C. M. Keyns və onun davamçılarının adı ilə bağlı olub, iqtisadi nəzəriyyədə "inqilabi dəyişikliklər" P. Samuel­

3.3.Milli gəlir, onun bölgüsü və yenidən bölgüsü


Ölkənin mühüm iqtisadi-sosial inkişafının makro­iq­ti­sadi göstəricilərindən sayılan milli gəlir (MG) müəy­yən müddət, adətən bir il ərzində yaradılmış yeni dəyərdir. Ümumi daxili məhsuldan (ÜDM) istehlak olunmuş (sərf olunmuş) istehsal vasitələrinin dəyərini, yəni amortizasiya ayırmalarını, habelə dolayı vergiləri, dövlətin maliyyə yar­dımlarının məbləğini çıxdıqdan sonra cəmiyyətin sə­rən­camında qalan hissə, milli gəlir adlanır. Beynəlxalq stan­dartlara görə, ölkənin milli gəliri onun ÜDM-dan illik amor­tizasiya ayırmalarının kəmiyyəti həcmindən azdır, yəni ölkənin MG<ÜDM, yaxud ÜDM>MG.
Milli gəlirin elmi-nəzəri cəhətdən tədqiqi və təhlil ilə XVII əsrdən başlayaraq iqtisadi nəzəriyyənin müxtəlif məktəb, habelə fərqli istiqamətlərinin tanınmış nümayən­də­ləri məşğul olmuşlar. Bu sahədə U.Pettinin, A.Smitin, D.Rikardonun K.Marksın, J.Seyin, S.Sismondinin xidmət­lə­ri əvəzsizdir.
Doğrudur, müasir dövrdə müxtəlif ölkələrin iqtisadi-sosial inkişaf səviyyəsini müəyyənləşdirmək və onun tə­sərrüfat həyatını təhlil etmək üçün ümumi bir göstərici kimi ÜDM anlayışından daha çox istifadə olunsa da, lakin milli gəlirin həcmi, eyni zamanda hər nəfərə düşən kəmiy­yəti öz əhəmiyyətini saxlayır. Çünki bu makroiqtisadi gös­tərici, natural və pul ifadələrində il ərzində cəmiyyətin bü­tövlükdə nə qazandığını, onun iqtisadi baxımdan nəyə nail olduğunu, hansı amillər hesabına zənginləşdiyini gös­tərir. Ölkənin milli gəlirinin tərkibinə aşağıdakılar daxil­dir:

1. 
   Müxtəlif mülkiyyət sahiblərinin (dövlətin, sahib­kar­ların, fiziki və hüquqi şəxslərin) mənfəəti (M);
   
2. 
   Əhalinin ayrı-ayrı təbəqələrinin öz zəhmət və səyləri əvəzində aldıqları (qazandıqları) əmək haqqı (ƏH);
   
3. 
   Renta, yaxud torpaq sahələrinin (həm aqrobiznes, həm də mədən-hasilat sahələrinin) verdiyi gəlir (R);
   
4. 
   Əhalinin qiymətli kağızlar (səhmlər, istiqrazlar) və bank əmanətləri üzrə aldıqları faizlər, dividendlər, habelə müxtəlif uduşlu oyunlardan əldə etdiyi gəlirlər (F).
   

