iqtisadiyyatı şYraitindY dцvlYt vergi siyasYtini daha da gьclYndirmYklY fiskal siyasYtin hYyata keзirilmYsinY gьclь baza yaradır.}

_{Artıq respublikada ьmumi daxili mYhsulun 45 faizi dцvlYt bьdcYsi vasitYsilY yenidYn bцlьşdьrьlьr. XьsusilY, respublikada son dцvrdY birbaşa vY dolayı vergilYrin dYrYcYlYri tYnzimlYnmiş vY onların bьdcYyY daxil olması mexanizmi tYkmillYşdirilmişdir.}

_{AzYrbaycanda dцvlYt bьdcYsi kYsirli olsa da dцvlYt bьdcYsinin gYlirlYri ilY xYrclYri arasında nisbYtin tYnzimlYnmYsindY fiskal siyasYt mьhьm rol oynayır. Fiskal siyasYt maliyyY bьdcY siyasYti kimi dY sYslYnir vY qiymYt, pul-kredit vY digYr siyasYt formaları ilY qarşılıqlı surYtdY YlaqYdardır.}

_{AzYrbaycanda dцvlYtin fiskal siyasYtinin hYyata keзirilmYsindY vergi sisteminin tYkmillYşdirilmYsi xьsusi rol oynayır.}

_{AzYrbaycanda bьdcYyY vergi daxilolmalarının hYcmini aşağıdakı qaydada artırmaq olar:}

_{1. Vergi цdYyicilYrinin sayını artırmaqla;}

_{2. Dolayı vergi цdYyYn obyektlYrin sayını artırmaqla;}

_{3. Birbaşa vY dolayı vergi qoyuluşunda vergi dYrYcYlYrini artırmaqla.}

_{AzYrbaycanda vergi sisteminin tYkmillYşdirilmYsindY yuxarıda gцstYrilYn istiqamYtlYrin xьsusi rolu vardır. XьsusilY, dцvlYtin fiskal siyasYtinin reallaşmasında vergi цdYyicilYrinin sayının artırılması olduqca zYruridir. Bunun ьзьn dцvlYt vY цzYl bцlmYlYrdY fYaliyyYt gцstYrYn tYsYrrьfat subyektlYrinin sayı daim artırılmalı, onlar ьзьn Ylverişli şYrait yaradılmalı vY gYlir sYviyyYsi зoxalmalıdır. BelY bir şYraitdY vergi цdYyicilYrinin sayının artması hesabına vergi daxilolmalarının kYmiyyYti dY artacaqdır.}

_{Bununla yanaşı dolayı vergilYri цdYyYn fYaliyyYt nцvlYrinin sayının artırılmasına da xьsusi diqqYt yetirilmYlidir. YYni respublikada sahibkarlıq fYaliyyYtinin bьtьn formalarına şYrait yaradılmalı, onlara kцmYk mYqsYdilY uzun mьddYtli vY gьzYştli kreditlYrin ayrılması tYcrьbYsi daha da gьclYndirilmYlidir.}

_{Eyni zamanda dolayı vergi цdYyicilYrinin fYaliyyYtinY gьclь nYzarYt olunmalıdır. Vergi rejimi nisbYtYn tYnzimlYnmYli, vergi yьkь azaldılmalı, proqressiv vY proporsional vergi sisteminY ьstьnlьk verilmYlidir.}

_{Vergi sisteminY aid gцstYrilYn tцvsiyYlYr vaxtında nYzYrY alınarsa, dцvlYtin fiskal siyasYtinin hYyata keзirilmYsindY mьsbYt irYlilYyiş baş verYr.}

_{XY FYsil}

_{GYlirlYr, onların bölgüsü vY yenidYn bölgüsü. HYyat sYviyyYsi.}

_{halinin sosial müdafiYsi.}
_{1. GYlirlYr vY onların bölgüsü.}

_{2. hali gYlirlYrinin formalaşması mYnbYlYri vY onların qeyri-bYrabYrliyi. Lorens Yyrisi}

_{3. HYyat sYviyyYsi vY onun göstYricilYri}

_{4. Yoxsulluq vY onun müYyyYn edilmYsi sYbYblYri}

_{5. halinin sosial müdafiYsi}
_{§1. GYlirlYr vY onların bölgüsü}
_{GYlirlYr bьtьn tarixi dцvrlYrdY iqtisadiyyatın inkişafı, цlkYnin iqtisadi potensialının artırılması vY Yhalinin hYyat sYviyyYsinin yьksYldilmYsinin daim fYaliyyYt gцstYrYn vacib istiqamYti kimi зıxış etmişdir vY edir. Bazar iqtisadiyyatına keзidlY xarakterizY olunan hazırkı dцvrdY kifayYt qYdYr gYlirY vY onun artım tempinY nail olmadan hYr hansı bir mьhьm sosial – iqtisadi problemi mьvYffYqiyyYtlY hYll etmYk mьmkьn deyildir. Odur ki, gYlirlYr vY onunla Ylaqadar olan sosial-iqtisadi problemlYr цz aktuallığı vY YhYmiyyYti baxımdan hYmişY diqqYt mYrkYzindY olmuşdur.}

