Çevre mevcut durum ve analiZİ

ÇEVRE

1. MEVCUT DURUM VE ANALİZİ

1.1. Giriş

Anayasanın 56. Maddesi gereği “Herkes sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir. Çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini önlemek devletin ve vatandaşların ödevidir”. Çevre sorunları denildiğinde öncelikle hatırlanan, hava, su ve toprak kirliliği gibi temel çevre bileşenleri yanında, toprak erozyonu, iklim değişiklikleri, sanayii atıkları, katı atıklar, ekolojik değişiklikler, zirai koruma ilaçları, aşırı gübre kullanımının etkileri, su kullanımı ve enerji eldesinin oluşturacağı sorunlar ile gürültü akla gelmelidir. Sürdürülebilir kalkınma bugünkü ve gelecekteki nesiller için çevre kalitesini iyileştirmek ve korumak amacıyla ekonomik, sosyal ve teknolojik faaliyetlerin çevre korumayı dikkate alacak şekilde koordineli bir şekilde sürdürülebilmesidir (1992, Rio Konferansı).

Sürdürülebilir kalkınma modeli ile doğal kaynaklar daha tasarruflu kullanılacak, diğer yandan üretim ve tüketim süreçlerinden oluşan atıkların en kısa süre içinde başta geri kazanmak ve yeniden değerlendirmek olmak üzere bertaraf etme hedeflenecektir. Asıl amaç gerek üretirken gerekse tüketirken en düşük düzeyde atık üretmek olmalıdır.

Çevre koruma, kalkınma sürecinin tamamlayıcı bir parçası olarak görülmelidir (1992, Rio Konferansı). Sürdürülebilir kentsel ve bölgesel gelişmenin 4 temel ilkeyi içermesi gerekmektedir. Bunlar; kente ve bölgeye düşen enerji sarfiyatının ve emisyonlarının azaltılması doğal ekosistemlerdeki değişimlerin ve müdahalelerin azaltılması, doğal kaynakların atıklara dönüşümünün telafi edilmesi ve çevre bilincinin oluşturulmasıdır (Yıldız, 2005).

Çevre sorunlarını ortadan kaldırmaya yönelik olarak yeni fikirler üretmek ve çevre sorunlarına kent ölçeğinde çözümler getirmek amacıyla “Çevre (eko) kentler” önerilmektedir. Bunun için her ilin ve bölgenin kendine özgü çevresel özellikleri dikkate alınarak “Çevre(eko) kentler” modelini oluşturan 10 aşama tanımlanmıştır. Bunlar; atıkların minimize edilmesi, enerjinin korunması ve yönetimi, tatlı su kaynaklarının yönetimi, atık su yönetimi, tehlikeli maddelerin yok edilmesi, ulaşım, arazi kullanım planlaması ve yönetimi, çevresel konularda katılımın sağlanması, sürdürülebilirlik için tasarım ve sürdürülebilir gelişme için ortaklıktır.

1.2. Hava Kirliliği

Atmosferde, toz, duman, koku, su buharı şeklinde bulunabilen kirleticilerin insan, hayvan, bitki ve eşyaya zarar verecek seviyelere yükselmesi hava kirliliğini oluşturur. Karbon parçacıkları, partiküler madde (PM), kükürt dioksit, karbon dioksit, karbon monoksit, ozon, hidrokarbonlar, aldehitler, azot oksitler vb. kirleticiler bronşlarda iltihaplara, daralmalara, nefes darlığına, burun kanamalarına, iştahsızlığa, uykusuzluğa, alerjik döküntülere, kansızlığa sebep olur. Sonuçta kronik bronşit, amfizem, astım, akciğer kanseri, kan kanseri gibi rahatsızlıklar görülür. Bu hava kirliliği etkilerine bir ölçüde hayvanlarda da rastlanmaktadır.

Hava kirliliğini meydana getiren bazı gazlar (SO₂) gibi bitkilerin solunumu sırasında gözeneklerden içeri girerek fotosentezi yavaşlatarak ürün azalmasına sebep olur. Havayı kirletmekte olan SO₂ ve azot oksitler atmosferdeki su partikülleri ve diğer bileşenlerle tepkimeye girerek sülfüroz asit, sülfirik asit ve nitrik asit oluşumuna neden olarak asit yağmurlarını oluştururlar.

Elazığ Kenti meteorolojik koşullar dikkate alınmadan çanak şeklinde ki bir topoğrafyaya yerleşmiştir. Hakim rüzgar yönü kuzey batı olmasına rağmen bu yön dağlarla çevrilidir. Özellikle kış aylarında çanak şeklindeki bu topoğrafik yapıdan dolayı inversiyon olayı meydana gelmekte ısınan hava yükselmemekte, kentin üzeri kirli hava ile kaplanmaktadır. İnversiyonun (sıcaklık terslenmesi) yaşandığı günlerde zemin ile maksimum 150-200 m arasında aşırı soğuk, durgun ve kirli hava kent üzerinde kalmaktadır. Şehrin kuzey-kuzeybatı istikametinde ki tepeleri bölgedeki kuzey-kuzeybatı yönünde esen rüzgârları perdelemesi inversiyon ile birleştirildiğinde havaya atılan kirleticilerin yatay ve dikey doğrultularda şehrin üzerinde uzaklaşmasını zorlaştırmaktadır.

