Çırağı sönməyən poeziya
Yüklə 1,58 Mb.
|
MƏHƏBBƏT LİRİKASI Dünya poeziyasının müxtəlif inkişaf dövrlərində, mərhələlərində əsas mövzulardan biri məhəbbət mövzusu olmuş, mənəviyyatın təkamülü isə "bir kişinin bir qadına məhəbbəti"ni "insanın Allaha məhəbbəti"nə qədər yüksəltmişdir. Lakin insanın "Allah axtarıcılığı” ehtiyacı heç zaman bir məqamda qərar tuta bilmədiyinə görə, "Allaha məhəbbət"in yerini gah bu, gah da digər bir varlıq tutmuşdur. Lakin poeziyanın fövqünə qalxmış sufizmə görə, "hər hansı halda sufinin əsl məscidi sevgilinin yaşadığı ürəyidir ki, ona müsəlman da, kafir də eyni cür ibadət edir (31, 25). Yeni dövr lirikaya olduqca realist hisslər gətirdi, onu göylərdən yerə endirməyə çalışdı, ancaq böyük sənətkarların "ifa"sında o, yenə də ilahi məzmuna malik olaraq qaldı. Əli Kərimin məhəbbət lirikası nə qədər avtobioqrafik məqamlara malik olsa da, ümumiyyətlə məhəbbət haqqında düşünmək onun gözəlliyini, möhtəşəmliyini dərk etmək üçün geniş imkanlar verir. Hər şeydən əvvəl ona görə ki, təbiidir, səmimidir... Xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır ki, Əli Kərim məhəbbətinin "dil"i aydındır – xalq əsrlər, minillər boyu necə sevmişdirsə, şair də elə sevir, bizim bir sıra qrafomanlar kimi yeni "məhəbbət fəlsəfəsi" icad etmir, əksinə, əbədi "məhəbbət dastanı"nın yalnız ona məxsus fəlsəfəsini yazır, tarixi hissləri yenidən yaşamaq məharətinin poetik ləzzətini nümayiş etdirir. S.Vurğun lirikanın səciyyəsindən bəhs edərkən deyirdi: "Həyatımızın çoxtərəfli və rəngarəng olması lirik formaların da rəngarəngliyi üçün imkan yaradır, lirik şairdən surətlərin müxtəlifliyini, canlılığını və boyaların rəngarəng bolluğunu tələb edir. Lirika zəmanəmizin ən qabaqcıl ideyalarını təbliğ edərək vəhşi eqoizm əleyhinə insanı, onun iradəsini və şəxsiyyətini zəiflədən və pozğunlaşdıran bədiilik əleyhinə, insanı şikəst edən, fəaliyyətsizliyə çəkən hisslər əleyhinə mübarizə aparır, yeni insani hissləri təsdiq edir” (74, 22). S.Vurğunun bu sözləri onun böyük məktəbinə daxil olan, daha doğrusu, həmin məktəbin parlaq nümayəndəsi olan Əli Kərimin lirikasına, xüsusilə məhəbbət lirikasına da aiddir. "Özünü idarə edərkən" şəxsi-fərdi dünyası ilə ümumi-ictimai dünya, mənəvi-aləm arasındakı harmoniyanı sövqi-təbii ilə təmin edən şair Azərbaycan lirikasında nəinki uzun illər qala bilən, hətta onun səviyyəsini, bədii xarakterini müəyyən edəcək gözəl sənət nümunələri – məhəbbət şeirləri yaratmışdır. Əli Kərimin məhəbbətə münasibəti insanlığın ən ülvi təzahürünə, ən yüksək özünüifadəsinə münasibətidir – şair dünyanın ən gözəl mənzərələrini, ruhun ən sağlam, ən canlı, ən humanist “təcəllasını” məhəbbətdə görür. S.Vurğun yazırdı: "Məhəbbətin hakim olduğu ürəklər yağışdan sonra açılmış şəffaf və ləkəsiz bir yaz səmasını andırır ki, orada yalnız aydınlıq, al-əlvan şəfəqlər, təravət və qüdsiyyət görünür. Məhəbbət insan qəlbini süzgəcdən keçirir, ötərgi və zərərli hisslərdən təmizləyir, yaşamağın mənasını gözəlləşdirir, insanı xeyirxah olmağa, alicənab və nəcib olmağa dəvət edir" (74, 49-50). 40-cı illərin ortalarında S.Vurğun yazdığı həmin sətirlərə onu da əlavə edirdi ki, "müasir ədəbiyyatımızın ən nöqsanlı cəhətlərindən biri də məhəbbət kimi müqəddəs, bütün insanlığı daima düşündürən və yaşadan bir amil haqqında dillər dastanı olacaq əsərlərin yaradılmamasıdır" (74, 49). Əli Kərimin lirikasında məhəbbətin tərənnümü mühüm yer tutur. Bu lirikanın bədii qüdrəti insan qəlbinin duyğu və həyəcanları, insan gözəlliyini böyük sənətkarlıqla vəsf etməsidir. Şairin şeirlərində qəlbin dərinliklərində işləyən, ürək tellərini ehtizaza gətirən, ruhlara, əsəblərə rahatlıq çiləyən dərin lirizm, hiss və həyəcan vardır. Şairin istər ideya məzmun, istərsə də forma etibarilə çox zəngin olan lirikasında insan məhəbbətinin inikası xüsusi yer tutur. Ancaq onun əsərlərindəki məhəbbət heç də intim, fərdi hisslərin ifadəsi olmayıb, dərin ictimai mahiyyət daşıyır. Lirika onun doğma yurdumuza, təbiətə həsr olunmuş şeirlərində, həsrət nəğmələrində daha güclüdür. Belə şeirlərdə zahiri dəbdəbə, gurultulu sözçülük, lüzumsuz, quru ritorika yoxdur. Bu şeirlərdə insan qəlbinin ən dərin hissləri, incə zərif duyğuları, düşüncələri ehtirasla, sənətkarlıqla tərənnüm olunur, həyatın gözəlliklərindən kam almağa, təbiəti, eli-obanı qaynar məhəbbətlə sevməyə, həyatın, məhəbbətin qədrini bilməyə, mənalı ömür sürməyə çağıran şair qəlbinin sədası eşidilir. Poeziya oxucunu böyük işlərə, nəcib amallar uğrunda mübarizəyə səsləməklə bərabər, ona yüksək estetik zövq, pak və ülvi hisslər aşılayır. Bu baxımdan, şairin şərti olaraq məhəbbət lirikasına aid etdiyimiz şeirləri təqdirəlayiqdir. Əli Kərimin gözündə məhəbbət insanın gözəlliyinə və kamalına pərəstiş, həyat sevgisi, insanpərvərlik, dostluq, vəfa və sədaqət deməkdir. Şairin lirikasında həyatın yaradıcı qüvvəsi, yaraşığı olan insan, onun kamal və gözəllikləri yüksək bədii dillə tərənnüm edilmişdir. Həyat sevgisi Əli Kərimin ilham mənbəyidir. Əli Kərimin lirikasında məhəbbət yüksək ülvi duyğular əsasında qurulan həyatdır. Bu məhəbbət zəngin daxili aləmə malik olan insanın məhəbbətidir. Əli Kərim həyatın mənasını, məqsədini məhəbbətdə görür. Əli Kərimin şeirlərində lirik qəhrəmanın məhəbbəti uca bir hiss kimi təsvir və tərənnüm olunur. "Qız baxır uzaqlara", "Söz dedin...", "O qıza", "Sevirəm", "O qız kimə qismətdir", "Sənin baxışını yığdım gözümə", "Sənsiz nə çətin işim gecə ilə barışmaq" şeirləri dediklərimizə misal ola bilər. Burada şair sevgini yerin nəfəsi, zamanın ruhu, dövrün nişanələri zəminində mənalandırır. Şairin fikrincə əsl məhəbbət belə olmalıdır. Şairin məhəbbət mövzusunda yazdığı şeirləri özünəməxsusluğu, bənzərsizliyi, səmimiliyi ilə diqqəti cəzb edir. Müəllif heç zaman məhəbbətin sehrindən, cazibəsindən ayrıla bilməmiş, bu mövzuda yeni-yeni əsərlər yazmışdır. Şairin lirik qəhrəmanı daxili dünyasının saflığı, paklığı, təmənnasazlığı ilə seçilir.
