C. M. Keyns və onun davamçılarının adı ilə bağlı olub, iqtisadi nəzəriyyədə "inqilabi dəyişikliklər" P. Samuel­

15.2.İqtisadi inteqrasiyanın istiqamət və mərhələləri


Mürəkkəb və çoxcəhətli bir proses olan iqtisadi inteqrasiya 2 istiqamətdə aparıla bilər. Birinci istiqamət ərazi cəhətdən yaxın (həmsərhəd, qonşu) ölkələrin ayrı-ayrı şirkətlərinin, korporasiyalarının bir-biri ilə müəyyən razı­laş­malar əsasında işgüzar əməkdaşlığı və onların xa­ric­də öz filiallarını (şöbələrini) təşkil edərək, fəaliyyətə baş­la­ma­la­rıdır. İkinci istiqamət isə müxtəlif dövlətlər ara­sında rəsmi səviyyədə olan inteqrasiya prosesləridir ki, bu müəyyən iq­tisadi birliklər, yaxud qurumlar yaradılması və razılaş­dırılmış iqtisadi siyasət vasitəsilə həyata keçi­ri­lir.
Dünyanın müxtəlif ölkələrinin istehsal və xidmət təyinatlı şirkətlərinin qarşılıqlı faydalı əməkdaşlıq əla­qə­ləri, bu münasibətlərin gələcək perspektivləri dövlət, bəzi hallarda dövlətlərin tabeliyində olmayan, nisbətən müs­tə­qil fəaliyyət göstərən qurumların yaradılması zəruriliyini irəli sürmüşdü. Bu istiqamətdə olan əməkdaşlıq xətti, öl­kə­lər arasında əmtəə-xidmətlərin, kapitalın, iş qüvvə­sinin razılaşdırılmış hərəkətinə daha əlverişli imkanlar yaradır.
Ölkələrarası çoxcəhətli əməkdaşlıq əlaqələrinin genişlənib-dərinləşməsi prosesi isə nəticə etibarilə region (bölgə) və daha iri ərazilərdə mühüm birgə əməkdaşlıq üçün geniş üfüqlər açır. Eyni zamanda ölkələr arasında yeni keyfiyyətləri ilə seçilən inteqrasiya prosesləri, təkcə iqtisadi fayda deyil, həm də xalqlara qarşılıqlı inam, vahid məkan psixologiyası aşılayaraq, onların gələcək iqtisadi, mədəni, siyasi birliyi üçün etibarlı bir zəmin yaradır. Beləliklə, milli dövlət (ölkə) mənafeyi regional mənafe xarakteri alaraq, qlobal miqyasda, tədricən dünyanın və bəşəriyyətin ümumi tərəqqisinə xidmət edir.
Beynəlxalq iqtisadi inteqrasiya qruplaşmaları dün­ya­nın müxtəlif qitələrində ərazi prinsipi üzrə yaranaraq, fərqli formalarda meydana çıxmışdır. İqtisadi inteq­ra­siya prosesi öz tarixi təkamülündə aşağıdakı formalardan, yaxud inkişaf mərhələlərindən keçir.

1. 
   İqtisadi inteqrasiyanın ən bəsit və sadə forması, sərbəst, yaxud azad (xüsusi) ticarət­ zo­­­­na­­sı­dır.­
   

Bu formada birliyin üzvü olan ölkələr, həmin zona çərçivəsində öz aralarındakı ticarət­­­ üçün gömrük tariflərini ləğv edir və bu sahədə olan digər məhdudlaşdırıcı təd­bir­ləri aradan qaldırırlar. İnteqrasiyanın bu forması vaxtilə Avropa İttifaqı (Birliyi) dövlətləri arasında həyata keçiril­mişdir. Hazırda isə Amerika qitəsinin NAFTA və Cənub-Şərqi Asiyanın ASEAN iqtisadi inteqrasiya qruplaşmaları bu formadan istifadə edirlər. *

2. 
   İqtisadi inteqrasiyanın ikinci forması gömrük it­ti­fa­­qıdır. Bu forma, sərbəst ticarət zonalarının fəaliy­yə­tilə yanaşı, birliyə daxil olan dövlətlərin üçüncü ölkəyə qarşı vahid gömrük və xarici iqtisadi siyasət xəttinin hə­yata keçirilməsini nəzərdə tutur. Qeyd etmək lazımdır ki, həm sərbəst ticarət zonası, həm də gömrük ittifaqı for­ma­larında iqtisadi inteqrasiya prosesləri yalnız mübadilə, t­i­ca­­rət dairəsini əhatə edir.
   
3.