Deməli, müxtəlif hissələrə bölünərək, cəmiyyətin ayrı-­ayrı təbəqələrinin üzvlərinə - işçilərə, qulluqçulara, fer­merlərə, sahibkarlara, işgüzar biznes adamlarına, əma­nət­lər və müxtəlif səhmlər üzrə müəyyən faiz alanlara məx­sus olan gəlirlər vahid bir cəm halında ölkənin milli gəli­ri­ni təşkil edir. Milli gəlirin ölkə əhalisinin müxtəlif təbəqə­ləri arasında mülkiyyətə, kapitala, əmək fəaliyyə­tinə görə mənfəət, əmək haqqı, renta və faizlərə ayrıl­ması, onun ilkin bölgüsü adlanır. Milli gəlirin yenidən bölgüsü isə ölkənin vergilər sistemi və dövlət tənzim­lən­məsi me­xa­nizmi ilə idarə olunaraq, dövlət büdcəsi vasitə­silə cə­miy­yətin müxtəlif təyinatlı ehtiyaclarına, habelə əhalinin sosial müdafiəsi tədbirlərinə yönəldilir.
Bir sıra ölkələrin təsərrüfat həyatı təcrübəsində milli gəlir iki yerə - istehsal olunmuş (yaradılmış) və istehlak edilmiş (sərf olunmus) hissələrə ayrılır. İstehsal olunmuş milli gəlir dedikdə, adətən il ərzində ölkədə istehsal olun­muş əmtəələrin və göstərilmiş xidmətlərin natural, yaxud dəyər həcmi nəzərdə tutulur. İstehlak edilmiş milli gəlir isə təbii fəlakət halları, məhsul qıtlığı, xarici ticarət döv­riy­­yəsində yaranmış mənfi fərqin (saldonun) ödənişindən sonra qalan hissəni əhatə edir.
Eyni zamanda ölkənin milli gəlirinin istehlak fondu və yığım fonduna bölünməsi praktikasından da istifadə olunur. İstehlak fondu cəmiyyətin ümumi, ictimai ehtiyac­la­rının (istehlak - xidmət, müdafiə-təhlükəsizlik, təhsil-elm, səhiyyə-mədəniyyət, idman) və ölkə əhalisinin maddi-­­mə­nə­vi həyat səviyyəsinin yüksəldilməsinə sərf olunur. Yı­ğım fondu isə müxtəlif təyinatlı investisiyalar forma­sın­da ölkənin gələcək iqtisadi inkişafı məqsədlərinə yönəl­dilir. Ölkənin milli gəlirinin istehlak və yığım hissələri arasında qarşılıqlı bir asılılıq əlaqəsi və dəyişkən dinamik nisbət vardır. Əgər milli gəlirdən istehlaka daha çox vəsait ayrılarsa, təbiidir ki, yığıma ayrılan hissə azalacaqdır, ək­si­nə yığıma toplanmış vəsait artmağa meyl edərsə, o za­man istehlak üçün nəzərdə tutulan hissənin xüsusi çəkisi aşağı düşəcəkdir. Ona görə də müxtəlif ölkələr öz iqtisadi-sosial inkişaf səviyyələrindən, qarşıya qoyduqları məqsəd və vəzifələrdən, malik olduqları real imkanlardan çıxaraq, milli gəlirin istehlak və yığım fondları arasında optimal, eyni zamanda ümummilli maraqlara uyğun səmərəli nis­bətlərdən faydalanmağa çalışırlar. BMT-nin tövsiyəsi ilə tətbiq olunan Milli Hesablar Sisteminə əsasən, ölkələrin istehlak və yığım normaları (hissələri) hazırda milli gəlirə görə deyil, ümumi daxili məhsula görə hesablanır. Opti­mal nisbət kimi istehlaka 65-75%, yığıma isə 25-30% yö­nəltmək məqsədəuyğun sayılır.
Ölkənin milli gəlirinin və ümumi daxili məhsulun ar­tı­rılması prosesi aşağıdakı şərtlərlə bağlıdır:

• 
  milli iqtisadiyyatın istehsal və xidmət təyinatlı müx­təlif sahələrində işləyənlərin sayından, habelə onların əmə­yinin yüksək peşəkarlıq səviyyəsindən;
  

- istehsal-xidmət dairələrində tətbiq olunan istehsal vasitələrinə, əməyə, xammala, materiallara, enerjiyə ciddi qənaət rejiminin həyata keçirilməsindən;
- müasir elmi-texniki nailiyyətlərin, mütərəqqi tex­nologiyaların səmərəli iş rejimlərinin tətbiqindən; . ■-x6
- istehsal-xidmət dairələrinin sahə quruluşunun tək­mil­ləşdirilməsindən, sahələrdaxili və sahələrarası nisbətlə­rin optimallaşdırılaraq, bacarıqla idarəetmə qabiliyyətin­dən;
- bazarda sağlam rəqabət mühitinin yaradılmasından;
- ölkənin daxili bazarı ilə xarici bazarı arasında milli və iqtisadi təhlükəsizliyin təmin edilməsinə yönəldilmiş, ha­belə yaxın-uzaq perspektivləri düzgün nəzərə alan siya­sət xəttinin reallaşdırılmasından;
- dövlətin, ölkənin təsərrüfat həyatının tənzimlən­mə­si­nin düzgün elmi əsaslar üzərində qurularaq, müasir in­teq­rasiya proseslərinin və qloballaşan dünyanın, habelə bey­nəlxalq bazarın dəyişkən tələblərini çevikliklə nəzərə alan, həmin tələblərə uyğun kompleksli inkişafın, onun temp­lərinin, nisbətlərinin səmərəliliyinin təmin edilməs­in­dən.
Ümumi xarakter daşıyaraq, təsərrüfat həyatının müa­sir tipli davamlı inkişafını təmin etmək imkanları açan bu amillər bütün ölkələr, xüsusilə də bazar münasibətləri iqti­sadi sistemini formalaşdırıb, demokratik və hüquqi dövlət quran ölkələr üçün mühüm əhəmiyyətə malikdir.
Milli gəlirin həcmi, bölgüsü və yenidən bölgüsü me­xa­nizmi ölkə əhalisinin həyat səviyyəsi, insanların maddi-mənəvi tələbatlarının daha dolğun ödənilməsi ilə bilava­sitə, yaxud dolayı yollarla bağlıdır. Gəlirlərin ölkə əhalisi ara­sında qeyri-bərabər bölgüsü reallığında, dövlətin iqti­sadi-sosial siyasəti sayəsində milli gəlirin yenidən bölgü­sü, cəmiyyətdəki obyektiv-subyektiv səbəblərlə bağlı ədalət­sizlik meyllərinin tədricən aradan qaldırılıb, “yum­şal­dılması” istiqamətində həyata keçirilən zəruri bir təd­bir­dir.