C. M. Keyns və onun davamçılarının adı ilə bağlı olub, iqtisadi nəzəriyyədə "inqilabi dəyişikliklər" P. Samuel­

Ölkədəki işgüzar fəallıqdan asılı olaraq dövlət büdcəsinin gəlir və xərclərindəki dəyişikliklər


Real ümumi daxili məhsul (ÜDM)
Mütəxəssislərin hesablamaları göstərir ki, son 100 ildə dünya ölkələrinin büdcə gəlirləri və xərcləri dinamik bir surətdə artsa da, lakin dövlət büdcələrinin gəlirlər və xərclər bölmələrinin müqayisəli təhlil nəticə­sində, müəy­yən illər istisna olmaqla, xərclərin daha üstün templərlə artması meyli güclənir.
Ölkənin ümumi daxili məhsulunun dinamik temp­lərlə artması meyli, avtomatik surətdə vergilər vasitəsilə dövlət büdcəsinə ödənişlərin ümumi həcmini təbii olaraq genişləndirir. Vergi dərəcələrinin hətta dəyişməz qaldığı şəraitdə də ÜDM-in həcmi ilə fiziki və hüquqi şəxslərin vergi ödənişləri arasında düz mütənasiblik, yaxud asılılıq vardır. İqtisadi canlanma və yüksəliş dövlət büdcəsində iş­sizlərə verilən ödəniş­ləri, habelə digər yardımları, güzəşt­ləri azaltdığından, büdcədə xərclərə nisbətən artıq vəsait (profisit) yaranır. Belə vəziyyətdə ilk növbədə əvvəlki il­lər­də dövlət büdcəsində yaranmış kəsirin, daxili və xarici borcların ödənilməsi həyata keçirilir.
İqtisadiyyatın sabitliyini təmin etmək üçün döv­lət öz iqtisadi siyasət xəttində vergilərin artırılması, dövlət istiqrazları və səhmlərini dövriyyəyə buraxması kimi təc­rü­bədə özünü doğrultmuş tədbirlər sistemindən də fay­da­la­na bilər. Lakin qeyd etmək zəruridir ki, kon­kret şərait­dən asılı olaraq tətbiq olunan fiskal siyasətin diskret və qeyri-diskret (avtomatik) tipləri, iqtisadiyya­tın qeyri-sabit, tsiklik xarakterindən irəli gələn qanuna­uyğun prosesləri aradan qaldıra bilməsə də, şübhəsiz qarşıya çıxan prob­lem­­lərin tənzimlənməsi, habelə idarə olunmasına imkanlar yaradır.


8.4.Dövlət borcu və onun tənzimlənməsi


Dövlət borcu - hakimiyyətin ümumi borcu olub, bütün əvvəlki illərdə toplanmış büdcə kəsirlərinin cə­midir. Bu mənada büdcə kəsiri ilə dövlət borcu arasında müəy­yən bir əlaqə və asılılıq olsa da, lakin bunlar müxtəlif iqti­sadi anlayışlardır. Büdcə kəsiri konkret hər hansı bir il ərzində dövlət büdcəsi xərclərinin onun gəlirlərindən çox olması deməkdir. Dövlət borcu isə ümumiyyətlə hakimiy­yətin ölkə (daxili) və xarici fiziki – hüquqi şəxslər, başqa döv­lət­lər, habelə beynəlxalq təşkilatlar, maliyyə qurum­ları, banklar qarşısında öz üzərinə ötürdüyü borc öhdəliyi, yaxud aldığı borcun məbləğidir.
Dövlət borcunun yaranması səbəbləri arasında aşa­ğıdakıları göstərmək olar:

• 
  müharibələrin aparılması, təbii fəlakətlər və ya­ran­mış fövqəladə hallarla əlaqədar xərclərin maliy­yə­ləş­dirilməsinin zəruriliyi;
  
• 
  iqtisadi tənəzzül və durğunluq vaxtı ölkənin milli gəlirinin həcminin azalması nəticəsində, büdcə gəlirinin azalması meyli;
  