Meteorolojik verilere göre kış aylarında rüzgâr hızı diğer mevsimlere göre daha düşük olduğundan kirli hava daha uzun süre kentin üzerinde kalmaktadır. Kış aylarında ortalama rüzgâr hızı 1,2-1,9 m/s bahar ve yaz aylarında 2-2,9 m/s dir. Elazığ ilinde ki en düşük rüzgâr hızı 1,8 m/s ile kasım ayında, en yüksek rüzgâr hızı 2,9 m/s ile mart ayında görülmüştür. Yıllık ortalama rüzgâr hızı 2,33 m/s’dir (DMİ, 2008). Elâzığ’da rüzgâr hızlarının düşük ve yakın değerlerde her yönden estiği, ancak hava kirliliğini ortamdan uzaklaştırmak bakımından yeterli şiddet ve sıklıkta olmadığı görülmektedir. Rüzgâr hızını kesecek eşik sahalarda ki yüksek yapılar ve doğal engeller, rüzgâr yönüne dik sokak ve caddeler hava sirkülasyonunu azaltmakta ve kentin ürettiği kirli havayı şehir üzerinde hapsetmektedir (Özdemir ve Boyraz). Elazığ şehir merkezinde hava kirliliği evsel ısınma, kötü yakıt kullanımı (son yıllarda doğalgaz kullanımındaki artış hava kalitesini olumlu olarak etkilemiştir), taşıt egzozları ve birkaç sanayi tesisinden kaynaklanmaktadır. Son yıllarda motorlu araç sayısının hızla artması özellikle yol boylarında zonal kirliliğe (hidrokarbonlar NO_x ve CO gibi) yol açmaktadır. Elazığ kent merkezinde Hükümet Binası civarına yerleştirilmiş sadece bir adet hava kalitesi ölçüm cihazı mevcuttur. Bu istasyonda sadece SO₂ ve partiküler madde (PM) ölçümü yapılmaktadır. Havadaki azot oksitleri ve diğer kirleticiler ölçülmemektedir.

Gürtekin, (2008), 1990-2007 yılları arasında Elazığ kent merkezindeki hava kirliliğini kükürtdioksit (SO₂ ) ve partiküler madde (PM) bakımından incelemiştir. Soğuk aylarda(ekim-mart) SO₂ ortalama değeri bakımından en yüksek düzeyin ocak ve şubat aylarında, PM ortalama değeri bakımından en yüksek düzeyin Aralık ve Ocak aylarında olduğu görülmüştür (Tablo 1). Hava Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği’nde (HKKY) SO₂ ve PM için kış dönemi ortalama hedef sınır değeri 120 µg/m^3’dür. SO₂ değerleri 1990-1991, 1993-1994,2000-2001 ve 2002-2003 yıllarında, PM değerleri ise sadece 1990-1991 yılında kış dönemi ortalama sınır değerini aşmıştır (Şekil 1). SO₂ yıllık ortalama değerleri 1990, 1991, 1994, 2001, 2002, 2003 ve 2004 yıllarında HKKY’nin yıllık ortalama hedef sınır değerini (SO₂ ve PM için yıllık ortalama 60 µg/m³ ) aşmıştır. 1990 yılında 150 µg/m³ olan uzun vadeli sınır (UVS) değerinin de aşıldığı görülmüştür. PM ölçüm sonuçları 1990,1991 ve 2006 yıllarında HKKY’nin ortalama hedef sınır değerini aşmıştır.

Devlet İstatistik Enstitüsü 2002-2003 kış döneminde SO₂ konsantrasyonunun en yüksek olarak belirttiği iller arasında Elazığ 3. sırada yer almıştır. 1990-2006 yılları arasında SO₂ ve PM ölçüm değerleri arasında ilişki olmasına rağmen 2006-2007 kış döneminde iki ölçüm değeri arasında büyük bir farklılığın olduğu görülmektedir. Bu kış döneminde SO₂ parametresi bakımından oldukça büyük bir iyileşme elde edilmesine rağmen PM parametresinde aynı oranda kötüleşme görülmektedir. Atmosferdeki SO₂ emisyonunun tek kaynağı fosil yakıtlardır ve alınan tedbirlerle SO₂ emisyonunun kontrol altına alınabildiği görülmüştür. Ancak partikül madde yanma dışında taşıtlar, çöl tozları ve yerden kalkan toz gibi kaynakları da bulunmaktadır (Gürtekin, 2008).

