C. M. Keyns və onun davamçılarının adı ilə bağlı olub, iqtisadi nəzəriyyədə "inqilabi dəyişikliklər" P. Samuel­

Beynəlxalq valyuta - dövlətlərarası hesablaşma vahidi hesab olunur. Bu valyuta Beynəlxalq Valyuta Fon­du tərəfindən buraxılır və dövlətlərarası iqtisadi-ticarət əla­qələrində qeyri-nağd şəkildə, ölkələrin xüsusi hesab­la­rına qeyd olunur. İndi SDR (Spesial Dravinq Rigths), yəni xüsusi əvəzləmə hüququ (XƏH), yaxud xüsusi borcalma hüququ eyni anlayış kimi istifadə olunur. Bu anlayış qızıl deviz standartı (qızılın dollarla ölçülməsi) əvəz etmişdir. Hazırda SDR (XƏH) dəyərcə təxminən 1,2-1,3 dollara bə­ra­bərdir.
“Valyuta səbəti” anlayışından, bir ölkənin valyuta­sı­nın başqa ölkələrin valyutası ilə müqayisəsi üçün istifadə olunur. Deməli, valyuta səbəti bir ölkənin valyutasının, müəyyən miqdarda digər valyutalarla müqayisədə, onun orta məzənnəsini hesablamaq üçün ölçü üsuludur.
Məsələn, 15 adda ərzaq və sənaye məhsullarının əl­də olunması, yaxud müxtəlif ölkələrin 100 milli valyu­ta­sı­na hansı məhsullardan eyni miqdarda almağın mümkün olması, həmin ölkələrin valyutalarının hesablaşma nisbə­tinin şərti üsullarındandır.
Zaman keçdikcə, "üzən" yaxud "idarə edilən" bey­nəl­xalq valyuta məzənnə sisteminin üstün cəhətləri ilə yanaşı, bir sıra nöqsanları da meydana çıxdığından, onu təkmilləşdirmək, dəyişmək, hətta tamamilə ləğv edərək yenidən əvvəlki sistemlərə qayıtmaq haqqında elmi-nəzəri dairələrdə mübahisələr, indi də davam etməkdədir. Lakin, hələlik bu sistemdən beynəlxalq hesablaşmalarda istifadə olunmaqdadır.


13.4. Xarici ticarət dövriyyəsinin kəsiri və onun
aradan qaldırılması yolları


Bütün dövlətlərin beynəlxalq əmək bölgüsünün prin­siplərinə və ölkənin zəruri tələbatlarının ödənilməsinə uy­ğun apardıqları xarici iqtisadi-ticarət münasibətləri, müasir inteqrasiya, habelə qloballaşma prosesləri şəraitində xüsu­si bir əhəmiyyət kəsb edir. Beynəlxalq ticarət münasibət­lə­rində:

• 
  ixrac, ölkə daxilində istehsal olmuş və onun hü­dudlarından kənarda, xaricdə satılan əmtəə-xidmətlərdir.
  
• 
  idxal, xaricdə istehsal olunmuş və ölkəyə gə­ti­ri­lərək daxildə satılan müxtəlif təyinatlı əmtəə-xidmətlərdir.
  
• 
  xalis ixrac, ölkənin ixracının dəyəri ilə onun id­xa­lının dəyəri (məbləği) arasındakı fərqdir ki, eyni za­manda ticarət balansı adlanır.
  
• 
  ticarət balansı, ölkənin ixracının məbləği ilə id­xa­lının dəyəri (məbləği) arasındakı fərqdir ki, eyni za­man­da xalis ixrac adlanır.
  
• 
  ticarət kəsiri (defisiti), ölkənin idxalının onun ix­ra­cı üzərində artığıdır.
  
• 
  ticarət profisiti, ölkənin ixracının onun idxalı üzə­­rin­də artıqlığıdır.
  
• 
  balanslaşdırılmış ticarət, ixracın idxala bərabər (ekvivalent) olduğu haldır.
  