• 
  xarici ölkə və beynəlxalq təşkilatlardan, bank­lar­dan, maliyyə qurumlarından alınmış borcların, habe­lə on­ların faizlərinin ödənilməsi;
  
• 
  dövlətin iqtisadi siyasətinin strategiya və tak­ti­kasının (məqsəd və həyata keçirilməsi yollarının) düz­gün müəyyənləşdirilməməsi;
  
• 
  qanunverici və icraedici hakimiyyət orqanla­rı­nın işgüzarlıq bacarığı, habelə siyasi iradəsinin zəifliyi.
  

Müharibələr və ölkə iqtisadiyyatının hərbiləş­di­ril­mə­si, yaxud millitaristləşdirilməsi xətti həmişə dövlət büd­cəsi kəsirinin artması, dövlətin ümumi borcunun həc­mi­nin çoxalması ilə nəticələnmişdir. Bunu, dünya­nın müx­­­təlif öl­kələrinin iştirak etdiyi I və II dünya mü­ha­ri­bə­sinin ge­dişi, iqtisadi nəticələri, sonrakı "soyuq müharibə" dövrü, sosialist və kapitalist sistemlərinin qarşıdurması si­ya­sətinin törətdiyi fəlakətlər sübut edir. Həmin müha­ri­bə­lə­rin bəşəriyyətə vurduğu iqtisadi zərər trilyonlarla dol­lar məbləğində hesablanır. Müharibələr dövründə müxtəlif ölkələrin təcrübəsində istifadə olun­muş ənənəvi vergilərin artırılması, tədavülə əlavə pul kütləsi buraxılışı, xaricdən borc alınması yolları son nəticə etibarilə istehsal-xidmət dairəsində qiymətlərin bahalaşmasında, inflyasiyanın temp­lə­rinin yüksəlmə­sin­də, əhalinin həyat səviyyəsinin aşağı düş­­məsində özünü göstərərək, ciddi problemlər yarat­mış­dı. Bu ağır nəticələrlə bağlı proseslər, indi də özünü bir qədər dəyişmiş formada olsa da, istər yüksək inkişaf et­miş, istər inkişaf etməkdə olan, istərsə də postsosialist öl­kə­lərinin timsalında müşahidə olunmaqdadır.
Məsələn, ABŞ-da son 200 il ərzində ən yüksək döv­­­lət borcu II dünya müharibəsi illərində yaranaraq, öl­kə­nin ümumi daxili məhsulunun həcmini (dövlət borcu­nun ÜDM-a olan nisbəti mənasında) ötmüşdür. Sonrakı dövrdə bu nisbət enən xətt üzrə gedərək, 1980-ci ildə 33% təşkil etmişdir. Lakin, XX əsrin axırları və XXI əsrin əv­vəl­lərindən başlayaraq, ABŞ iqtisadiyya­tı­nın ümumi yük­səlişi fonunda, yeni ziddiyyətli meyllə­rin təsiri nəticəsin­də, ölkənin büdcə kəsiri müəyyən illərdə aradan qaldırılsa, hətta onun gəlirləri xərclərini ötsə də, lakin ümumi dövlət borcu artmışdır. Son məlu­matlara görə Birləşmiş Ştatların dövlət borcu, ölkənin ümumi daxili məhsulunun 80%-nə çataraq, görünmə­miş bir məbləğ, təxminən 12 trilyon dol­lar (2010-ci il) təşkil etmişdir.
Ayrı-ayrı ölkələrin dövlət borclarına gəldikdə, hə­min borcların ümumi daxili məhsulun (ÜDM) həc­minə görə nisbəti, XXI əsrin əvvəllərinə belə olmuşdur: Yapo­niya - 140%, İtaliya - 125%, Belçika - 102%, Kanada - 80%, Fransa - 63%, İspaniya - 62%, İsveç - 61%, Alma­niya - 60%, Niderland - 44%, Danimarka - 41%, Avstra­liya - 20%.
Hər bir ölkənin dövlət borcu iki hissəyə - daxili və xarici borclara ayrılır.