Dar yollar ve bu yolların hakim rüzgar yönüne göre yapılmaması ve yüksek katlı yapılaşma kentin hava kirliliğin artışında etkilidir. Kullanılan yakıtın yüksek oranda kükürt ve kül içermesi, uygun yakma tekniklerinin kullanılmaması, binalarda izolasyonun yeterince yapılmamış olması, motorlu taşıtların egzoz gazların (hava kirliliğinin % 40’nın kaynağı) ve Çimento Fabrikası emisyonları Çevre ve Orman Bakanlığı verilerine göre Doğu Anadolu Bölgesinde Elazığ İli’ni hava kirliliği açısından öncelikli sorunlu il haline getirmiştir (www.cevre.org.tr) . Hava kirletici emisyonlarının en yaygın olanı SO₂’dir. Kükürtdioksit özellikle konutlarda ısınma ve endüstride enerji eldesi için kullanılan kömür ve akaryakıtın yanması sonucu oluşan baca gazlarında yoğun olarak bulunmaktadır. Kükürtdioksit hava kirliliği ölçümünde “kirlenme göstergesi” olarak kullanılan bir maddedir (Köksal, 2013).

Atmosferdeki partiküler madde (PM) kaynakları toprak, çöl, deniz, bataklık, volkan v.b. doğal kaynaklar ile fosil yakıt yakılması, endüstri v.b. insan kaynaklı olup bunların etki oranları bölgesel olarak değişebilir. Hızla artan sanayileşme ve nüfus artışına paralel olarak fosil yakıt tüketiminin artması dünyanın birçok bölgesinde atmosferdeki PM konsantrasyonlarının yükselmesi sonucunu getirmiştir. Genellikle şehir atmosferindeki PM konsantrasyonlarının büyük bir kısmından bu tür kaynaklar sorumludur (Yatkın ve Bayram, 2007).

Tablo 1. Elazığ İl Merkezinin 1990-2014 Yılları Arasında Kış Sezonundaki SO₂ ve PM₁₀ Konsantrasyonları

YILLAR	AYLAR
	EKİM		KASIM		ARALIK		OCAK		ŞUBAT		MART		ORTALAMA
	SO2	PM10	SO2	PM10	SO2	PM10	SO2	PM10	SO2	PM10	SO2	PM10	SO2	PM10
1990-1991	50	34	290	274	377	289	407	306	492	266	104	96	287	211
1991-1992	36	35	146	247	133	132	146	144	124	120	77	71	110	108
1992-1993	17	18	35	36	48	44	96	81	68	54	40	35	51	45
1993-1994	34	29	88	73	99	232	218	94	194	58	173	49	134	89
1994-1995	11	7	15	18	40	34	93	50	96	60	50	31	51	33
1995-1996	12	14	38	46	50	49	36	40	36	44	36	24	35	36
1996-1997	23	15	42	47	40	47	62	50	78	39	53	32	50	38
1997-1998	19	13	36	36	62	52	80	54	73	39	44	25	52	37
1998-1999	21	12	32	30	55	41	88	49	50	33	42	25	48	32
1999-2000	41	18	54	46	93	73	88	69	137	85	81	53	82	57
2000-2001	20	27	103	92	108	71	184	96	184	79	145	51	124	69
2001-2002	36	28	106	61	134	55	137	59	146	82	96	54	109	57
2002-2003	34	31	115	86	254	115	271	116	198	97	122	64	166	85
2003-2004	30	28	96	84	84	46	69	42	88	39	100	42	78	47
2004-2005	54	31	107	37	134	37	83	36	68	41	56	19	84	34
2005-2006	25	22	68	70	44	56	84	85	70	90	44	57	56	63
2006-2007	10	71	26	89	29	122	22	133	20	104	25	81	22	100
2007-2008	5	113	10	103	17	100	29	85	24	150	33	128	20	113
2008-2009	3	57	15	88	14	109	24	110	58	110	15	83	22	93
2009-2010	14	126	15	100	24	96	14	111	20	119	22	112	18	111
2010-2011	4	70	15	129	14	106	13	59	12	55	15	53	12	79
2011-2012	3	42	4	40	5	77	7	48	6	57	5	50	5	52
2012-2013	3	46	8	61	18	38	30	52	23	49	13	53	16	50
2013-2014	11	33	17	55	51	48	38	50	47	40	9	33	29	43

Hava kirliliği standartları havadaki kükürtdioksit ve partiküler madde (aerosoller) miktarlarına göre belirlenmektedir. Elazığ İl merkezinin hava kirliliğini analiz etmek amacıyla 1990-2014 yılları arasında kış aylarındaki SO₂ ve partiküler madde konsantrasyonları yukarıda verilen Tablo 1 ve Şekil 1’de incelenmiştir.