gündüz də, fikrimdə sənsən. Mən kimin fikrində, yaşayım, söylə? De hansı bir ürək qəbul eləyər. Məni sən ünvanlı dərdlə, gileylə. Hansı bir ürəyə yan alsam əgər, Dərdimin adından biləcək yadam. Biləcək,
gəlməyəsi, köçəri quşam, Uzağam, soyuğam,
dərdəm, Fəryadam, əgər olsa, Qonaq olsa, eləyər, Rəhm edib gözümün məhzunluğuna, Mənsə səhər durub gizli qaçaram, Utanıb, əlvida demərəm ona! (47, 162)
Xatirələr, şirin sevgi xatirələri... Məhəbbət xatirələri... Şair ötən günləri yada salaraq, “Nə xoşbəxt imişəm bir zaman, Allah, Xəbərim olmayıb bu səadətdən” deyir, ürək ağrısı ilə qəhrəmanının xarakterində baş verən dəyişikliyi poetik şəkildə ifadə edir. Dilin quruyaydı sənin, ay həsrət, Sən bu gün könlümü tarımar etdin. Ya bunu vaxtında deyəydin mənə, Ya da ki lal olub heç dinməyəydin. Dünya başdan-başa səadət imiş, Görəsən, heç bir də olarmı yenə? Dünya başdan-başa nə imiş dedin? Dünya başdan-başa nə imiş, de nə? (47, 169) Şairin məhəbbət mövzusundakı şeirləri formaca təzədir, oynaqdır. Bu şeirlərin əksəriyyətində sevənlərin və sevilənlərin məhəbbətinin ülviliyini, paklığını qoruyub saxlamaqla yanaşı, “bir sözün iki hecası kimi” qəlbləri fərəh hissi ilə döyünən gənclərin daima bir yerdə olmalarını arzulayaraq deyir:
bir sözün qoşa hecası kimi, ayrılmazdır qəlbimiz. Vüsalın tünd ətirli, Bahar səltənətində Xoşbəxt ömür edirik biz. Həyat adiləşibmi Sevincin çoxluğundan. (47, 157) Şairin məhəbbət mövzusunda şeirləri heç də az deyil. Eyni mövzuya bu qədər əsər həsr etmək şairdən bu aləmin hər dəfə yeni xüsusiyyətlərini göstərmək bacarığı tələb edir. Əli Kərim bu işin öhdəsindən gələ bilirdi. Şairin məhəbbət şeirlərində diqqəti cəlb edən yaxşı keyfiyyətlərdən biri də budur ki, o, məhəbbət və gözəlliyi zahirdə deyil, insan ruhunun ən gizli nöqtələrində axtarır. Sevgi, ana məhəbbəti və başqa hisslərin tərənnümü klassik şeirimizdən gələn ənənələrdir. B.Q.Belinski yazırdı: "Sevgini nə qədər idealizə edirlər-etsinlər, yenə bunu görməmək mümkün deyildir ki, təbiət bu gözəl hissi insanlara onların səadəti üçün verdiyi qədər, bəşər nəslini artırmaq və saxlamaq üçün vermişdir. Yer üzündə insan nə qədər çoxdursa, sevgi növləri də o qədər çoxdur, çünki hər kəs öz temperamentinə, öz səviyyəsinə və s. müvafiq tərzdə sevir. Hər şairə məhəbbət özünə görə həqiqi və gözəldir" (9). Əli Kərimin "Baxışın üzümdədir", "Çətin görüş", "Nə vaxt görüşmüşük", "Fikrimdə sənsən", "Qəribsədim uzaqlarda" və s. saf məhəbbəti, sevgiyə inamı, möhkəm sədaqəti təbliğ edən əsərləri hiss-həyəcan dolu şeirlərdir. Bu əsərlərin qəhrəmanları safqəlbliliyi, məhəbbətində fədakarlığı, ən başlıcası isə həyata, həyat hadisələrinə, məhəbbətə müasir baxışı ilə fərqlənən bir aşiqdir. O, öz sevgilisinin məziyyətləri ilə bərabər nöqsanlarını da görməyi bacarır. Bu aşiq öz sevdiyinə bəzən həddən artıq məftun olur, ancaq bu məftunluq onu real həyatdan, torpaqdan ayırmır. Sevgilisinin xoş çöhrəsi, şirin söz-söhbətləri aşiqə hədsiz sevinc gətirir və o, bu dəqiqələrdə keçirdiyi səmimi hissləri oxucu ilə bölüşərək deyir:
yığdım gözümə. O xoş ətrini də səpdim evimə. Sözün də qapımın ağzında durdu, O bir hasar oldu hər gələn qəmə. (40, 140-141) Şairin məhəbbət şeirləri içərisində həsrət, ayrılıq və bunlardan doğan iztirab motivləri də güclüdür. Vüsal dəmi, ayrılıq iztirabı heç aşiqin xəyalına da gəlmir. O, elə sanır ki, sevgilisinə deyilən sözlər qurtarıb, ona baxmaqdan da hələlik doymur. Lakin bir gecəlik ayrılıq qəhrəmanın ürəyini əzaba salır, "intizarın, həsrətin şıltaqlığı" ilə heç cürə barışa bilməyən aşiq ona laylay deyə-deyə yuxuya dalır. Sənsiz nə çətin imiş gecə ilə bacarmaq. Nə şıltaqmış, nə tərsmiş intizarın, həsrətin. Nə məni qoyur yatım, nə də özü yuxlayır. Nə də rahat buraxır, sənə şeir həsr edim. Gecə yarıdan keçir, mən yatmaq istəyirəm. Görürəm həsrətinin fikri tamam ayrıdır. Ona laylay deyirəm... dildən-əldən düşüncə Məni yuxu aparır, Əziyyət vermək üçün birdən məni ayıldır. (47, 164) Əli Kərimin məhəbbət şeirlərini oxuyarkən elə bil zərif bir meh əsir, bu meh şeirdə əvvəldən axıra kimi səni müşayiət edir. Şeir qurtarandan sonra da meh dayanmır, əksinə, yavaş-yavaş güclənir. Ona görə dayanmır ki, həqiqi şeir hamıda yaşadığı, yaxud yaşaya biləcəyi hisslər doğurur, insanda öz həyatı ilə bağlı paralel duyğular, assosiyalar oyadır. Onun şair xəyalı həmişə hərəkətdə və narahatlıqla çırpınmaqdadır. Müxtəlif vəziyyətlərin, psixoloji anların bir-birinə qarışması, bir-birinə çevrilməsi kimi mürəkkəb prosesin ifadəsi Əli Kərimin şeirlərində özünəməxsus şəkildə təzahür edir. Birdən ona elə gəlir ki, baxışları meridiana çevrilib, üstündə ölkələr, şəhərlər... Birdən ona elə gəlir ki, bir gecəlik Kür olub, çayla baş-başa verib ona səhərdən tamaşa edən şair, axır özü də Kürə dönür: "O göz" şeirinə diqqət yetirək: Çilənəndə yağış, ələnəndə qar. Gah yerə baxıram, gah da ki, göyə. Yağır qəlbimdəki bir xatirəyə O zaman gözündən tökdüyün yaşlar. (43, 321)
Baxaram canlı bir intizar kimi, Yağar gözlərimə o göz yaşların Bəzən yağış kimi, bəzən qar kimi. (43, 322) Bir itkinin, bir həsrətin illərlə artan ağrısı üç prosesdə, üç mərhələdə elə sənətkarlıqla canlandırılır ki, oxucu mürəkkəb bir psixoloji mənzərənin şahidi olur. Cəmi dörd bəndlik bir şeirin təsir gücünü "yağar", "qayıdar", "baxaram" sözləri daha da artırır: demək, o göz yaşları hələ də kiminsə xatirəsinə yağır, hələ də yağışla, qarla birlikdə kiminsə üstünə qayıdır, hələ də kim isə "canlı bir intizar kimi" göyə baxır. Xalq şairi Xəlil Rzanın dediyi kimi, "Əli Kərimin şairlik gücü xarakter yaratmağındadır. Onun hər hansı şeirində lirik qəhrəmanın, ya da konkret bədii obrazın aydın xarakterini görürük” (72). Əli Kərimin lirik qəhrəmanları məhəbbətə sadiq, mənəvi cəhətdən birləşmiş sevgililərdir. Əli Kərimin sevgi şeirləri içərisində özəl məhəbbət duyğuları daha coşğundur, obrazlar daha rəngarəngdir. Bu şeirlərin hamısında alov, atəş, arzu, hicran, vüsal həsrəti əks olunub. Adsız bir şeirə nəzər salaq: Mən səni istərəm, sən özgəsini, Özgəsi özgəsin, özgə də məni. Mən sevəndə sən sevmədin, Mən gələndə gəlmə dedin, Mən gedəndə getmə dedin. Mən öləndə ölmə dedin, Mən yaşadım – istəmədin... Bu dünyada gəzmə dedin, Ürəyimi üzmə dedin.... Baş açmadın bu sevdadan Gördüm ki, bu hökmünlə sən Bu dünyanın hakimisən. Köçüb getdin bu dünyadan, Sən ağladın, mən gülmədim. Sükutuma bir söz dedi, Aldat görüm ölümü sən. (43, 382) Tədqiqatçı Sona Xəyal yazır ki, “şairin sevgi şeirlərində deyimlər diqqəti cəlb edir. Bu da Əli Kərimin özünəməxsusluğudur” (32, 66). Əli Kərimin sevgisi də niskil qədər güclüdür. Elə təkcə "İki sevgi" şeiri indiyə qədər məhəbbət haqqında yazılan bütün şeirlərdən təsirli deyilmi? Gözəl qız, sən saf susan, İki qəlb arzususan... Mən ki səni sevirəm İynənin ucu boyda İşığa həsrət qalan Göz işıq sevən kimi, O isə səni sevir, Bu şən mağarda, toyda İşıqlardan yaranmış Yaraşıq sevən kimi. (47, 158) Şair bu şeirdə bir rəssam kimi "iki" şəxsin bir qıza olan hisslərini elə gözəl lövhələrlə, elə bənzətmələrlə, heç kəsin ağlına gəlməyən sözlərlə təsvir və müqayisə edir ki, gözünün önündə iki aşiqin əsl siması, iç dünyası açılır. Şairin yaratdığı bu müqayisələrdə biz əsl aşiqi də, saxta aşiqi də görə bilirik. Bu, şairin böyük tapıntısıdır. "Doğrudan da, bu balaca miniatür lirik parçada təmiz bir məhəbbətlə sevən, sevgidə hər cür riyakarlığa, əyriliyə, laqeydliyə, süniliyə son dərəcə nifrət edən bir ürəyin çırpıntısını görürük. "İki sevgi" coşan, çağlayan büllur bir bulaq idi ki, dibinə qədər görünürdü, axıra qədər açıq-aydın idi” (64, 43). “Bu zərif, qəzəbli poeziyadan tökülmüş misraları oxuyan zahirən gözəl, daxilən çirkin, murdar, nadan, məhəbbətə əyləncə, kef kimi baxan adamın – "o isə"nin "ünvanını öyrənmək", gedib ona demək istəyirdin: – sən məhəbbətdən, sevgidən uzaq bir vücudsan, sən daşsan, sən özündən razı bir gədasan, sənin sevib-sevilməyə heç bir mənəvi ixtiyarın yoxdur, mane olma böyük eşqlə yaşayanlara" (64, 43). Əli Kərim sözün əsl mənasında sözdür, şeiriyyətə bələnmiş, misralanmış söz karvanı: "Qayıt yerinə qoy ayı, günəşi, Yenə olduğu tək görüm həyatı”; “Qayıt, gözüm nuru, könlüm atəşi, Qayıt sahmana sal bu kainatı”; “Ürəyim sən deyən çox cavan deyil, Nə qədər dərdimi daşıyıbdır o"; "O qədər sürətlə vurub ki sənsiz, Bəlkə də lap yüz il yaşayıbdır o”; “Xeyli vardır, bir sözün qoşa hecası kimi ayrılmazdır qəlbimiz”; “Eh, təki sən sağ ol, bu soyuq tale Məndən istəsə, bir can istəyəcək”; "Dağıt başdan-başa yaşanılmamış Üstünü, altını axmaq ömrünün"; "Sənsiz nə çətin imiş gecə ilə barışmaq"; "Gözlərim sənə heyran olub... Baxışların meridian olub sancılıb dünyanın ən uca yerinə"; "De hansı bir ürək qəbul eləyər Məni sən ünvanlı dərdlə, gileylə": "Sən mənim qədrimi biləsən deyə, Bu cavan yaşımda ölümmü indi"; "Soyuq, mavi baxışından elə bil ki, göyərdim mən” və s. “Mən də bir aləməm, bir keçməkeşəm, şeirimin dayağı məhəbbətindir”, – deyən Əli Kərim şeiri bəlkə elə buna görə əbədiyaşardır. Bu müvəqqəti dünyanın məhəbbətdən savayı əbədi qalacaq nəyi var ki? Yaşayıb-yaradan, ölüb-yaşadan aşiqlərin hər biri bir aləm deyilmi? Həyat davam edir, gələn gəlir, gedən gedir, dünyada qalan təkcə məhəbbət nağılları, məhəbbət nəğmələridir. Əli Kərim deyir:
Məhəbbət yolundan dönmərəm yenə, Köçərəm dünyadan ölmərəm yenə, Səsim torpaqdan da gələcək mənim. (43, 349) Əli Kərimin məhəbbət lirikası özü bir kitabın mövzusudur. Bu şeirlərin məzmununu açmaq olar. Lirik qəhrəmanın hisslərini, duyğularını araşdırmaq olar. Əli Kərim şeirini başqa şairlərin lirikası ilə müqayisə etmək olar, bədii təsvir və ifadə vasitələrindən söz açmaq olar. Əli Kərim sözünün sehrinin cazibəsindən danışmaq olar. Şairin poeziyasından danışan hər bir müəllif onun məhəbbət şeirlərindən bəhs edib. Hələ uzun illər bundan sonra da şairin sönməyən arzularının işığı, onu sevənlərin qəlbinin hərarəti onu sevənləri yaşamağa səsləyəcək, yollarını işıqlandıracaqdır. Əli Kərimin poetik məntiqi, yazı üslubi o qədər inandırıcı, oxucu qəlbinə sirayətedicidir ki, bu şeirlər tez bir zamanda dillər əzbəri olur. Tənqidçi Cavanşir Yusiflinin fikri ilə razılaşmamaq qeyri mümkündür: "Əli Kərim üslubunda, qələmə aldığı poetik nümunələrində bu cizgilər elə aydınlıqla nəzərə çarpır ki, birdən-birə sevdiyin qızın həsrəti də insanın təsəvvür eləmədiyi bir şey kimi mənalanır" (79, 142). Burada həsrət – təkcə sadəcə gözlənilən, fəraq odunda yanaraq arzu edilən bir şey yox, həm də bütün varlığa hakim kəsilən bir təşnəliyin, susuzluğun söndürülməsinə bənzər bir şeydir.