_{HYlY vaxt}_ı_ilY_{merkantilizmin nьmayYndYlYri A.Monkretyen,T.Mann, fiziokratlar}_ı_{n nьmayYndYlYri F.Kene vY J. Tьrqo, klassik siyasi iqtisad}_ı_{n nьmayYndYlYri U.Petti, A.Smit, D. Rikardo, marksizmin nьmayьndYlYri K.Marks, F.Engels цz YsYrlYrindY gYlir vY onun formalar}_ı_n_ı_{mYnsub olduqlar}_ı_{siniflYrin vY mYktYblYrin mYnafelerindYn izah etmi}_ş_{lYr. A.Smit “Xalqlar sYrvYtinin tYbiYti vY sYbYblYri haqq}_ı_{nda tYdqiqat ” YsYrindY цlkYnin bьtьn illik mYhsulunu ьз hissYyY: torpaq rentas}_ı_{na, YmYk haqq}_ı_{na, mYnfYtY bцlmь}_ş_{vY onlar}_ı_xalq_ı_{n ьз mьxtYlif sinfinin gYlirlYri kimi xarakterizY etmi}_ş_{dir. K.Marks “Kapital YsYrinin 3- cь cildindY gYlirY mьYyyYn vaxt YrzindY (bir il) yarad}_ı_{lan bьtьn yeni dYyYr vY ya onunla цlзьlY bilYn mYhsul kimi baxm}_ı_ş_d_ı_{r. HYmзinin o, torpaq rentas}_ı_{ndan, YmYk haqq}_ı_{ndan, mYnfYtdYn vY faizdYn bYhs etmi}_ş_{vY onlar}_ı_{yeni yarad}_ı_{lan dYyYrdY ayr}_ı_-ayr_ı_{siniflYrin, qruplar}_ı_{n vY ayr}_ı_ca_ş_{Yxsin mYnimsYdiyi pay kimi ifadY etmi}_ş_dir.

_{Bazar iqtisadiyatı şYraitindY istehsalın nYticYsi YmtYY forması alır vY tYkrar istehsal prosesindY onların hYrYkYti gYlirlYrin formalaşması, bцlgьsь vY istifadYsi vasitYsilY hYyata keзir. İstehlak şeylYrinin natural bцlgьsь baş vermYzdYn YvvYl pul gYlirlYrinin bцlgьsь baş verir. CYmiyyYt ьzvlYri цz tYlabatlarını цdYmYk ьзьn Ьmumi Daxili MYhsuldan (ЬDM) onlara зatmalı olan payları ilk nцvbYdY pul gYliri formasında YldY edirlYr vY sonra hYmin pulu şYxsi istehlaklarını цdYmYk ьзьn zYruri olan maddi nemYtlYrY vY pullu xidmYtlYrY mьbadilY edirlYr. Buradan da iqtisadзılar gYlirlYrY mьYyyYn mYblYğ “pul”, “maddi nemYt”, “xidmYtlYr axını “ kimi baxmışlar. DemYli, konkret formalarından asılı olmayaraq (xalis gYlir, şYxsi gYlir, YmYk haqqı, mYnfYYt, renta, faiz) gYlir dYyYrin bir hissYsini vY ya dYyYrin bu hissYsi ilY цlзьlY bilYn mYhsulu ifadY edir vY pul axını kimi ьzY зıxır.}

_{GYlirlYr kateqoriyasının mьrYkkYb, geniş vY YhatYli olması onun mahiyyYtini başa dьşmYyi зYtinlYşdirdiyindYn ona makro vY mikro sYviyyYsindY yanaşmaq lazımdir. Makro sYviyyYdY gYlir dedikdY cYmiyyYt miqyasında gYlir başa dьşьlьr vY bu zaman milli gYlir nYzYrdY tutulur. Mikro sYviyyYdY gYlir dedikdY isY istehsal amillYri sahiblYrinin gYlirlYri - torpaq rentası, mYnfYYt, YmYk haqqı vY faiz nYzYrdY tutulur.}