Ölkələrin beynəlxalq ticarət əlaqələrinin ümumi həc­minə, onun idxalına, ixracına və xalis ixracına təsir edən bir sıra daxili, habelə xarici amillər vardır. Həmin amillər sırasında aşağıdakıları göstərmək olar: a) ölkə alı­cı­larının yerli (daxili) və xarici (başqa ölkələrdən gəti­ri­lən) əmtəələrə, habelə xidmətlərə olan marağı, zövqləri; b) yerli və xarici əmtəələrin, xidmətlərin qiymətləri; c) in­hi­sar­ların-şirkətlərin (fiziki və hüquqi şəxslərin) milli və xarici valyuta ilə alış-veriş qərarına təsir edən valyuta mə­zən­nəsinin səviyyəsi; ç) yerli və xarici alıcıların gəlirləri; d) əmtəələrin və xidmətlərin bir ölkədən digərinə daşın­ması xərcləri; e) dövlətin beynəlxalq siyasət xətti.
Bu müxtəlif amillər kompleksinin, ayrı-ayrı ölkə­lə­rin konkret timsalında dəyişməsi intensivliyi, beynəlxalq ticarətin həcmi dinamikasına, onun ixrac-idxal əməliy­yat­larının qarşılıqlı nisbətinə bəzən müsbət, bəzən də mənfi təsir göstərir.
Hər hansı bir ölkənin xarici ticarət balansı tarazlı və aktiv istiqamətdə formalaşıb inkişaf edərsə, şübhəsiz bəzi istisnalarla bu hal, ümumiyyətlə yaxşı meyl kimi qiymətləndirilməlidir. Lakin ölkənin xarici ticarət balan­sın­da kəsir (defisit) yarandıqda və belə bir vəziyyət ob­yek­tiv-subyektiv səbəblərlə bağlı müvəqqəti deyil, uzunmüd­dət­li prosesə çevrilərsə, şübhəsiz onu aradan qaldırmaq istiqamətində, dövlət tərəfindən müəyyən tədbirlər həyata keçirilməlidir.
Bu yolda ilk addım, dövlətlərin öz daxili valyuta ehtiyatlarından istifadə etmələridir. Sonra dövlətlər bey­nəl­xalq və xarici banklarda yerləşdirdikləri, əmanət kimi saxladıqlan valyuta ehtiyatlarından, xarici ticarət dövriy­yə­sində yaranmış kəsiri ödəmək üçün faydalana bilərlər. Daha sonra, hər hansı bir ölkə öz xarici ticarət balansmda yaranmış borcunu, kəsirini ödəmək üçün başqa döv­lət­lərdən, yaxud beynəlxalq maliyyə təşkilatlarından, ayrı-ayrı banklardan borc (kredit) ala bilər. Nəhayət, yaranmış konkret vəziyyəti hərtərəfli nəzərə alıb təhlil etmək əsa­sında, dövlət xarici iqtisadi-ticarət əlaqələrində müəy­yən həvəsləndirici və məhdudlaşdırıcı (valyuta, gömrük, kvo­ta, qadağan metodları) tədbirlər həyata keçirməklə, vəziy­yəti tənzimləyir.
Həmin tədbirlər sırasında, dövlətin çevik gömrük siyasəti, gömrük rüsumları və tarif dərəcələrindəki dəyi­şik­liklər mühüm rol oynayır. Dövlət rüsumlarındakı dəyi­şik­liklər, ölkəyə idxal olunan məhsullar, yaxud müəyyən qrup əmtəə-xidmətlər üçün ödənişlərdəki enib-qalxmaları nəzərdə tutur. Tarif dərəcələri, müəyyən əmtəə-mal qrup­ları üzrə vergi ödənişlərində yaranmış vəziyyətlə bağlı dəyişiklikləri əhatə edir. Qadağan tədbirlərinə siyasi, iqti­sa­di, dini, sanitar-gigiyena, mənəvi-əxlaqi səbəblərlə ya­na­şı başqa ölkələrdən əmtəə-xidmətlərin idxalına hədd qo­yulması amili də daxildir. Dövlətin kvota siyasəti, ölkənin ixrac-idxal əməliyyatları sahəsində müəyyən həcm məh­dudiyyətləri qoyulması ilə bağlıdır.
Mütəxəssislər tərəfindən ayrı-ayrı ölkələrin həyata keçirdikləri bu tədbirlər sistemi birmənalı qiymətləndirilib qəbul olunmasa da, lakin ölkələrin əksəriyyəti lazım bil­dikdə həmin vasitələrdən faydalanırlar.
Normal inkişaf edən və düzgün xarici iqtisadi əla­qə­lər sistemini qurmuş dövlətlər üçün xarici ticarət ba­lan­sındakı kəsir problemi xoşagəlməz bir hal olsa da müasir dünyanın bir çox ölkələri, o cümlədən də ABŞ üçün sə­ciyyəvi hadisədir. XXI əsrin birinci onilliyində ABŞ-ın xarici ticarət balansının kəsiri (saldosu) 500 milyard dol­lara çatmış, hazırda isə 1 trilyon dolları ötür. Belə bir mey­lin yaxın gələcəkdə də davam edəcəyinin proq­noz­laş­dı­rıl­ması, təkcə ABŞ-ın milli iqtisadiyyatı üçün deyil, qlobal­laşan dünyanın beynəlxalq iqtisadi-ticarət və beynəlxalq valyuta hesablaşmalarında müəyyən çətinliklər yarada bilər.