Sönən işıq oldun, batan səs oldun. Qayıt, mənim gülüm, qayıt bu yerə, Ey mənim istəyim, nə gəlməz oldun. (47, 153). Gözlənilən nəsnə dünyanı, gerçəkliyi, necə deyərlər, "aşkarlayan" şeylərlə tən tutulur: “sönən işıq, batan səs... Ey mənim istəyim, nə gəlməz oldun” – yer qopsa, göy uçsa da, gəlməyəcək, yetişməyəcək bir şeyi gözləmək həsrəti ilk baxışdan belə təsir bağışlayır ki, şair bu mətləbi onun əlçatmaz formasında təsvir etməyi poetik qəlibdə, model daxilində bir "mövqe" kimi seçmişdir. Bu, eşq aləmində ənənəvi Füzuli mövqeyidir” (Yusifli C.). Ən dəhşətli şeylər də baş verir, inanılmaz nəsnələr də çin olur, sən gəlmirsən. Çünki sən insana ömrünün bahasına başa gələn bir şeysən, əslində, mövcud olmayan, ancaq insanın ömrünün mənasına çevrilən bir qədər, qismətsən. Ümidlər, arzular pərən-pərəndir, Qəlbə təsəllidir xatirələrim. Bir halımı soruş, könlümü dindir, Axşamlar yadıma düşür səhərim. (47, 153) Bu həsrətin, bu fərağın içində aşiq o qədər başını itirib ki, onun "halını soruşmaq" lazımdır. Əsl mətləb sonra başlayır: Qayıt, mənim gülüm, yerbəyer elə Dərdli səhərləri, gecələri sən. Çaşıb başqa yolu keçirəm elə, Düz öz qaydasınca küçələri sən. Qayıt, yerinə qoy, Ayı, Günəşi, Yenə olduğu tək görüm həyatı. Qayıt, gözüm nuru, könlüm atəşi, Qayıt sahmana sal bu Kainatı. (47, 153) Bu qədər gözləməyin, ürəyə dağ çəkən həsrətin mənası düzümlə, mövcud olanı pozub, yeni düzüm, yeni qayda yaratmaqla bağlıdır. "Kainatın sahmana salınması" motivi, ənənəvi həsrət, fəraq... mənaları adi qaydada işlənən sözlərin içini – semantikasını, gözlə görünənlərin batinini – vurtual aləmini dəyişir və onlara yeni anlam verir: "Çaşıb başqa yolla keçirəm elə, düz öz qaydasınca küçələri sən”. Bəxtiyar Vahabzadə "Mənəvi dayaqlarımız" adlı məqaləsində yazır: "Görün, insan mənəviyyatında sahmanın pozulması Kainatla, kosmik obrazlarla necə bağlanıb! Görün, şair sevgiyə, insan münasibətlərinə necə yüksək səviyyədən baxır, bu münasibətlərin dramatizmi, gərginliyi necə ümumiləşdirilir. Şeir də bir gözəllik kimi kainatımızı sahmana salmalıdır" (73, 144). Şair İ.İsmayılzadə isə bu şeirə münasibətini belə bildirir: "Qayıt, sahmana sal bu kainatı". Təkcə bu misra hər şey deyir: doğma bir adamın həsrəti, gərəkliyi, onun bu dünyanı, kainatı kimin üçünsə sahmana salması – “dərdli səhərləri, gecələri, Ayı, günəşi yerbəyer eləməsi” adi məntiqə sığmayan bir poetik həqiqət kimi səslənir" (35). "Azmaq istərəm" adlı şeirində Əli Kərim "Qayıt" şeirində qoyulan motivin davamı və inkişafı haqqında danışır: İtdim bir şəhərdə mən, Ünvan çıxdı yadımdan. Oldum ki, elə qərib, Hətta qorxdum adımdan. İndi Şərq nə, Qərb nədir, İndi çox qəribədir. İndi sol da sağımdır, İndi sağ da solumdur. Bütün şəhər evimdir, Bütün yollar yolumdur. Mən azmaq istəyirəm, Burda azdığım kimi – dostun sədaqətində; yarın məhəbbətində, düşmənin nifrətində, ömrümün möhnətində, mən itmək istəyirəm. (43, 262-263) Əslində hər iki şeirdə Əli Kərimin bütün yaradıcılığında əsas motiv, bilinsə də, bilinməsə də, həsrət, möhnət, ayrılıqdır. İlahi mənada varlığın hər bir sualına cavab tapmaq mənasında. Bayaq həsrətdən, möhnətdən başını itirən aşiq üçün başqa bir "semantik gərginlik sahəsi" yaranır – bütün istiqamətlər, tərəflər bərabərləşir, bir olur, necə deyərlər, dünya bir üfiqi xətt boyunca düzülür, indi sağ da solumdur, indi sol da sağımdır. Ədəbiyyatşünas Cavanşir Yusifli yazır ki, "bu hələ bir mətləbin işartısıdır, adi bir məntiqin nəticəsidir: sən bütün həyatımı, bütün dünyanı dondurmusan, çıxıb getməyin dünyanın səhmanının pozulması deməkdir; sonralar bu məntiq bir az da başqa bir dillə geniş şəkildə intişar tapacaqdı: sən getdin elə bil dünya boşaldı... və s... Ancaq Əli Kərimin "Qayıt" nidası bütün bunlardan fərqli olaraq bambaşqa bir mətləbi də çevrələyir, onu dərk etdiyin zaman dünyanın dibinə daş atdığını əyani şəkildə görürsən. Səmt, istiqamət dəyişir, bu şeirdə məna ilə oyun son həddədir, bu həddin içində sevgi, məhəbbət, yarın həsrəti, son dərəcə şərti forma alır, dünyanı, zamanı dərkin sonrakı növbəti qatların zahirə çıxmasının, müəyyən düzüm içində oxunmasının vasitəsinə çevrilir" (78, 74-75). "Qayıt" şeiri meydana gələnə qədər (qəribə deyil ki, bundan sonra da!) bu mövzunun üstündə köklənən küllü miqdarda şeirlər, nəzm parçaları yaranmışdı. Ancaq bunların heç biri Əli Kərimin "Qayıt" şeiri kimi yadda qalmamışdı. Əkbər Əlioğlu isə bu şeir barədə belə deyir: “Bu şeirdə haqsız olaraq talanmış, boş, kimsəsiz qalmış qəlbin fəryadları, təlatümləri eşidilir. Şairə görə, ayrılıq hicri, ümidləri, arzuları pərən-pərən etmişdir. Qəlbə təsəlli verən isə yalnız xatirələrdir. Lirik qəhərman onu hicrə salanın qayıtmasını istəyir. Ona görə ki, onsuz qəlbi borana, tufana tutulmuş, həyat sanki əvvəlki simasını itirmiş, nə isə elə bil kainat öz oxundan çıxmış, korlanaraq nizamsız bir vəziyyət almışdır” (18). Şairə görə, ayrılığın doğurmuş olduğu iztirablar qəlbdən çıxarsa, hər şey öz qaydasına düşər, həyat öz əvvəlki məcrasına qayıdar. Sevgi elə ülvi, müqəddəs və toxunulmaz bir aləmdir ki, onun haqqında cild-cild kitablar yazılmış olsa da belə, yenə də cazibəli, ecazkar sirri ilə bizi yandırır. Tanınmış alim Asif Əfəndiyev isə “Ali bir müəllimdir məhəbbət! Əhli-kamal edər adiləri. Kamal, duyğu, kamil fikir bəxş eləyər insanlara”(16, 94).
