C. M. Keyns və onun davamçılarının adı ilə bağlı olub, iqtisadi nəzəriyyədə "inqilabi dəyişikliklər" P. Samuel­

XIII FƏSİL. BEYNƏLXALQ VALYUTA
MÜNASİBƏTLƏRİ


13.1.Dünya valyuta sistemi və valyuta bazarı

Müxtəlif ölkələrin alıcıları daxili bazarda əmtəə-xidmətlərdən faydalanıb istifadə etdiklərinin əvəzini milli valyuta (manat, dollar, avro) ilə ödəyib hesablaşdıqları hal­­­da, başqa dövlətlərlə alqı-satqı əməliyyatlarında isə həmin ölkələrin rəsmi pul nişanəsi sayılan valyuta tələb olunur. Rusiyada rubl, Türkiyədə lirə, Hindistanda rupi, Yaponiyada iyen, İranda rial, Norveçdə kron, Misirdə funt, Qazaxıstanda tənqə milli valyutadır. Müasir inteq­ra­si­ya və qloballaşma şəraitində Planetin 200-dən artıq ayrı-ayrı ölkələri, habelə müxtəlif regionları arasında iq­ti­sadi-ticarət əlaqələrinin genişlənib-dərinləşməsi, bey­nəl­xalq val­yuta-kredit münasibətlərinin normal fəaliyyə­tindən əhə­miyyətli dərəcədə asılıdır.

Beynəlxalq valyuta münasibətləri dünya ölkələri arasında qarşılıqlı faydalı iqtisadi-ticarət əlaqələrinə xid­mət edən və dünya pulu vəzifəsinin konkret fəaliyyəti ilə bağlı olan iqtisadi prosesdir. Bu mürəkkəb və ziddiyyətli münasibətlər sistemi, ölkələr arasında müxtəlif istiqamətli iqtisadi-ticarət əlaqələri genişləndikcə, dövrün tələblərinə uyğun olaraq təkmilləşir, habelə daha da inkişaf edir.
Beynəlxalq valyuta münasibətləri sahəsindəki müx­tə­lif konkret vəzifə və tədbirlər valyuta sistemi vasitəsilə həyata keçirilir. Bu beynəlxalq valyuta sistemi, milli qa­nun­vericilik və dövlətlərarası sazişlər əsasında fəaliyyət göstərir. Milli valyuta sistemi isə ölkə qanunvericiliyi əsa­sında, onun valyuta münasibətlərinin təşkili formasıdır.
"Valyuta" sözünün italyanca mənası "qiymət", ya­xud "dəyər" deməkdir. Müasir anlamda valyuta, hər hansı bir dövlətin rəsmi pul nişanəsi olub, daxili bazarın alqı-satqı münasibətlərinə xidmət göstərir. Ölkələrin milli val­yu­taları və qiymətli kağızları (səhmləri, vekselləri, çek­lə­ri) beynəlxalq valyuta bazarında müəyyən qaydalar əsa­sında sərbəst surətdə bir-birinə dəyişdirilir, mübadilə olu­nur, alınıb-satılır.
Dövlətlər arasında formalaşmış beynəlxalq valyuta münasibətləri biləvasitə yaxud dolayı yollarla əmtəə-xid­mət­lər, kapital, iş qüvvəsi hərəkət dairələrini əhatə edir. Bu iqtisadi və ticarət əlaqələr sisteminin fasiləsiz bir su­rətdə həyata keçirilməsində, beynəlxalq valyuta-kredit mü­­nasibətləri həlledici rol oynayır.
Vaxtilə A.Smit beynəlxalq valyuta sistemini "bö­yük bir çarxa" bənzədərək yazmışdı ki, “o nə qədər nöq­san­sız işləsə, dünya ölkələri arasındakı beynəlxalq ödəniş­lər (hesablaşmalar) bir o qədər uğurla həyata keçirilə bilər”. Bu fikir, müasir intensiv beynəlxalq iqtisadi-ticarət əlaqələri və əməkdaşlığı şəraitində daha aktual səslənir. Beynəlxalq valyuta sistemi, hazırda öz üzərinə düşən vəzi­fə­ləri, ödəniş və köçürmə əməliyyatlarını vaxtında dəqiq­lik­lə həyata keçirmək üçün fasiləsiz fəaliyyət göstərməklə yanaşı, həm də iş prosesində onun mexanizminin həyatın dəyişkən tələblərindən irəli gələn zəruri təkmilləşdirmələr istiqamətində qurulmaqdadır.
Dünya valyuta sisteminin keçdiyi təkamül və for­ma­laşması yolu, müxtəlif inkişaf mərhələləri keçərək in­di­ki səviyyəyə çatmışdır. Bu yolda milli, regional (bölgə), ümumdünya (beynəlxalq) valyuta sistemlərinin forma­laş­ması, tarixi bir prosesin ardıcıl məntiqi mərhələləri kimi səciyyələndirilməlidir. Beynəlxalq valyuta sistemi XIX əs­rin ikinci yarısından başlayaraq, tədricən vahid dünya ba­zarının formalaşması nəticəsində yaranmışdır.
Beynəlxalq valyuta münasibətləri nisbi müstəqil­li­yə malik olub, tədiyyə (ödəniş) balansı, müəyyən olunmuş valyuta məzənnəsi, kredit və əmanətlər üzrə nağd, habelə qeyri-nağd hesablaşmalar vasitəsilə həyata keçirilir. Eyni zamanda müxtəlif ölkələrin ikitərəfli və çoxtərəfli iqtisadi-ticarət əlaqələrinin nizamlanıb-tənzimlənməsi işində, bey­nəl­xalq valyuta münasibətləri mühüm rol oynayır.
Mütəxəssislərin hesablamalarına görə dünyada gün­dəlik nağd və qeyri-nağd sövdələşmə əməliyyatlarının ümu­mi həcmi 1,5-2 trilyon dollara, ildə isə 400-450 tril­yon dollara çatır. Həm də bu əməliyyatların həcmi və əha­tə dairəsi getdikcə artmağa doğru meyl edir.
Ölkələrin milli valyutaları beynəlxalq valyuta mü­ba­diləsində iştirakına yaxud işlənmə qaydasına görə 3 ye­rə bölünür: tam çevrilən (dönərli) valyutalar; qismən dö­nər­li (çevrilən) valyutalar; çevrilməyən (qeyri-dö­nərli, qapalı) valyutalar.