_{GYlirlYrin bьtьn konkret formalari milli gYlirin ilkin vY tYkrar bцlgьsь zamanı formalaşır. Milli gYlir cYmiyyYtin hYr bir ьzvьnьn gYlirlYrinin, elYcY dY yaşayışının mYnbYyidir. Milli gYlirin ilkin bцlgьsь istehsal amillYrinin sahiblYrinin gYlirlYrin yaranması ilY başa зatır vY bцlgьnьn birinci mYrhYlYsini цzьndY Yks etdirir. Lakin milli gYlirin ilkin bцlgьsь ilY onun bцlgьsь prosesi başa зatmır. Зьnki gYlirlYrin yalnız onu yaradanlar arasında bцlьşdьrьlmYsi cYmiyyYtin bьtьn tYlYbatlarının цdYnilmYsi ьзьn kifayYt etmir. Џhalinin bьtьn tYbYqYlYrinin, qruplarının maddi vY mYnYvi tYlYbatlarının цdYnilmYsi, цlkYnin mьdafiY qьdrYtinin mцhkYmlYnmYsi vY tYhlьkYsizliyinin tYmin olunması, elmin, texnikanın inkişafı zYrurYti milli gYlirin tYkrar bцlgьsьnь zYruri edir.Bu bцlgь maliyyY-kredit institutlarının, ictimai tYşkilatların, qiymYtli kağızların kцmYyi ilY baş verir vY ayrı-ayrı şYxslYrin, Yhalinin bьtьn tYbYqY vY qruplarının gYlirlYrinin formalaşması ilY başa зatır. CYmiyyYtdY tYkrar bцlgьnьn nYticYsi olan gYlirlYr vY ilkin gYlirlYr fYrqli kYmiyyYtlYrdir. Hazırda sosial demokrat bazar iqtisadiyyatı modeli ilY inkişaf edYn цlkYlYrdY milli gYlirin bцlgьsьndY tYkrar bцlgьnьn xьsusi зYkisi getdikcY artır.}

_{Milli gYlirin ilkin vY tYkrar bцlgьsь Yhalinin sYrYncamında qalan gYlirlYrinin formalaşması ilY başa зatır. SYrYncamda qalan gYlirlYrin bir hissYsi şYxsi istehlaka gedir vY qeyri – istehsal istehlakı ьзьn istifadY olunan maddi nemYtlYrdY reallaşır. Onun digYr hissYsi isY gYlir sahibinin yaşayışının tYmin edilmYsinY gedir.}

_{Bazar iqtisadiyyatı şYraitindY milli gYlirlYrin bцlgьsь vY onun insanların davranışına tYsiri ilY bağlı iqtisadзılar arasında fikir ayrılığı mцvcuddur. Bir qrup iqtisadзılar iqtisadi sYmYrYliliyi цnY зYkYrYk milli gYlirin qeyri - bYrabYr bцlgьşьnь zYruri hesab edirlYr. DigYr qrup iqtisadзılar isY ьmumi rifahı Ysas gцtьrYrYk milli gYlirlYrin bYrabYr bцlgьsьnь vacib sayırlar.}

_{İqtiadi sistemin bazar modelini sevYn цlkYlYrdY milli gYlir bazar prinsiplYri ilY bцlьşdьrьlьr. Bu prinsipY gцrY hYr bir istehsal amilinin sahibinin gYliri hYmin amildYn YldY olunan son mYhsula uyğun olmalıdır. Bu halda milli gYlir qeyri – bYrabYr bцlьnYcYkdir. ЏgYr tarixY nYzYr salsaq gцrYrik ki, inkişaf etmiş цlkYlYrdY milli gYlirin qeyri – bYrabYr bцlgьsь cYmiyyYtin bьtьn ьzvlYrinin gYlirlYrinin, sYrvYtlYrinin artmasının, onların gYlirlYri arasında kYskin fYrqlYrin aradan qaldırılması vY azalmasının, cYmiyyYtin mцvcudluğu vY зiзYklYnmYsinin mьhьm şYrti vY onun tYsdiqi kimi зıxış edir. BelYliklY, milli gYlirin bцlgьsь vY yenidYn bцlgьsьndYn danışarkYn bYrabYr bцlgь ilY YdalYtli bцlgьnь, qeyri- bYrabYrliklY YdalYtsizliyi qarışdırmaq olmaz. Зьnki, birincisi, burada cYmiyyYtin iqtisadi inkişaf maraqları ilY insanların şYxsi maraqları kYsişir; ikincisi, qeyri - bYrabYr olan şey YdalYtli, bYrabYr olan şey isY YdalYtsiz ola bilYr.}