İşdir üz-üzə gəldik... Onda məndən utanma, Ürəyindən keçəni nə gizləmə, nə danma, Gizləmə ki, danma ki, gedər hərə bir yana; Qoyma canım od tutub yana, ömürlük yana. Gözümdə, könlümdə qəm, Yollarına bitmişəm. İlk baharı gözləyən cavan ağac kimi. Baharı gözləyirəm... Ay qız, gəl bahar kimi. (47, 96) Əli Kərim belə bir aləmin, belə bir bəşəri hissin, belə bir kamil ucalığın nəcib, təmiz və təzə hisslərlə bədii mənzərəsini çəkmişdir. O belə bir aləm üçün elə bir qəlb arzulayır ki, o dahi “rahat olmaya, çırpına, alışa, yana”. Bununla əlaqədar olaraq: Mən sən ünvanlı bu dərdlə, gileylə. Hansı bir ürəyə yan alsam əgər, Dərdimin adından biləcək yadam. Biləcək gəlməyəm, köçəri quşam, Soyuğam, uzağam, dərdəm, fəryadam. Əli Kərimin məhəbbət lirikasının üç xüsusiyyəti diqqəti xüsusilə cəlb edir. Bunlardan birincisi onun ehtiraslı, enerjili bir lirika olmasıdır – şairin lirik qəhrəmanının sevgisi bütün konkretliyi, aydınlığı, bir sıra hallarda isə "naturalizm"i ilə duyulur, hiss edilir. İkinci xüsusiyyət onun fəlsəfiliyidir – lirik qəhrəman sadəcə sevmir, həm də sevgisi haqqında düşünür, onun gözəlliyini dərk etməyə, ondan ilham almağa çalışır. Üçüncü xüsusiyyət isə şairin məhəbbət lirikasının əxlaqiliyidir, mənəvi təmizliyi, ruhi saflığıdır. Bu üç xüsusiyyət Əli Kərimin məhəbbət şeirlərinin, demək olar ki, hamısında mövcuddur. Məsələn: Nə xoşbəxt imişəm bir zaman Allah, Xəbərim olmayıb bu səadətdən. Nə xoşbəxt imişəm, nə xoşbəxt, xoşbəxt! (47, 168) Ürəyimdə sözüm var, ürəyimi yandırır, O elə sözdür ki, dosta, yada deyilməz. Gəl, yiyəsiz qalıbdır könlümün məhəbbəti. İşdir üz-üzə gəldik.... Onda məndən utanma, Ürəyindən keçəni nə gizləmə, nə danma. Gizləmə ki, danma ki, gedər hərə bir yana, Qoyma canım od tutub yana, ömürlük yana, Səni harda axtarım? De nəçisən, De kimsən? Tez ol görün, tez ol gəl, axtarıram səni mən! Gözümdə, könlümdə qəm, Yollarına bitmişəm. Gəl baharı gözləyən cavan ağaclar kimi, Baharı gözləyərəm... Ay qız, gəl bahar kimi. (43, 296-297) Əli Kərimin məhəbbət lirikası da ideya-estetik qaynağını xalq ədəbiyyatından götürür – müşahidələr göstərir ki, şairin həmin mövzudakı şeirlərində metafora sistemi, poetexnologiya, əsasən xalq şeirində olduğu kimidir, lakin ideya, məzmun müasirdir. Əli Kərimin lirikasındakı məhəbbət bu günün məhəbbətidir... Əlbəttə, məhəbbət həm tarixi kateqoriyalar, həm də ədəbi dəyərlərə malikdir. Sual olunur: mürəkkəb psixoloji baxımdan zəngin, "əsəbi" bir həyat yaşayan müasir insanın (və dövrün!) məhəbbəti hansı əlamətlərlə səciyyələnir? Fikrimizcə, bunlardan birincisi səmimilikdir. Səmimi olmayan məhəbbət nəticə etibarilə insana əzab verər, onun daxili dünyasını saxta romantika ilə doldurar, mənasız stresslərin cövlan elədiyi bir mənəvi xarabazara çevirər. İkincisi əxlaqilikdir ki, bu məhəbbətdə səmimiliyin bilavasitə davamıdır – bu günün böyük məhəbbəti əxlaqlı bir məhəbbət olmalıdır, süni dəbdəbədən uzaq olduğu kimi, hər cür insani, milli mənəvi dəyərlərə də sədaqət nümayiş etdirməlidir. Üçüncüsü, bu günün məhəbbəti "tipologiya dövrü"nün özünəməxsusluqlarını nəzərə alan realist bir məhəbbət olmalıdır, belə ki, bu gün orta əsrlərin romantik məhəbbəti nə həyatda, nə də ədəbiyyatda uğur qazana, özünə yer tuta bilməz, əksinə, həmin məhəbbətlə sevənlər Don Kixot vəziyyətinə düşərlər. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, məhəbbətin özü də çoxaspektli hadisələr – "bir kişinin bir qadına" sevgisindən başlayan bu hiss olduqca ülvi yüksəkliyə qalxmış, diferensiyal xüsusiyyətlər kəsb etmişdir. Müasir dövrdə məhəbbətin ən mühüm, həlledici təzahür forması kimi həyat eşqi özünə inam duyğusu ilə üzvi surətdə bağlıdır. Özünə inam olmayan yerdə həyat sevgisi də yoxdur. Həyat sevgisi, özünə inam olmayan yerdə isə şəxsiyyətdən danışmaq mənasızdır" (23, 105). Əli Kərimin tərənnüm etdiyi məhəbbət insanı şəxsiyyət kimi ucaldan, onun cəmiyyətdə nüfuzunu, hörmətini artıran, özünün də daxili kamilləşməsində əsaslı rol oynayan məhəbbətdir – bu möhtəşəm məhəbbətin qarşısında nə Şərq, nə də Qərb hökmdarları davam gətirə bilməmişlər. Təsadüfi deyil ki, böyük Nizaminin "Xəmsə"si orta əsrlərdə hökmdarları tərbiyə edən məhəbbətin yüzillər boyu yaşayan obrazını yaratmaqla ona əbədi heykəl ucaltmışdır. Müasirimiz olan şairin öz dahi sələfindən öyrənməsində, onun ideyalarını müdafiə etməsində, bu günün məhəbbət lirikasının qəhrəmanlarının hətta "Xəmsə"nin yarandığı dövrdən də qədim tarixdən sevməsində, elə bilirik ki, qeyri-təbii heç nə yoxdur. Əksinə, bu cür "tarixilik" dünyanın əşrəfi olan insanın ən ülvi hisslərinin əbədiliyini göstərir. Şair T.Mahmud yazır: "Əli Kərimin sevgi şeirlərində təmiz, böyük, uca, ülvi məhəbbət duyğularının tərənnümündə kövrəklik vardır. O, həmişə sədaqətin, düzlüyün, saflığın, etibarın, təmizliyin tərəfində olmuşdur" (54). Məhəbbətsiz cəmiyyət, sevgidən məhrum ictimai münasibətlər Əli Kərim lirikasında mənəvi boşluq timsalıdır – şair yalnız böyük məhəbbəti tərənnüm etməklə deyil, həm də birbaşa olaraq bu cür cəmiyyəti, bu cür ictimai münasibətləri qəti bir şəkildə, lakin fəlsəfi müdriklik və poetik "diplomatiya" ilə tənqid edir.
endi yavaş-yavaş, küsküncə getdi. Səsləyən olmadı onu arxadan, gözlərdən yox olub hardasa itdi. İndicə yığışıb hamı bir yerə, – Bəs kimdir, bəs kimdir müqəssir – deyir. Amma belə yerdə deyəsən gərək: aramızda bəs kim müqəssir deyil! (47, 81) Məhəbbətin ictimailiyininin inkar olunması, sovet sənət ideologiyasının yayıldığı ilk illərdən sevgi poeziyasının kitabların sonuna düşməsi, hər cür kədərin, o cümlədən məhəbbət iztirablarının inkar olunması, "ələmdən nəşəyə" fəlsəfəsi Əli Kərim kimi böyük bir sevgi şairini, məhəbbət filosofunu, təbii ki, təmin edə bilməzdi. Eşqdir mehrabı uca göylərin, Eşqsiz ey dünya, nədir dəyərin?! – deyən dahi sələfindən az qala min il sonra Əli Kərim bu böyük həqiqəti bir daha təsdiq etməli olur. İnsan mürəkkəb məxluqdur bizim fikrimizcə insanın mənəvi dünyasında harmoniya yaradan ən böyük qüvvə məhəbbətdir, lakin burada söhbət stixiyalı deyil, dərk olunmuş, ictimai enerjiyə çevrilmiş məhəbbətdən gedir. Mütəxəssislər göstərir ki, müasir insanın bir sıra göstəriciləri eyni vaxtda heyvanlara da aiddir; nəsil qayğısı, sərvət ehtiyacı, populyasiya daxili iyerarxiya, sosiologiya, konservatizm, mənlik, qarşıdurma, təkamül inkişafı, rəqabət, enerji axını və s. (47, 16). Lakin bu xüsusiyyətlər insanda ibtidai formada yox, kamil vəziyyətdədir. Məsələn, “İnsanın da mənliyi bioloji göstəricilər ilə bağlanır, sonra isə mənəvi-sosial-psixoloji göstəricilərdə zənginləşir və güclənir. Rəqabət – heyvanlar arasında yalnız bioloji rəqabət olduğu halda, insanın rəqabəti çoxcəhətlidir; onun dünyəvi və mənəvi fəaliyyətinin müxtəlif aspektini əhatə edir (47, 17). Əlbəttə, biz incəsənətin, o cümlədən də poeziyanın yaranmasında freydist təlim, yaxud nəzəriyyələrə haqq qazandırmaq fikrində deyilik. Lakin insanın dünyadakı mənəvi-əxlaqi yerini, xüsusilə məhəbbətə münasibətini müəyyənləşdirmək üçün müqayisələr aparmağa istər-istəməz ehiyac duyulur ki, həmin müqayisələr aparmaq üçün də ən münasib obyekt digər canlılardır. Məlum olduğu kimi, heyvanların təbiətdə hər il 10-15 günlük seksualoji həyatı olduğu halda, insan öz ömrünün yetkin müddəti boyunca istədiyi vaxt seksual əlaqədən ləzzət almaq imkanlarına malikdir – bu isə ona şərait yaratmışdır ki, “seksual əlaqəni bioloji mahiyyətdən daha çox mədəni-estetik zövq verən incəsənət xarakterli mahiyyətə yönəltsin” (47, 17). Odur ki, incəsənətdə, xüsusilə məhəbbətin təsvirində, yaxud tərənnümündə seksuallıq ancaq “başlanğıc”, “artıq unudulmuş” bir çıxış nöqtəsi, mənbə kimi əks olunmaq səlahiyyətinə malikdir. Eləcə də məhəbbət lirikasında... Şair bu sahədə o zaman uğur qazana bilər ki, onun lirik qəhrəmanının “fizionomiya”sı açıq-saçıqlığı ilə görünməsin, yalnız ürəyi, ruhu görünsün. Əli Kərimin məhəbbət şeirlərində böyük sənətin bu ali qanununun gözlənilməsi onun haqqında yazan, demək olar ki, bütün tənqidçilər tərəfindən etiraf olunmuşdur. Əli Kərimin şairlik gücü xarakter yaratmağındadır. "Onun hər hansı şeirində lirik qəhrəmanın, ya da konkret bədii obrazın aydın xarakterini görürük. "Aut"şeirində ilk sevgisini gizlədə bilməyən, sevdiyindən əli üzüləndən sonra şənliyini, şuxluğunu, hamıya sevinc paylamaq vərdişini itirmiş tələbə qızın ruhi halları necə incə cizgilərlə göstərilmişdir” (72).
