C. M. Keyns və onun davamçılarının adı ilə bağlı olub, iqtisadi nəzəriyyədə "inqilabi dəyişikliklər" P. Samuel­

Kross - məzənnə dedikdə, iki ölkənin milli valyu­ta­sının nisbəti əsasında, üçüncü ölkənin milli valyutasının mə­zənnəsinin müəyyənləşdirilməsi başa düşülür. Spot mə­­­zənnə valyuta bazarlarındakı real gündəlik bazar mə­zən­nəsidir. Forvard məzənnə isə ticarət və alqı-satqı əmə­liyyatlarının iştirakçıları tərəfindən, qarşılıqlı razı­laş­ma əsasında müəyyən olunur.
Hesablaşmanın akkreditiv forması, alıcının istə­yi­nə əsasən bankın müəyyən məbləği, müəyyən müddətdə ödəcəyi haqqında yazılı öhdəliyidir. Valyuta arbitrajı, valyutanı ucuz olan bir bazardan alıb, başqa bazarlarda satmağa deyilir. Bu əməliyyat müxtəlif valyuta bazarları arasında əlaqə yaratmaq və onların vahid bazara çevril­məsi prosesinə xidmət etsə də, lakin sərt valyuta nəzarəti şəraitində buna yol verilmir. Bütövlükdə beynəlxalq he­sab­laşmalar üçün nəzərdə tutulmuş xarici valyuta ilə ödə­niş va­si­tələri isə deviz adlanır.


13.3.Beynəxalq valyuta sistemləri

Beynəlxalq valyuta məzənnəsinin tarixən 3 fərqli sis­temi olmuşdur:

• 
  "qızıl standart" valyuta sistemi;
  
• 
  Bretton-Vuds yaxud tənzimlənən valyuta sis­temi;
  
• 
  "üzən" yaxud enib-qalxan valyuta məzənnəsi;
  

"Qızıl standart" valyuta sistemi. XIX əsrin ikinci yarısından başlayaraq, XX əsrin 30-cu illərinə qədər (1879-1934) davam etmiş bu sistem, qəti müəyyən olun­muş valyuta məzənnəsinə əsaslanaraq, aşağıdakı şərtlərin gözlənilməsini tələb edirdi:

1. 
   Ölkənin milli pul vahidinin qızıl tərkibinin (məz­mu­nunun) müəyyən olunmasını;
   
2. 
   Ölkə daxilindəki nağd pul kütləsi (miqdarı) ilə onun qızıl ehtiyatları arasındakı nisbətin hökmən göz­lə­nilməsini;
   
3. 
   Qızılın ölkə daxilində sərbəst surətdə alınıb-sa­tıl­masını və onun idxal, habelə ixracına heç bir məhdudiyyət qoyulmamasını;
   

Ayrı-ayrı ölkələrə gəldikdə, bəzən sabit valyuta mə­zənnəsi adlandırılan bu sistem İngiltərədə 1820-ci il­lər­də, Almaniyada 1870-ci illərdə, Rusiya və Yaponiya­da isə 1890-cı illərdən fəaliyyət göstərmiş, sonralar isə başqa dövlətlər tərəfindən də qəbul olunmuşdur.
1914-cü ilə qədər İngiltərənin pul vahidi sayılan 1 funt-sterlinqin qızıl tərkibi (məzmunu) 7,322 qram, alman markası 0,385 qram, Amerika dolları 2,322 qram, manatı isə 0,774 qram xalis qızıla bərabər olmuşdu.
Bu beynəlxalq valyuta sisteminin öz dövrü üçün müəyyən üstünlükləri olmuşdur. Əvvələn, bu sistem bey­nəl­xalq valyuta münasibətlərində qeyri-müəyyənlik və risk kimi amillər xeyli azalmış, iqtisadi-ticarət əlaqələrinin normal - inkişafına əlverişli şərait yaratmışdı. Sonra, qızıl stan­dart sistemi, dünya ölkələrinin tədiyyə (ödəniş) balan­sında kəsir (defisit) və aktiv saldo bölmələrinin tarazlığını təmin edə bilmişdi.
"Qızıl standart" sisteminin formalaşması prosesi hələ XIX əsrin 20-ci illərindən başlasa da, onun əhatəli fəaliyyəti əsrin sonuna təsadüf edərək, özünü daha dolğun surətdə göstərmişdir. Həmin sistemə daxil olan İngiltərə, Almaniya, ABŞ, İtaliya, Fransa, Danimarka, Rusiya, Nor­veç, Hollandiya, İsveç, Yaponiya kimi ölkələrdə kağız pul­lar (banknotlar) sərbəst şəkildə qızıla dəyişdirilmişdi. O dövrdə ingilis funt-sterlinqi, başqa dövlətlərin milli valyutaları arasında öz qızıl tərkibinə görə daha sanballı olduğundan, yüksək qiymətləndirilmişdi. Məsələn, 1 funt sterlinq təxminən 4-5 dollara dəyişdirilmişdi.
Lakin tədricən dünya ölkələri arasında iqtisadi-ticarət əlaqələrinin genişlənməsi, beynəlxalq kapitalın hə­rə­kətinin intensivləşməsi, kredit və qeyri-nağd hesab­laş­maların üstünlük təşkil etməsi, nağd pul kütləsinə olan tələbin artması obyektiv surətdə qızıl standart valyuta sisteminin əsaslarını sarsıtdı. Eyni zamanda müxtəlif ölkə­lə­rin qeyri-bərabər inkişafı, inflyasiya, I dünya mühari­bəsinin ağır iqtisadi-sosial nəticələri də, bu prosesi xeyli gücləndirdi. Xüsusilə, 1929-1933-cü illərin dünya iqtisadi böhranı, beynəlxalq valyuta münasibətlərində yeni bir sistemə keçməyi zəruri etdi.