C. M. Keyns və onun davamçılarının adı ilə bağlı olub, iqtisadi nəzəriyyədə "inqilabi dəyişikliklər" P. Samuel­

Pul bazarı dedikdə, ölkədə pula olan tələb və təklif əsasında bank faiz dərəcəsinin səviyyəsi başa düşülür. Başqa sözlə, bankların bazar konyukturası şəraitində də­yiş­kən faiz dərəcələri, pulun "qiymə­ti­dir". İqtisadi yük­səliş, mərhələsində bank faiz dərəcəsi artmağa doğru meyl etdiyi halda, əksinə iqtisadiyyatın geriləməsi və durğun­luğu mərhələsində aşağı düşməyə başlayır. Bu mənada, sanki milli iqtisadiyyatın fəallıq və geriləməsinin baro­metri rolunu oynayan bank faiz dərəcələri, ölkənin dina­mik təsərrüfat həyatında baş verən dəyişiklikləri özündə əks etdirir. Belə bir cəhət də maraqlıdır ki, doğrudur pul bazarlarda başqa əmtəələr kimi "satılıb alınmır". Lakin müx­təlif sövdələşmələr və razılaşmalar, habelə işgüzar mü­­nasibətlər prosesində dəyişkən bank faiz dərəcələri, hökmən nəzərə alınır.
Pul tədavülünün tənzimlənməsi prosesində mü­hüm rol oynayan ümumiləşdirilmiş anlayışlara gəldikdə isə qeyd etmək lazımdır ki:
M-0 - dövriyyədə olan nağd kağız və metal pul­ların bankda deyil, əhalidə yaxud əllərdə olan məb­ləğidir.
^{M-1 - tədavüldə olan nağd kağız və metal pullar, habelə çeklər vasitəsilə hər vaxt tələb edilə bilən əma­nətlər – depozitlərdir.}
M-2 - M-l + çeksiz əmanətlər + az məbləğdə təcili (müddətsiz) əmanətlər (depozitlər) + pul bazarının qarşı­lıq­lı (əvəzləyici) fondlarından ibarətdir.
M-3 - M-2 + iri məbləğdə, adətən 100 mindən yu­xa­rı məbləğdə olan təcili (müddətsiz) əmanətlərdən (de­pozitlərdən) ibarətdir.
^{M-4 (L) ölkənin bütün pul kütləsi, yəni M-3 + bank­­larda saxlanılan qeyri-pul vəsaitləridir ki, hər vaxt pu­la çevrilə, yaxud likvid oluna bilər. Asanlıqla pula çev­rilə bilən şeylər arasında dövlətin qiymətli kağız­ları, qı­zıl ehtiyatı, qiymətli sənət əsərləri, antik əş­yalar mü­hüm yer tutur.}
Müxtəlif ölkələrin pul-kredit siyasətində milli iqti­sa­diyyatda pul kütləsinin həcmini (miqdarını) müəy­yən­ləş­dirmək üçün, məsələn ABŞ-da 4, Yaponiya və Al­ma­niyada 3, İngiltərə və Fransada 2, Azərbaycan Res­pub­lika­sında isə bir neçə aqreqatdan, yəni ümumi­ləş­dirilmiş pul göstəricilərindən istifadə olunur.
Pul tədavülü ölkədə əmtəələrin alqı-satqısı və xid­mətlər göstərilməsilə bilavasitə bağlı olduğundan təbiidir ki, normal dövriyyə üçün lazım olan pul kütlə­sinin kon­kret həcminin müəyyənləşdirilməsi qarşıya çıxır. Ona görə də bu məsələ iqtisadçı və mütəxəssis­lərin nəzər-diqqətini həmişə özünə cəlb etmişdir.
Çünki ölkənin pul sisteminin və onun tədavül dairə­sinin sabitliyini, çevikliyini, etibarlığını, nəhayət kə­miy­yət müəyyənliyini təmin etmədən, iqtisadiyyatın
hər­tərəfli, habelə tarazlı inkişafına nail olmaq çətindir.
Uzun illər boyu klassik iqtisadi nəzəriyyə nüma­yən­dələri, tədavül üçün zəruri olan pulun miqdarını (M), 3 amillə - əmtəələrin ümumi kütləsi, onun ümu­mi dəyəri (qiyməti), pulun tədavül dairəsində dövret­mə sürəti ilə qarşılıqlı əlaqədə müəyyənləşdirməyi əsas­landırmışlar.
Onların fikrincə, tədavül üçün lazım olan pulun kütləsi (M), əmtəə qiymətləri cəminin (ƏQ), eyni adlı pul vahidlərinin (manat, dollar, funt sterlinq) dövriyyə sürə­tinə (DS) olan nisbətinə bərabərdir. Deməli,

Klassik iqtisadi nəzəriyyədə pul tədavülü qanunu adlandırılmış bu formulda tədavül dairəsindəki kredit (borc) əməliyyatları, qarşılıqlı ödənişlər və xarici ticarət əlaqələri nəzərə alınmamışdır.
Sonralar pul kütləsinin miqdar nəzəriyyəsinə, onun tədavül dairəsindəki hərəkət sürətinə dair A.Mar­şall, C.Keyns və başqaları tərəfindən irəli sürülmüş yeni yanaş­malar, ABŞ iqtisadçısı İrvinq Fişerin (1867-1947) "Pulun alıcılıq qabiliyyəti" kitabında belə bir formulda veril­miş­dir:
MV=PQ


Burada M-pul kütləsi; V-pulun dövriyyə sürəti; P-əmtəə və xidmətlərin qiyməti; Q-əmtəə və xid­mət­lərin kəmiyyət göstəricisi olduğundan, deməli onların hər biri ayrı-ayrılıqda belə tapıla bilər:





Elmi-nəzəri cəhətdən neoklassik istiqamətin möv­qeyini əks etdirən pulun bu miqdar nəzəriyyəsi "müba­dilə bərabərliyi, yaxud tənliyi" müəyyən qeyd-şərtlərlə bütün dünyada qəbul olunur. Həmin formullarda əmtəə-xidmət­lərin həcminin və qiymətlərin artması ilə döv­riy­yədəki pul kütləsinin sürəti arasında nisbətlərin pozul­masının inflya­si­ya üçün şərait yaratması ideyası, şübhə­siz aktual əhə­miy­yətə malikdir.