Əlinə top keçdi, vurur kənara. Bəzən fikrə gedir, durur, düşünür, Top gəlir, O vurur uzaq yollara. (48, 152) Əli Kərim yadda qalan portretlər yaradır. Müasir Azərbaycan poeziyasında Əli Kərim şeiri musiqiyə ən çox yaxınlaşdıran şairdir – desək, zənnimizcə, yanılmarıq. Bu fikri sübut etmək üçün onun bir sıra şeirlərini gərək bütünlüklə misal gətirəsən. Şeirdə musiqi dedikdə biz fikir və duyğuların qaynar axarını, bəzən dilə çətin gələn hisslərin zərifliyini, dərinliyini verə bilməyi nəzərdə tuturuq. "Nə bu dərd gərəkdir uşaqlar üçün, nə də aramızda bu narazılıq" beyti ilə başlanan adsız şeirin adsızlığı da təsadüfi deyil, buradakı duyğulara ad vermək çətindir, çünki bunlar çox dərin bir mənəviyyatın ocağında közərmişdir: Çəkər məzuniyyət, qırılar ya da, Haqlayar sizləri bir soyuq xəbər, Ya da ki, onların toyuna bir gün Toya çağrılmamış bir qoca gələr. Baxıb tanıyarsan, gözünə o vaxt İndidən dəyərsə xırda bir əsər. Bəlkə də, qəlbinə yaylıq hənirli Çox xəfif, çox zərif bir külək əsər. Bir kəs də bilmədən oğurlayaram Bir də uşaqların səadətindən. Sonra yavaş-yavaş çıxıb gedərəm Çox uzaq, çox uzaq qonaq kimi mən. (48, 171) Bu zərif mənalı bir hissədə canlı insan hissləri, ürək hərəkəti Əli Kərim yaradıcılığında çox güclüdür. Hələ gənc yaşlarında şairin qələmə aldığı "O qıza" adlı şeirinə diqqət yetirək. Axtarıram mən səni, Arayıram mən səni. Soruşuram gözümlə ötüb keçəndən səni, Axtarıram kitabda, arayıram həyatda, Bilmirəm nə boydasan, nə görkəmdə, nə adda, Sənin təhsilin nədir, sənin yaşın neçədir? (48, 105) Burada məhəbbət sadəcə olaraq təsvir edilmir, əgər belə demək mümkünsə, göstərilir, həmin poetik lövhəni rəsm dilinə çevirmək üçün rəssama çox az şey qalır. Biz burada həyatın özünü, daha doğrusu, onun bir parçasını müşahidə etmək imkanına malikik. Müasir dünya fəlsəfəsində fəlsəfi nəzəriyələrin həyata, insana doğru dönüşü get-gedə diqqəti daha çox cəlb edir. "Həyat fəlsəfəsi... bədii yaradıcılıq fəlsəfəni də poeziya qədər həyata, insanların praktik fəaliyyətinə yaxınlaşdırsın – həyatı fəlsəfi, fəlsəfəni həyati etsin” (34, 5). Həmin prosesdə incəsənət, poeziya daha çox həyatiləşir, ictimai-mənəvi münasibətlərin vaxtilə səciyyəvi sayılmayan sahələrinin incəliklərinə enir: Sənə az dedimmi, sevmə ey könül, Amma özüm dedim, özüm eşitdim. Sən o vəfasızın ardınca uçdun, Mən dönüb başqa bir tərəfə getdim. Dedim ki, xoşbəxtəm sən aldanmısan, Eşqi, məhəbbəti niyə danmısan? Dedim ki, ay yazıq nahaq yanmısan, Sən başqa, mən başqa bir mahnı ötdüm. Sığındın sinəmə bir gün ağladın, Olundun oraya sürgün, ağladın. Yetim körpə kimi hər gün ağladın, Dedim ki, nə əcəb murada yetdim. Əli indi deyər, yenə yansana, Gedib vurulsana bir başqasına, Ondan gözəlinə, vəfasızına. Vaxtında de, azmı nəsihət etdin?! (43, 304). Lirik qəhrəmanın burada təsvir olunmuş hissləri olduqca həyati, zərif və zəngindir – burada söhbət "ruhun ehtiyacından" (M.Müşfiq) gedir. O isə böyük məhəbbətlə ifadə oluna bilər... Ancaq həmin mətnin poetik gözəlliyi ondadır ki, bir növ metaforasızdır, şəffafdır, ağ işıq kimi daxili zənginliyə, sirli bir aləmə malikdir. Buradakı poetizmlər də şairin bilavasitə kəşfi deyil, bunların demək olar ki, hamısı xalq danışıq dilinin "poeziya"sını əks etdirir: "Sənə az dedimmi sevmə, ey könül" amma özüm dedim, özüm eşitdim. Dedim ki, xoşbəxtəm sən aldanmısan...". Həmin sözləri, ifadələri bu bolluqda, bu sıxlıqda bir şeirə gətirə bilmək, bəlkə də o qədər çətin deyil, şairin gördüyü işin ecazkarlığı ondan ibarətdir ki, bu sözlər güclü, səmimi, təbii bir emosiyanın təsiri ilə bir mətnə toplanmış, mükəmməl sistem yaratmışdır. Ona görə də Əli Kərimin bu tipli şeirlərində lirik qəhrəman şərti xarakter daşıyır, "metaforalaşır", şeirin əsas qəhrəmanı kimi xalqın ruhu, əbədi hissləri çıxış edir. Özünü dünyanın sonuncu filosofu elan etmiş F.Nitsşe göstərirdi ki, fəlsəfəni elmə çevirmək yox, onu elmdən təmizləmək lazımdır – onun fikrincə, fəlsəfə həyatdan doğmalı, məhz həyata xidmət etməlidir (34, 14). Doğrudur, o, nəticə etibarı ilə volyuntarizmə yuvarlanırdı, lakin yuxarıdaki fikirləri bir başlanğıc olaraq kifayət qədər əsaslı idi. Elə ona görə də fəlsəfə həyatdan uzaqlaşdıqca onun işini poeziya, filosof həyata yad, seyrçi nəzərlərlə baxdıqca onun işini şair görməli olur. Məsələn: Gecə də, gündüz də fikrimdə sənsən, Mən kimin fikrində yaşayım, söylə? De, hansı bir ürək qəbul eləyər, Məni sən ünvanlı dərdlə, gileylə, Hansı bir ürəyə yan alsan əgər, Dərdimin adından biləcək yadam. Biləcək, gəlməyəsi, köçəri quşam. Uzağam, soyuğam, dərdəm, fəryadam. (47, 162) Sədaqət, məhəbbət uğrunda ölümə getmək, böyük eşqin təsiri ilə kamilləşmək, şəxsiyyətə çevrilmək kimi olduqca həyati məsələlərdən fəlsəfənin sərf-nəzər etməsinin nəticəsidir ki, poeziya fəlsəfiləşir – bu orta əsrlərdə də belə olubdur, yeni dövrdə də... Məhəbbət əzabları sevən insanlar üçün həmişə taleyin qisməti olub, aşiq öz məşuqunun cövründən şikayətlənərsə, o, kamil aşiq sayılmaz, onun eşq ərlərinin yanında bir nifuzu olmaz. Lakin Əli Kərimin lirik qəhrəmanı öz sevgilisinin cövrünə dözən qəhrəmanlardan yox, ona əzab verən qəhrəmanlardandır. Bəs onun böyüklüyü nədədir? Nə üçün şair ona bu qədər diqqət yetirir, onu nəzərə çarpdırır? Ona görə ki, Əli Kərimin həmin qəhrəmanı sevgilisinə verdiyi əzabın ağrılarını məqamı gələndə özü hiss edir, peşmançılıq keçirir, başlıcası isə, sevgilisinin fədakarlığını qiytmətləndirir. Xüsusi olaraq qeyd etmək istərdik ki, həyatda, xüsusilə məhəbbətdə fədakarlığın qiymətləndirilməsi Əli Kərimin lirik qəhrəmanının bütövlükdə poetik idealını xarakterizə edən mühüm əlamətlərdən biridir. Lirikada şairin poetik idealını axtarıb tapmaq, onu müxtəlif əlamətləri ilə səciyyəviləndirmək, hərtərəfli təsvir etmək çətindir: "Hər şeydən əvvəl ona görə ki, lirik şair öz qəhrəmanını "qeyri-standart" situasiyalarda formalaşdırır, onu daha çox hisslərin, maraqların ixtiyarına buraxır. Hisslərin, maraqların intensiv təzahürü lirik qəhrəmanın “mənəviyyat"ını müşahidə etmək, hadisələrə qarşı psixiloji reaksiyalarını ümumiləşdirib, onun xarakteri və şəxsiyyəti barədə nəticə çıxarmaq üçün gərəklidir. Əli Kərim bir lirik şair olaraq öz qəhrəmanını çox da “bərkə-boşa salmır", onun kimliyini incə, zərif ştrixlərlə göstərməyə çalışır:
hər zaman şəfəq kimi. Məhəbbətin sinəmdə hər vaxt var ürək kimi. Sözlərin bir-bir axır sinəmə ulduz kimi. Təbəssümün evimdə qaranlıq gecədəki şimşəklər kimi çaxır. Qovur çölün düzünə sükutu şirin səsin. Gülüşün otağımda bir işıq şəlaləsi. Oğlanların – sevincin ayıq keşikçiləri. Gözlərində açılır ömrümüzün səhəri. Hərarəti o incə, o həssas əllərinin əlimdədir, qüvvədir! Sanıram ki, bu axşam Sənə, bax, bu şeirimi öz əlimlə yazmışam. (48, 130)
