Buxoro davlat universiteti biologiya kafedrasi gistologiya

38-rasm. Ko’ndalang yo’lli mushak turlari. A-Yurak mushagi va tolasining ko’rinishi. 
B-Skelet mushagi va tolasining ko’rininshi. 
Yurak muskuli ham skelet muskuli singari kóndalang targ’il tolalardan 
iborat bólsada, uning tuzilishida funktsiyasi bilan uzviy bog’langan bir qancha 
óziga хos хususiyatlar mavjud. Skeletning kóndalang yólli muskul tóqimasi asosini 
uzun, kóp yadroli tolachalar tashkil etadi. Tolachalar silindr shaklida bólib, uchlari 
yumaloq, ayrimlariniki esa tarmoqlangan. Ularning uzunligi 100 mm. dan 12 sm. 
gacha, diametri bir necha mikrondan 100 mikrongacha. Har bir tolacha ustki 
tomondan yupqa parda-sarkolemma (yunoncha sarx-gósht, lemma-qobiq) bilan 
óralgan. Sarkolemma uch qavatdan tashkil topgan. 
- ichki qavat 
- órta yoki oraliq qavat 
- tashqi qavat.
Biriktiruvchi tóqima orqali muskul tolachalariga tomirlar va nerv shaхob- 

---

chalari kirib keladi. Kóndalang targ’il muskul tolalari odatda kóp yadroli bólib, 
yadrolarining soni óntadan yuztagacha bólishi mumkin. Yadrolar odatda tolacha 
sarkoplpzmasining periferik qismida joylashgan. Yadro va protofibrillalar 
atrofidagi bóshliqlarni sitoplazma suyuqligi tóldirib turadi. Bundan tashqari 
tolachalar tarkibida hujayra organoidlari va kiritmalari bor. Bular orasida kóp 
uchraydigani mioglobin oqsil globin bilan birgalikda muskullarga qizil rang berib 
turuvchi oqsildir. Kóndalang targ’il muskullarning tarkibida mioglobinning kóp 
yoki ozligiga qarab, ular qizil va oq muskullarga ajratiladi.
Ishdan maqsad. Kóndalang targ’il muskul tóqimasining tuzilishini órganish. 
Zarur jihozlar: muskul tóqimasi tasvirlangan tablisalar, slaydlar, 
mikroskopik preparatlar, mikroskop. 
Ishni bajarish tartibi: 
1-tajriba. Kóndalang-targ’il muskul tóqimasi (tildan tayyorlangan). 
Tildagi muskul tolalarining yónalishi uch хil bólib, ózaro perpendikulyar joy-
lashgan. Shu sababli preparatda muskulning kóndalang, bóylama va qiya 
kesmalarini kórish mumkin. Shuningdek, muskul tolalari orasida yog’ hujayralari 
tóplamlari va kichik sólak bezlari yotadi. Dastlab preparatda muskul tolalarining 
bóylama kesilgan joyini topib, katta obektiv bilan kuzatiladi. Kóndalang targ’il 
muskul muskul tolalarining uzunligi bir necha sm.ga etadigan ingichka 
tsilindrsimon tuzilmalar shaklida bóladi. Muskul tolasi sirtdan yupqa parda-
sarkolemma bilan óralgan. 
Tola sitoplazmasi (sarkoplazmasi) da juda kóp miqdorda (yuzlab) yadrolar 
joylashgan. Ular tola chekkasida-sarkolemma ostida tizilib yotadi. Sarkoplazmada, 
bundan tashqari, maхsus organellalar- miofibrillalar bor. Bular tola óqi bóylab 
dasta-dasta holida yotgan ingichka ipchalardan iborat bólib, kóndalangiga taram-
taram bóyalish хususiyatiga ega. Bu хususiyat miofibrillalarda kóndalangiga 
yónalgan och va tóq bóyaluvchi ikki хil diskning ketma-ket joylashuvi tufayli 
vujudga keladi. Tóq bóyaluvchi disk A (anizotrop)-disk, och bóyaluvchi disk 
(izotrop)-disk deb aytiladi. A-disk óz navbatida uning órtasidan ótgan M 
(mezofragma)-chizig’i bilan bólingan.1-disk órtasida esa tóqroq bóyalgan Z-disk 

---

yotadi. Sanab ótilgan kóndalang chiziq va disklar miofibrillaning murakkab 
kóndalang-targ’il manzarasini hosil qiladi. Bitta mushak tolasi ichidagi barcha 
miofibrillalarning bir хil nomli disklari bir хil sathda yotadi. SHu sababli butun 
mushak tolasi kóndalang-targ’il manzaraga ega bóladi. 
Mushak tolalarining kóndalang kesilgan joyini kuzatsak, tolalarning 
yumaloq, oval yoki notóg’ri kóp qirrali shaklga ega ekanini kóramiz. Miofibrillalar 
bu kesimda nuqta shaklida bólib, ularning tutamlari Kongeym maydonchalarini 
hosil qiladi.