C. M. Keyns və onun davamçılarının adı ilə bağlı olub, iqtisadi nəzəriyyədə "inqilabi dəyişikliklər" P. Samuel­

«İstehsal amillərinin dinamikası və xarici tica­rət» nəzəriyyəsinin müəllifi R.Lindert qeyd edir ki, isteh­sal amilləri cəmiyyətin iqtisadi-sosial inkişafından asılı olaraq, kəmiyyət və keyfiyyətcə dəyişir. Bu dəyişikliklər isə öz növbəsində, təkcə daxili bazarın tələb və təklifinə deyil, eyni zamanda ölkənin beynəlxalq iqtisadi-ticarət əlaqələrinə də öz təsirini göstərir.
«Ölkələr nə üçün ticarət edirlər?» sualına cavab verən tanınmış mütəxəssislər göstərirlər: birincisi, dünya ölkələri arasında təbii sərvətlər əmək, kapital resursları qeyri-bərabər bölünmüşdür; ikincisi, eyniadlı məhsulların müxtəlif ölkələrdə hazırlanması texnologiyası, dizayrı xüsusiyyətləri, keyfiyyət parametrləri, istehsal xərcləri, qiymətləri fərqlidir. Ona görə də amerikalılar yapon avto­mo­billərinə üstünlük verir, isveçlilər fransız pendirini xoş­la­yır, kanadalılar xarici kompüterləri bəyənir, Qərbi Av­ro­pa ölkələri Rusiyadan idxal olunan mavi qazdan və Ərəb ölkələrindən gətirilən neftdən həvəslə faydalanırlar.
Eyni zamanda beynəlxalq iqtisadi-ticarət əlaqələ­rinin genişlənməsini aşağıdakı prinsiplər zəruri edir:

1. 
   ayrı-ayrı ölkələrin təbii resurslarla (yerüstü-yeraltı sərvətlərlə) təminatı səviyyəsi;
   
2. 
   ölkə əhalisinin təhsil, peşə-sənət ustalığı səviy­yə­si;
   
3. 
   müxtəlif ölkələrin kapital və sərmayə imkan­la­rı­nın qeyri-bərabərliyi;
   
4. 
   istehsal olunmuş məhsullara və göstərilmiş xid­mət­lərə sərf olunmuş xərclərin müqayisəli həcmi;
   
5. 
   dünya bazarında qiymətlərin enib-qalxması;
   
6. 
   müxtəlif ölkələrin istehsalı olan məhsulların və gös­tərilən xidmətlərin bir-birindən kəmiyyət-keyfiyyətcə fərq­lənməsi;
   
7. 
   daxili-xarici bazarlarda alıcı zövqü və davra­nış­larının tələb-təklifə təsiri;
   

14.2.Beynəlxalq ticarətin formaları

Dünyanın müxtəlif ölkələri arasında əmtəələ­rin, xidmətlərin, biliklərin mübadiləsi prosesini əhatə edən beynəlxalq ticarət əlaqələri, azad ticarət (free trade) və himayədarlıq (protectionism) siyasəti əsasında 2 istiqa­mət­də, yaxud formada həyata keçirilir.

Azad ticarət, müqayisəli xərclər və rəqabət prin­siplərinə əsaslandığından, dünya miqyasında iqtisadi resurslardan daha səmərəli istifadə etməyə, insanların hə­yat səviyyəsini yüksəltməyə əlverişli imkanlar açır. Eyni zamanda inhisarçılığa qarşı çevrilmiş azad ticarət, yaxud «açıq iqtisadiyyat» modeli, ayrı-ayrı ölkələrin milli səy­lə­rini birləşdirməyə, düşmənçilik meyllərinin aradan qal­dı­rıl­masına, uzunmüddətli qarşılıqlı faydalı əməkdaşlıq işinə xidmət edir. Belə bir xəttin müsbət və demokratik cəhəti ondadır ki, ölkənin iqtisadi-sosial inkişafını sürətləndirir, onun beynəlxalq nüfuzunu yüksəldir, ölkələr arasında məhsul-xidmətlərin və biliklərin mübadiləsi prosesini in­ten­sivləşdirir, əhaliyə dünyanın ən müxtəlif ərazilərində is­tehsal olunmuş istehlak mallarından öz arzu, habelə zövq­lərinə uyğununu seçib almağa real şərait for­ma­laş­dırır.
Planetin müxtəlif dövlətləri arasında genişlənib-də­rin­ləşən dinamik beynəlxalq iqtisadi-ticarət əlaqələrinin in­kişafında, 1948-ci ildən fəaliyyət göstərən «Tariflər və Ticarət üzrə Baş Saziş» təşkilatının mühüm rolu ol­muş­dur. 1994-cü ildən bu təşkilat Dünya Ticarət Təşkilatı (World Trade Orqanization, WTO) adı altında fəaliyyət gös­tərir və 150-yə yaxın ölkəni birləşdirir. Həmin təş­ki­latın əsas fəaliyyət prinsipləri aşağıdakılardır:

• 
  müxtəlif ölkələr arasında xarici iqtisadi-ticarət əla­qələrində ayrı-seçkiliyə yol verilməməlidir;
  
• 
  dövlətlər arasında razılaşdırılmış qarşılıqlı güzəşt və gömrükxana rüsumlarına əməl olunmalıdır;
  
• 
  ölkələr arasında meydana çıxan müxtəlif səpkili maneələr, qeyri-tarif şərtləri ilə bağlı çətinliklər, ikitərəfli danışıqlar yolu ilə aradan qaldırılmalıdır;
  
• 
  tədricən inkişaf etməkdə olan ölkələr qrupu, müasir dünyanın beynəlxalq ticarət əlaqələri sisteminə da­ha fəal surətdə cəlb olunmalı və onlar üçün müəyyən gü­zəştlər nəzərdə tutulmalıdır.
  

Müasir dünyanın iqtisadi inteqrasiya və vahid dün­ya təsərrüfat sisteminin qloballaşma əsasında formalaş­ma­sı­nın rəmzi sayılan Dünya Ticarət Təşkilatlarının fəaliy­yə­ti, habelə «açıq iqtisadiyyat» prinsipləri, bir qrup iqtisad­çılar, xüsusilə də inkişaf etməkdə olan ölkələr tərəfindən tənqidlə qarşılanır. Onlar göstərirlər ki, beynəlxalq ticarət əlaqələrinin liberallaşdırılması (sərbəstləşdirilməsi) xətti­nin məhsulların keyfiyyət standartları, ekoloji cəhətdən təmizliyi (saflığı), əmək və iş şəraiti kimi müxtəlif şərt­lər­lə əlaqələndirilməsi, bir sıra ölkələr üçün əlverişli ol­ma­dı­ğın­dan, xarici ticarət əlaqələrinin məhdudlaş­dı­rıl­ması, ha­belə beynəlxalq ticarət dövriyyəsinin azalması ilə nəti­cə­lənə bilər. Eyni zamanda inkişaf etməkdə olan ölkələrin istehsalçıları öz məhsullarının ixracı üçün aşağı gömrük tarifləri qoyulmasını tələb etdikləri halda, yüksək inkişaf etmiş ölkələrin fermerləri, onlara dövlət subsidiyaları (əvəz­siz yardımlar) verilməsi əleyhinə çıxan Dünya Ti­ca­rət Təşkilatının (DTT) mövqeyinə qəti etiraz edirlər.
Obyektiv və zəruri bir proses kimi davam edən bey­nəlxalq ticarət əlaqələrinin genişlənib-dərinləşməsi istiqamətində onun gələcək daha da sərbəstləşdirilməsi xəttinin perspektivləri, ayrı-ayrı milli iqtisadiyyatlar üçün müəyyən problemlər yaratsa da, şübhəsiz son nəticə eti­barilə bütün dünyada insanların həyat səviyyəsinin yük­səl­dilməsinə yönəldilən, lakin çətinliklə reallaşdırılan mü­tə­rəq­qi meyl kimi qiymətləndirilməlidir.
Beynəlxalq ticarət əlaqələrinin himayəçilik (pro­tec­sionism) istiqaməti yaxud forması, ölkənin daxili baza­rının qorunub saxlanması, milli iqtisadiyyatın mənafeyinin müdafiə olunması və iqtisadi təhlükəsizliyin təmin edil­mə­si məqsədlərinə xidmət göstərir. Bu siyasət rəsmi qa­nunlar və qanunvericilik aktları vasitəsilə tənzimlənir. Hi­ma­yədarlıq siyasətinin tənzimlənməsi və reallaş­dırılması işində dövlətlərarası ticarət sazişlərinin bağlanmasında, müəyyən məhsullar üzrə məhdudiyyətlərin (kvotaların) qoyulmasında, tarif siyasətində dəyişikliklər edilməsində, patent və lisenziyalar sahəsində istifadə olunur. Ölkəyə idxal olunan məhsullara valyuta məhdudiyyəti, sərt anti­dem­pinq gömrük tarifləri tətbiq etməklə, daxili bazarda başqa dövlətlərin məhsul-xidmətlərinə qarşı, bəzən aşkar, bəzən də üstüörtülü şəkildə ayrı-seçkilik hətta, qadağan tədbirləri həyata keçirilir.
«Açıq iqtisadiyyat», ticarət əlaqələrinin liberallaş­dı­rılması və sərbəstləşdirilməsi xəttinin alternativi sayılan himayədarlıq siyasəti tədbirləri sırasında aşağıdakıları göstərmək olar:

• 
  normal səviyyədən yüksək gömrük tariflərinin id­xal məhsullarına tətbiq edilməsi;
  
• 
  idxal olunan bir sıra məhsullara məhdudlaşdırıcı hədlər (kvota) qoyulması;
  
• 
  müəyyən məhsullara yaxud məhsul qruplarına ar­tırıl­mış (əlavə) tariflərin tətbiq edilməsi;
  
• 
  bəzi məhsullar üçün qadağan qoyulması;
  
• 
  qeyri-tarif (məhsulun keyfiyyətinə, təhlükə­siz­liyinə, qablaşdırılmasına dair yersiz iradlar) vasitələrindən istifadə olunması;
  
• 
  güzəştli tariflər tətbiq etməklə, ölkədə istehsal olun­mayan məhsulların idxalına şərait yaradılması.
  

Müxtəlif ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, himayə­dar­lıq siyasətinin iqtisadi-sosial nəticələri haqqında iqtisad­çılar və mütəxəssislər arasında fərqli fikirlər vardır. Bir qrup, himayədarlıq siyasətini müdafiə edərək, bu tədbirin dövlətin iqtisadi təhlükəsizliyi, ölkədə məşğulluğun təmin olunması baxımından zəruriliyini əsaslandırmağa çalı­şır­lar. Onların fikrincə, müxtəlif ölkələrdə yeni sənaye və is­teh­sal sahələrinin formalaşdığı mərhələdə, dövlətin hima­yədarlıq siyasəti məqsədəuyğundur.
Digər bir qrup isə dövlətlərin himayədarlıq siyasə­tini «ticarət müharibəsi» kimi qiymətləndirərək, zərbə­lə­rini rəqiblərindən daha çox özlərinə vurduqlarını qeyd edirlər. Onların fikrincə, xarici ticarətin idxal sahəsində himayədarlığa haqq qazandırmaq tərəfdarlarının ən çox əsaslandırmağa çalışdıqları «yeni yaradılan istehsal-xid­mət sahələrinin qorunması» ideyasını, daha təsirli başqa yollarla da məsələn, dövlət subsidiyaları vasitəsilə həyata keçirmək mümkündür.
Ölkə iqtisadiyyatının milli təhlükəsizliyini, başqa döv­lət, yaxud şirkətlərin qərəzli dempinq siyasətindən qo­­ru­maq məsələsinə gəldikdə, bu hal qısamüddətli bir pro­ses olduğundan, həmin hərəkətlərə qarşı daimi tədbirlərin fəaliyyət göstərməsi xəttini düzgün hesab etmək olmaz.
Nəhayət, belə bir fakt nəzərdən qaçırılmamalıdır ki, öz milli istehsal sahələrinin «müdafiəsini» irəli sürən zəif inkişaf etmiş ölkələrin idxalı zəiflətmək tədbirlərinə bax­mayaraq, onların illik artım templəri, yüksək inkişaf etmiş ölkələrlə müqayisədə xeyli aşağıdır.
Beynəlxalq ticarət əlaqələri sistemində dövlətlərin azad və himayədarlıq siyasəti xəttinə üstünlük vermələri konkret şərait, tətbiq olunan tədbirlərin kəskinliyi, onların müddətlərilə bağlıdır. Ayrı-ayrı ölkələrin təsərrüfat həyat təcrübəsinin təsdiq etdiyi kimi milli iqtisadiyyatın məna­feyi naminə, dövlətlər həm azad, həm də himayədarlıq for­malarından, yaxud bunların hər ikisinin qarışıq va­riant­larından faydalana bilirlər.
Müasir dövrün iqtisadi inteqrasiya prosesləri və vahid dünya təsərrüfat sisteminin formalaşması, azad tica­rət üçün daha geniş inkişaf üfüqləri açır.