Əli Kərim lirik-epik poemalarında da, lirik şeirlərində də həyatın, insan psixologiyasının daxili ziddiyətlərini, kolliziyalarını bütün mürəkkəblikləri ilə göstərməyə çalışmış və buna da müvəffəq ola bilmişdir. Şairin məhəbbət lirikasında məhəbbət-nifrət, sədaqət-etibarsızlıq, səmimilik-saxtakarlıq, məhəbbəti anlamaq və s. kimi poetik ziddiyyətlər özünü göstərməkdədir. Şübhəsiz, bu poetik ziddiyyətlərin heç biri müasir lirikanın kəşfi deyil, müxtəlif xalqların folklorunda, müxtəlif dövrlərin yazılı ədəbiyyatlarında həmin ziddiyyətlər öz əksini tapmışdır. Lakin məsələ burasındadır ki, Əli Kərim kimi istedadlı şairlər bu anlayışlara müasir dövrün, müasir insanın maraqlarını gətirmiş, ziddiyyətlərin psixoloji-poetik texnologiyasını təqdim etmişlər. M.Arif doğru olaraq göstərir ki, “necə böyük bir şair olursa-olsun, onun subyektiv aləmi məhduddur, təkcə oradan qida alıb yaradan şair tez susar və ya özünü təkrar etməyə başlar, çünki təkcə subyektiv mənbə axırda quruyar: həyatı, hadisələri dərindən dərk edən, onun məna və hikmətini başa düşən və öz subyektiv hisslərini böyük ictimai həyatın inikasına çevirən şair isə heç bir zaman qurumayan, həmişə yeni, ədəbi və tükənməz bir yaradıcılıq mənbəyi əldə etmiş olar” (55, 20). Biz buraya mövcud ədəbi-bədii, poetik ənənələri də aid edərdik – mənsub olduğu xalqın, ümumən dünyanın ədəbiyyatını öyrənməyən, mənimsəməyən bir şair həyatdan gəlməyin poetik texnikasını, üsullarını da bilməz. Yəni burada iki məqam vardır: həyat və sənət! Əli Kərimin məhəbbət lirikasında həyatın o məqamları, anları ehtirasla tərənnüm olunur ki, onlar sənət olmağa, sənətin əbədi formullarını qəbul etməyə, “poetik donunu geyməyə” layiqdir. Burada poetik “mən” hadisələri “içərisinə almaqla, öz mənliyi içərisində əritməklə, ona öz mahiyyətini çatdırmaqla qalmır, həm də onunla təmasdan doğan bütün duyğuları öz dəruni aləminin dərinliklərindən çıxarıb büruzə verir” (24, 271).
Sən məni heç atıb getməlisənmi? Mənim kədərimə, dərdımə bir an Yad baxıb, əlvida etməlisənmi? Nə olar, hər şeyi deyə bilmirəm, Görünür, bunları həyat deyəcək. Eh, təki sən sağ ol, bu soyuq tale Məndən istəsə, bir can istəyəcək. (40, 138) Bu günə qədər poeziyada deyilməyən bu deyimlər diqqəti cəlb edir. Bu, Əli Kərim özünəməxsusluğudur. Əli Kərimin lirikasında qadın sirli bir aləmdir. Yuxarıdakı nümunələrdən göründüyü kimi, dövrümüzün məhəbbət şairi bu “sirri-aləmi” böyük bir ehtirasla kəşf etməyə çalışır. Məlum olduğu kimi, sovet poeziyasında məhəbbət mövzusuna maraq o qədər də böyük olmamış, bu mövzuda yazan şairlər, məsələn, ictimai-siyasi mövzuda yazanlar qədər böyük nüfuza malik olmamışlar. Məsələn, aşiqanə lirik-şeirlər – qəzəllər müəllifi Əlağa Vahid xalq arasında nə qədər sevilsə də, onun qəzəlləri müğənnilər tərəfindən nə qədər həvəslə ifa edilsə də, rəsmi dairələr şairi qəbul etməmiş, əsərlərinin nəşri həmişə müəyyən çətinliklərlə müşayiət olunmuşdur. Yaxud Azərbaycan sovet poeziyasının banilərindən S.Rüstəm ictimai-siyasi mövzulu şeirləri ilə məşhurlaşdığı halda, məhəbbət mövzusunda olan şeirlərini sonralar nəşr etdirmişdir. Ədəbiyyata 30-cu illərdə gəlmiş şairlərin məhəbbət şeirləri də, heç şübhəsiz, olmuşdur. Bu baxımdan, lirik şeirləri ən çox sevilən və diqqəti cəlb edən Məmməd Rahimdir. Lakin istər M.Rahimin, istərsə də bir sıra digər lirik şairlərin əsərlərində tərənnüm edilən məhəbbət ya nümunəvi sovet məişətinin, həyat tərzinin “dekorasiya”sından başqa bir şey deyil, ya da olduqca simasız, anti-psixoloji, “neytral” bir məhəbbətdir ki, uzun zaman xalqın dilindən düşməmiş aşağıdakı misralar onun təzahürüdür: Yenə qonub şah budağa, Nə sızlarsan belə, bülbül! Vəfasızdır yarın sənin, Yanıb dönmə külə, bülbül! Hər bir bağın bağbanı var. Hər aşiqin dövranı var, Hər bağçanın reyhanı var. Rahimin öz cananı var, O bənzəməz gülə, bülbül! (60, 206)
Ədəbiyyata 60-70-ci illərdə gələn məhəbbət şairləri (F.Qoca, M.Gülgün, V.Səmədoğlu, M.İsmayıl, Ə.Salahzadə, R.Rövşən, N.Kəsəmənli, Z.Yaqub, V.B.Önər və b) isə artıq daha çox poetik eksperimentlərlə məşğul olmağa çalışırlar. Onların məhəbbət fəlsəfəsi o qədər aydın, yaxud stabil deyil, daha maraqlı olan həmin sənətkarların məhəbbət barədə qeyri-adi obrazlarla düşünmək məharətidir – bu qeyri-adiliklərin tipləri isə bir-birindən xeyli ayrılır. Əli Kərimin məhəbbət mövzusundakı yaradıcılığı tükənməz fəlsəfi-estetik əsaslara malik olduğu üçün istər özündən əvvəlki, istərsə də özündən sonrakı şairlərin məhəbbət şeirlərindən bu və ya digər dərəcədə üstündür. Dahi S.Vurğun da daxil olmaqla heç bir müasir Azərbaycan şairi dövrümüzün məhəbbət duyğuları barəbə bu qədər intensiv, bu qədər ehtiraslı düşünməmiş, insanın bir şəxsiyyət olaraq qiymətləndirilməsində məhəbbət komponentinə bu qədər geniş yer verməmişdir. 30-50-ci illərin “daha çox sovet” şairləri hər sahədə olduğu kimi burada (məhəbbətdə!) da “müsbət qəhrəman”ın qələbəsini tərənnüm etməyə çalışırdılar – Əli Kərimin məhəbbət şeirlərində isə belə deyil. Əli Kərimin lirik qəhrəmanı, klassik poetik tələblərə uyğun olaraq, gözəllik, məhəbbət, sədaqət qarşısında “məğlubiyyət”i ilə yüksəlir, mənəvi qələbə qazanır. O, özü barədə danışmır, gileylənmir, küsmür, incimir, sən məni sevmədiyinə görə peşman olacaqsan – deyib sevgilisinə əda satmır, sadəcə ürəyini açır – bəlkə də sevgiliyə, konkret qıza, qadına yox, sevgi idealına, sevginin özünə, məhəbbət adlandırdığımız səmimi hisslərə, ruhi ehtirama, mənəvi şəfqətə!.. Sənin baxışını yığdım gözümə. O xoş ətrini də səpdin evimə. Sözün də qapının ağzında durdu, O bir hasar oldu hər gələn qəmə. (48, 168) Əli Kərimin sevgi şeirlərində təmiz, böyük, uca, ülvi məhəbbət duyğularının tərənnümündə kövrəklik vardı. “O göz yaşlarım”, “Baxışım üzündədir”, “Bəlkə bezmisən”, “Çətin görüş”, “O qıza”, “İlk sevgi” və başqa lirik parçalar yüksək bədiiliklə, həqiqi sənətkar qələmi ilə yazılmışdır. O, həmişə sədaqətin, düzlüyün, saflığın, etibarın tərəfindədir. İki sevgini müqayisəli şəkildə verən şairin mövqeyi gün işığı kimi aydındır. Onun son şeirlərində mərd bir şairin duyğuları öz əksini tapmışdır. O sızıldamır, ağır xəstə olsa da, bədbinləşmir, həyatdan uzaqlaşmır, əksinə özünə müraciətlə “duy, mənim ürəyim, duy insanları” deyir, yenə ən böyük sevgisi olan poeziya ilə nəfəs alır. Son dəqiqəsinə qədər öz sevgisi ilə yaşayır. Bunu duyduğu üçün yazırdı:
Dedim ölüm sevgi kimi ürəyimə Gizli-gizli necə qonub, Yoxsa boşluq olub orda, Yoxsa orda sevgi sönüb. Yox,