Dövlətin daxili borcu, onun öz vətəndaşlarına və istehsal-xidmət təyinatlı müəssisələrinə, yaxud fiziki və hüquqi şəxslərinə olan borcudur. Bu borc dövlətin müx­təlif qiymətli kağızlar, istiqrazlar, səhmlər, əma­nətlər üzrə ölkə əhalisi və təsərrüfat subyektləri qarşı­sında olan öhdə­lik­lərini əhatə edir. Bəzi mütəxəssislər hesab edirlər ki, döv­lətin daxili borcu ölkə üçün o qədər də ağır bir yük hesab oluna bilməz. Çünki, dövlətin da­xili borcu həmin öl­kənin öz problemi olub, hakimiy­yətlə əhali, ev təsər­rü­fat­ları, müxtəlif müəssisə, şirkət, təşkilatlar arasındakı ma­liy­yə-kredit münasibətlərini əhatə edir.
Dövlətin daxili borcları məsələsinə belə bir möv­qedən yanaşmaq müəyyən mənada doğru olsa da, lakin problem o qədər də sadə deyildir. Çünki, borc həmişə müəy­­yən öhdəlikdir, onun qaytarılması yaxud razılaş­dırıl­mış vaxtda yerinə yetirilməsi təkcə iqtisadi akt ol­ma­yıb, eyni zamanda tərəflər arasında inam-eti­barın möhkəmlən­diril­məsinin, qarşılıqlı nüfuzun, habe­lə gə­lə­cək işgüzar əməkdaşlığın sınanmış faydalı vasi­tə­sidir.
Ölkənin daxili dövlət borcunu ödəmək üçün rəsmi qaydada istiqrazlar, qiymətli kağızlar, səhmlərlə yanaşı, dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi məqsədilə özəlləş­dir­­mə çekləri də tədavülə buraxıla bilər. Onla­rın istifadəsi qaydaları və müddəti dövlət tərəfindən müəyyənləşdirilir.
Dövlətin daxili borcları və bunların ödənilməsi isti­qa­mətində bir konkret forma kimi vətəndaşlara olan bor­cun dünyanın bir sıra ölkələrində natural şəkildə, yəni mal-mülk torpaq, obyekt, mənzil, habelə uzun­müddətli məi­şət əşyaları ilə ödənilməsi yolundan da istifadə olun­muş­dur.
Müasir mərhələdə dövlətlərin ümumi borclarının tərkibində onların daxili borclarının həcmi, xüsusi çə­kisi, ölkənin ümumi daxili məhsuluna nisbəti ayrı-ayrı ölkələr­də fərqli olsa da, lakin əksəriyyətində daxili borc­lar üstün­lük təşkil edir.
Dövlətin borclarının olması, həmin borcların ida­rə edilməsi tədbirlərinin hazırlanmasını və ardı­cıl­lıq­la həyata keçirilməsini irəli sürür. Bu məqsədlə daxili bazarın kon­yuk­turası öyrənilir, borc kapitalı ve­ril­məsi imkanları araş­dırılır, yeni qiymətli kağızlar buraxılışı təşkil olunur, əv­vəllər buraxılmış istiqrazlar üzrə faiz ödənişləri dəqiq­ləş­dirilir, nəzərdə tutulan yeni kreditlər üçün müvafiq bank faiz dərəcələri müəyyən­ləşdirilir.
Zəruri olduqda, dövlət özünün hüquqi, iqtisadi, inzibati, təşkilatı tənzimləmə vasitələrindən istifadə edə­rək, ilkin yaxud mövcud "oyun qaydalarını" qismən, hətta tamamilə dəyişdirərək, yeni prinsiplər tətbiq edə bilər. Dövlət borclarının idarə olunması istiqamətində, həmin borcların möhkəmləndirilməsi (konsolidasiya) və əvəz olunması (konversiya) yollarından istifadə olunur.