_{Milli gYlirin bцlgьsьndY YdalYtlilik prinspi YmYk qabiliyyYtli bьtьn цlkY vYtYndaşları YmYyinY, mьlkiyyYt sahiblYri mьlkiyyYtinY, sahibkarlar sahibkarlıq qabiliyyYtinY, YmYk vY sahibkarlıq qabiliyyYti, mьlkiyyYti olmayan Yhali isY bir insan olaraq yaşamaq hьququna uyğun olaraq milli gYlirdYn pay YldY etdikdY tYmin edilmiş olur ŞьbhYsiz ki, burada gYlirlYrin bYrabYr bцlgьsь qeyri - mьmkьndьr. ЏmYk sahiblYri, mьlkiyyYt sahiblYri, sahibkarlar da fYrqli gYlirY malik olacaqlar, зьnki onların hYm gYlir YldY etmYsi ьsulu vY forması, hYm dY qabiliyyYti vY mьlkiyyYtin hYcmi baxımdan bir - birindYn fYrqlYnirlYr. DemYli, milli gYlirin bцlgьsь bYrabYr deyil, YdalYtli ola bilYr.}

_{Bazar iqtisadiyyat}_ı_ş_{YraitindY milli gYlirin bцlgьsь}_{istehsalda i}_ş_{tirak vY istehsal}_ı_{n nYticYlYrilY s}_ı_{x YlaqYlYndirildiyindYn, o YmtYY istehsal}_ı_n_ı_{, xidmYtlYr gцstYrilmYsini vY gYlirlYrin hYcmini mьYyyYn edYn зox mьhьm amil kimi з}_ı_x_ı_ş_{edir. Do}_ğ_{rudur, bu YlaqYnin gьclYnmYsi labьdYn milli gYlirin bцlgьsьndY qeyri-bYrabYrliyin dYrinlY}_ş_{mYsinY sYbYb olur, lakin gYlirlYrY gцrY qeyri-bYrabYrliyinin bu cьr gьclYnmYsi, iqtisadi bax}_ı_{mdan YdalYt prinsipini daha da mцhkYmlYndirir. Odur ki, bu mьhьm cYhYti nYzYrY almadan bYrabYr bцlgь dal}_ı_{nca qaзmaq cYhdi iqtisadi sYmYrYliliyi azalda bilYr.}_İ_{qtisadi sYmYrYliliyin azalmas}_ı_{isY bir qayda olaraq iqtisadi art}_ı_m_ı_{n a}_ş_a_ğı_dь_ş_{mYsinY vY iqtisadi tYnYzzьlY, ЬDM vY}_ş_{Yxsi gYlirin azalmas}_ı_{na sYbYb olar.}

_{GYlirlYrin iqtisadi mYzmunun başa dьşьlmYsindY nYzYri vY praktiki baxımdan YhYmiyyYt kYsb edYn mYsYlYlYrdYn biri dY nominal vY real gYlirlYrin fYrqlYndirilmYsidir. Bazar iqtisadiyyatı şYraitindY istehsalın nYticYsi olan yeni yaradılan mYhsul vY ya yeni yaradılan dYyYr pulla ifadY olunduğundan gYlirlYr dY ilk nцvbYdY pul gYlirlYri formasında ьzY зıxır. Praktikada gYlirlYr pul formasında ьzY зıxdığından onlara hYr şeydYn YvvYl, nominal vY real pul gYlirlYr nцqteyi-nYzYrdYn yanaşılır. Yeni yaradılan dYyYrin mцvcud qiymYtlYrlY bu cьr ifadY olunması nominal pul gYlirlYr adlanır vY cYmiyyYtin illik pul gYlirlYrinin sYviyyYsini xarakterizY vY ifadY edir. Lakin cari qiymYtlYrdY ifadY olunan nominal pul gYlirlYri gYlirlYrin real artımını tam vY dYqiq Yks etdirY bilmir. Ona gцrY dY mьqayisYli (dYyişmYz) qiymYtlYrlY dY цlkYdY yeni yaradılan dYyYri qiymYtlYndirmYk vacibdir. Bu yolla hesablanan gYlir real pul gYliri adlanır vY o, qiymYt dYyişiklYrini nYzYrY almaqla hesablanan nominal pul gYlirlYrini цzьndY Yks etdirir. GYlirlYrin gцstYricilYri aşağıdakı sxemdY Yks olunmuşdur.}
_{GYlirlYrin Ysas gцstYricilYri}

Yüklə 15,57 Mb.

Dostları ilə paylaş:

1 ... 20 21 22 23 24 25 26 27 ... 43