Sönməyib!.. O sönərmi? O vuruşur ölümlə Vəfalı dostum kimi. (43, 132) Əli Kərimin məhəbbət poeziyasını xarakterizə edən əlamətlərdən biri də onun poetik informativliyidir – burada hər sözün, ifadənin öz yeri var, hər söz, ifadə bədii enerji daşıyıcısıdır. Müşahidələr göstərir ki, müasir Azərbaycan poeziyasında ən çox məhz məhəbbət şeirləri yazılır, lakin şairlər ən çox yaradıcılıq problemləri ilə də məhz məhəbbət şeirlərində rastlaşırlar. Həm ideya-məzmun, həm də ifadə-forma planında qeyri-orijinallıq çox zaman həmin şeirlər üçün səciyyəvi olur. Əli Kərimin məhəbbət poeziyası isə, birinci növbədə, özünəməxsus yaşantıların, ikincisi, professional sənətkar qələminin məhsulu olduğuna görə orijinaldır, zəngin “ifadə cəbbəxanası”na malikdir. Şairin məhəbbət şeirləri bu və ya digər psixoloji ovqatın, təsadüfün nəticəsi olmaqdan daha çox, hisslərin ardıcıl olaraq üzərində düşünülmə harmoniyasının ifadəsidir, əgər belə demək mümkünsə, professional təbiiliyin, yaxud ədəbi professionallığın təzahürüdür. “Ədəbi proses – 77”də poeziya barədəki oçerkin müəllifi (Ş.Alışanov və Ş.Salmanov) qeyd edirlər ki, son illərdə məhəbbət şeirləri az yazılır. R.Rzanın, N.Xəzrinin, B.Vahabzadənin, N.Həsənzadənin, F.Qocanın, M.Arazın şeirlərində məhəbbət müasirimizin yalnız mənəvi axtarışı kimi yox, həm də əxlaqi mövqeyi, əxlaqi yetkinliyi kimi mənalandırılmışdır (13, 89). Əli Kərimin məhəbbət lirikasında qalib gələn nə aşiq, nə də məşuqdur, çünki onların heç biri əbədi deyil, onları xüsusilə bugünkü dünyada ülvi saymaq da çətindir. Qalib gələn məhəbbətin özüdür, aşiqin və məşuqun, sevənin və sevilənin hissləri, duyğularıdır. Sual olunur: nə üçün S.Vurğun, S.Rüstəm, R.Rza, M.Rahim kimi böyük şairlər məhəbbət şeirləri yazmağa xüsusi diqqət vermədilər? Və necə oldu ki, bu missiyanı yaradıcılığa 50-ci illərdə gələn gənc bir şair öz öhdəsinə götürdü? Bizim fikrimizcə, həmin şairləri – müasir Azərbaycan şeirinin banilərinin, demək olar ki, hamısının məhəbbət mövzusuna marağı var idi. Lakin onların gəncliyi elə bir dövrə düşdü ki, həmin dövrün sənət ideologiyası yazıçıdan tamamilə ayrı mövzular üzərində çalışmağı tələb edirdi. İdeoloji qadağaların zəifliyi, demokratiyanın ilk nailiyyətlərinin təzahür etdiyi 50-ci illərin ortalarından sonrakı dövrdə isə S.Vurğun dünyadan köçmüş, S.Rüstəm, R.Rza, M.Rahim və onların mənsub olduğu ədəbi nəsil isə öz gəncliyini itirmişdi. Onların məhəbbət şeirlərindən “sönmüş sevgilərin soyuğu gəlirdi”. Ona görə də insafsızcasına unutdurulmuş mövzunu gənc şairlər – 50-cilər işləməyə başladı ki, onların da önündə Əli Kərim gedirdi. Yuxarıda qeyd etdik ki, Əli Kərimin məhəbbəti sığallı, standart, normativ deyil, həyatın, insan hisslərinin özü kimi zəngin və rəngarəngdir, lakin bu, olduqca əxlaqlı bir məhəbbətdir. Əli Kərim sovet məhəbbət şeirlərinin ürəksiz, soyuq, ehtirassız metaforalarını, “ədəbli” poetikasını qəbul etmədiyi kimi, şit bənzətmələri, açıq-saçıq ifadələri, “gözəlin bədəninin təfərrüatlı təsvirini” sevmirdi. Şair üçün qadının zahiri gözəlliyindən çox mənəvi aləmi, ruhi dünyası, geniş mənada əxlaqı poetik əhəmiyyət kəsb edir – onun nəzərində bütün qadınlar gözəldir, hamısı sevilməyə, böyük sənətin diqqət mərkəzində olmağa layiqdir. Əli Kərimin bir sıra şeirləri vardır ki, orada, artıq qeyd etdiyimiz kimi, psixoloji yaşantılarından bəhs edilir, həmin şeirlər şairin məhəbbət lirikası üçün xarakterik olan poetik əxlaqın təzahürü baxımından da maraq doğurur, qəlbləri bir vuran, bir döyünən lirik qəhrəmanların adicə bir söz üstündə mübahisə edərək bir-birilərini başa düşməməsini, nəticə etibarilə ayrılaraq peşmançılıq hissləri keçirmələrini şair necə də gözəl şəkildə mənalandırmışdır.
peşimançılıq Hücuma keçəcək hər ikimizə, Bir səadət kimi görünəcəkdir Onda bu söz-söhbət, bu mübahisə, Onda deyəcəyik: bir görüşəydik. Yenə başlayaydı mübahisələr, Yenə hər ikimiz haqlı olaydıq. Susa bilməyəydik səhərə qədər. Mən səni danlayıb haqsız edəydim, Haqsız eləyəydin sən də ki, məni. Onda çox güman ki, ayrılmamaqçın, Sübhədək kəsməzdik mübahisəni (48, 172).
Əli Kərimin məhəbbət lirikasında bir qadın obrazı da var – bu, vaxtilə can deyib-can eşitdiyi, sonradan üzüdönüklük edərək lirik qəhrəmanın ən müqəddəs hisslərini unudan, eşqinə, vədəsinə naxələf çıxan bir məxluqdur. Şairin humanizmi özünü onda göstərir ki, “sevgisinə əlvida” deyən insana heç bir söz demir, əksinə “sən sağ ol” deyərək ürək ağrısı ilə taleyindən şikayətlənir.
könlümün dəli, Sərsəri vaxtında atardım səni. Dəlini aldatmaq çətin ki deyil, Deyərdim, gəl ataq bu nazənini, İndi yaşa dolub, bəlkə bir qədər Ağlı var, aldatmaq onu çətindir. Hər şeyi başlamaq asan bir işdir. Görünür, daha çox sonu çətindir. (48, 170-171) Poeziya dünya haqqında danışarkən hökm verməyə tələsməməlidir – onun yurispriudensiyadan ən böyük fərqi də bundadır. Azərbaycan sovet poeziyası ona görə bədii-estetik enerjisini itirdi ki, o hökm verməyə, kiminsə yaşaması, kiminsə məhv olması barədə ictimai qərarlar çıxarmağa başladı. Halbuki onun buna haqqı yox idi. Lirikanın funksiyası, hər şeydən əvvəl, müdafiə etməkdir, həyatın, insan münasibətlərinin rəngarəngliyinin, özünəməxsusluqlarının keşiyində durmalıdır. Azərbaycan məhəbbət poeziyasında diqqəti ən çox cəlb edən mövzulardan biri də ilk məhəbbət, insanın bütün həyatı boyu onun unudulmaması, ən müxtəlif yaş dövrlərində həmin məhəbbətin daşıyıcısına mənəvi qüvvə, ruh verməsidir. Adətən ilk məhəbbət uğursuz olur, insanın qəlbində onun elə bir ocaq yeri qalır ki, bəzən bu ocağın külü altından bir od közərir, ürəyi isidir, insanın mənəviyyatını isindirir. Əli Kərimin lirik qəhrəmanı da uğursuz məhəbbətini yada salır, bu barədə düşünür. Nə vaxt görüşmüşük? Harda? Nə zaman? Doğrusu, elə bil yadımdan çıxıb. Təbəssüm səhəri doğdu üzündən, Dayandın ehmalca əlimi sıxıb. Sözlərin qırıldı, töküldü bir-bir, Çırpdı divarlara, daşlara külək. Kəlmələr dağıldı sahil boyunca, Yonulmuş bir gülün ləçəkləri tək. Əynində sevincdən biçilmin ağ don. Gözündə çaşqınlıq alatoranı, Əllərin qonmağa bir yer tapmadı. Sındırdın az qala barmaqlarını. İndi o vaxdan, saatlar, həftələr, illər ötüşür. Amma o ilk görüş yaşayır hələ, Qocalmır, zamana yanıqlar verib, Yaşayır hər yeni görüşümüzlə. (47, 158-159) Nəzərə alsaq ki, burada söhbət uğursuz bir məhəbbətdən gedir, o vaxtdan saatlar, həftələr, illər ötüşsə də, “o ilk görüş yaşayır hələ” ifadəsindən danışılması tamamilə təbiidir – hətta demək olar ki, şairin bədii kəşfidir. Əli Kərim ilk məhəbbət haqqında bəhs edəndə də öz tərcümeyi-halına sadiq qalır, özünü yazır. Ona görə də oxucu “quraşdırılmış” məhəbbətin yox, səmimi hisslərin, isti, hərarətli duyğuların şahidi olur. İlk məhəbbət nə üçün bu qədər unudulmazdır?.. Hər şeydən əvvəl ona görə ki, insan ürəyinin ən saf, ləkəsiz, ən vicdanlı dövrünün məhsuludur – hər bir insanın öz daxilində ilk məhəbbət tərəfindən oyadılmış təmiz, möhtəşəm, etibarlı hisslərə, duyğulara vaxtaşırı istinad eləmək ehtiyacı var. Fransız filosofu Anri Berqson göstərirdi ki, instinkt – təbiidir, zəka – qazanılmalıdır. Zəka həyatın təkamülünün nəticələrindən biri olub, intuisiyaya məxsus konkretlikdən məhrumdur. Ona görə də onun vasitəsilə yaradılan metafizikaya inanmaq ən kobud fəlsəfi yanılmadır (34, 199). Böyük filosof əlavə edirdi ki, təbiət elmləri sahəsində onun gücü ancaq nəyisə təhdid etməyə çatar. Empriokritisizm nümayəndələri isə ayrı-ayrı duyğulardan, hisslərdən yox, onların kompleksindən danışmağı düzgün hesab edirdilər (34, 378). Məhəbbət – bir hiss deyil. Burada digəri ilə əlaqədar olan müxtəlif hisslərin, duyğuların ən məqsədyönlü, ən münasib sistemindən söhbət gedə bilər. Əli Kərimin məhəbbəti xarakterizə edən əlamətlərdən biri əxlaqilikdirsə, digəri də mədənilikdir. Şair “mədənilik” deyəndə birinci növbədə bəşəriliyi, insaniliyi başa düşür. Görünür, məhəbbətin intimliyini, fərdiliyini, özünəməxsusluğunu yalnız həyatda deyil, ədəbiyyatda, poeziyada da qorumaq lazım gəlir. Ona görə də dövrümüzün böyük məhəbbət şairi bu ülvi hissi ictimai münasibətlər kontekstində deyil, transendent bir hadisə kimi alır, təsvir və təqdim edir. Ümumiyyətlə, Əli Kərimin məhəbbət barədə yazdıqları poeziya ilə fəlsəfə arasında tərəddün edən fikirlər, hisslər, duyğulardır. Çünki burada güclü bir ümumiləşdirmə var – şairin lirik qəhrəmanının “sosial, ideoloji oriyentasiyası” yoxdur, o nə kəndlidir, nə şəhərlidir, hansı sənətdə çalışdığı, hansı partiyaya mənsub olduğu da bir əhəmiyyət kəsb etmir. Sözün geniş mənasında insandır, bir az şairliyi, bir az da filosofluğu ola bilər ki, bu da xüsusi olaraq nəzərə çatdırılmır. Lirik qəhrəmanın xarakteri bütövdür, tamdır, mükəmməldir. Azərbaycanın böyük məhəbbət şairlərinin yaradıcılığı göstərir ki, müxtəlif dövrlərdə bu məsələyə baxışda əhəmiyyətli fərqlər olmuşdur. Məsələn, dahi Nizaminin məhəbbəti hökmdarların, dövlət adamlarının, yaxud mifoloji mənşəyə malik qəhrəmanların məhəbbətidir. Bu məhəbbətin genezisi türklərin zəngin epos təfəkküründən gəlir. Nəsiminin məhəbbətini insanı haqqa qovuşdurmağa yönəlmiş, xüsusi fəlsəfi-ideoloji məzmun kəsb etmiş məhəbbət saymaq mümkündür. Eşq şairi Füzuliyə gəldikdə isə, onun tərənnüm etdiyi məhəbbət fəlsəfi-ilahi məzmun daşıyır. Azərbaycan ədəbiyyatında dünyəvi məhəbbət barədə cəsarətlə danışan ilk böyük sənətkar, heç şübhəsiz M.P.Vaqif idi. O, adi insan hisslərinin təsvirini verməklə yalnız məhəbbət poeziyasında deyil, məhəbbət fəlsəfəsində də yeni istiqamət müəyyənləşirdi. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi-ictimai fikrində, milli estetik təfəkküründə məhəbbətə münasibətdə müxtəlif tendensiyalar özünü göstərir, onlar aşağıdakılardan ibarətdir: 1) realist məhəbbətin tərənnümü; 2) romantik məhəbbətin tərənnümü; 3) dini-mistik məhəbbətin (Allah eşqinin) tərənnümü; Bununla belə qeyd etmək lazımdır ki, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda mövcud olan mürəkkəb sosial-ideoloji əhvali-ruhiyyə məhəbbət poeziyasının geniş yayılmasına, mövcud ideya proseslərinin fövqünə qalxmasına imkan vermir. Yəni bu dövrdə məhz məhəbbət şairi kimi tanınan, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə həmin adla düşən böyük bir sənətkara təsadüf olunmur. Sovet dövründə isə yuxarıda qeyd edildiyi kimi, məhəbbət mövzusundan ya imtina edilmiş, ya da bir növ xüsusi “sosialist məhəbbət” üzərində düşünülməyə çalışılmışdır. Əli Kərimin təbliğ etdiyi məhəbbət fəlsəfəsi öz köklərini Azərbaycan ədəbiyyatının, mənəviyyatının bütün tarixində götürsə də, artıq qeyd olunduğu kimi, kifayət qədər orijinaldır. Onun orijinallığı, birincisi, müasir insan fenomeni, onun zəngin mənəvi aləmi ilə bağlı olmasındadır. İkincisi, həyatiliyində, bu və ya digər mifoloji, dini-ruhani, mənəvi-ideoloji konsepsiyadan deyil, şairin poetik “tərcümeyi-hal”ından çıxmasındadır. Üçüncüsü, bilavasitə Azərbaycan mentalitetindən doğmasındadır. Əli Kərimin məhəbbət fəlsəfəsi, heç şübhəsiz, estetik məzmunlu hadisədir – şair fəlsəfəsidir, burada intellektual şərh yoxdur, hiss-emosional sezmələrdən, ştrixlərdən ibarət bir sistem mövcuddur. Qeyd edək ki, bu sistemi a) ilk uğursuz məhəbbətin yanğılı yaddaşı, b) sonrakı uğurlu, uğursuz sevgilərin canlı təəssüratları və c) həmin təəssüratlardan doğulmuş ümumi bir məhəbbət obrazı arasındakı münasibət təşkil edir. Əli Kərimin “məhəbbət fəlsəfəsi”nin gücü, orijinallığı onun məhz “həyat fəlsəfəsi” olmağındadır. Və yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, Şərq ictimai-intellektual təfəkküründə “nümunəvi düşüncə”ni, fəlsəfi təfəkkürü, ümumən müdrikliyi həmişə keçmişdə axtarmaq, bu günün isə daha çox konkretliyinə diqqət yetirmək, başqa sözlə, bugünkü düşüncədə, həyatda, ictimai-mənəvi münasibətlərdə fəlsəfə görməmək “ənənə”si hələ XIX əsrdə böyük müətəffəkir C.Əfqani tərəfindən kəskin tənqid olunmuşdu. O göstərirdi ki, fəlsəfiliyi, əgər millətin hamısı alim olsa da, o millətdə elmlər intişar tapa bilməz və həmin millət ayrı-ayrı elmlərdən lazımi nəticə çıxarmaqda çətinlik çəkər (11, 60). Əli Kərim məhəbbət barədə ümumi sözlərlə danışmağı, onun mənəvi-əxlaqi metafizikasını təqdim etməyi, sosial statistikasına getməyi sevmir, məhəbbətin obrazını, əgər belə demək mümkünsə, psixoloji naturasını yaradır – bu cür obrazlarda məhəbbət bir hadisə, varlıq olaraq təsəvvür edilir. Əli Kərimin məhəbbət lirikası lirik səmimiliyi, poetik ünsiyyətçiliyi ilə diqqətəlayiqdir. O, oxucu ilə mülayim, mehriban danışır, onunla dil tapa bilir, köhnə dost, yaxın yoldaş kimi söhbət edir. Onun ürək tellərini titrədən mövzularda müsahibə aparır: İşıqlar hər yerdə çoxdan keçibdir, Bir sənin işığın sönməmiş, şair?! Çovğunlar rəqsində itmiş bir adam Sənin yandırdığın işığa gəlir. Bilmir ki, ulduzsan, ya bir xəyalsan. Amandır. amandır,
yan – deyir sənə. Sənin misraların yoludur onun, Bu yoldan çıxmadan gəlir evinə. Misran qırılmasın! Könlün sönməsin! Axı, pənahısan azmış bir kəsin. (47, 132) Bu cür şeirlərdə Əli Kərimin poetik təfəkkürünün həm səmimiliyi, həm də əlaqəliliyi öz əksini tapir – bizim fikrimizcə, səmimi olub, əxlaqi olmayan poeziya sadəlövh, bəlkə də bir qədər anlaşılmaz poeziyadır; əxlaqı olub, səmimi olmayan poeziya isə soyuq, təsirsiz, boşboğaz bir didaktikadır, emosiyadan, enerjidən məhrumdur. Hər iki əlamətə malik poeziya həqiqi sənət faktıdır. Əli Kərimin məhəbbət lirikası, artıq qeyd etdiyimiz kimi, canlı, enerjili, ehtiraslı bir lirikadır. Ona görə də böyük təsir gücünə, əhval-ruhiyyə yaratmaq imkanına malikdir. Şairin arxivində olan çoxlu sayda oxucu məktubları bir daha göstərir ki, gənclər ən səmimi hisslərini bir-birinə məhz Əli Kərimin məhəbbət şeirlərini göndərməklə ifadə etmişlər. Əli Kərimin bənzərsiz şair istedadı onun mənəvi mövzulara münasibətində, bu mövzularda orijinal deyimlərində özünü göstərirdi. Azərbaycan poeziyasında analar barədə istənilən sayda şeirlər qoşulmuş, mahnılar bəstələnmişdir. Prof. C.Abdullayevin yazdığı kimi, “Süleyman Rüstəmin ürəklərə yol tapmış “Ana və poçtalyon” şeirindən sonra sanki poçtalyon motivinə qayıtmaq artıq imiş. Nə qədər qəribə görünsə də, hələ qələmi bərkiməmiş Əli Kərim belə bir riskə girişdi. Girişdi və nə alındı – təzə geyimli, ayrı boy-buxunda, başqa biçimdə (2, 10). Əli Kərim isə bu deyimləri təkrar etməmiş, poeziyada övlad-valideyn münasibəti şairin bir sıra şeirlərində öz bədii əksini tapmışdır. Ana obrazını yaratmağa müvəffəq olmuşdur. Şairin bu mövzuda yazdığı “Ana”, “Analar ağlar”, “Qaytar ana borcunu”, “Heykəl və heykəlin qardaşı” adlı fraqmentlər poemasını “Analar dünyası”, “Ananın şifahi gündəliyi”, “Qonşulara təsəlli” və s. adlı fraqmentlərində anaların tərənnümünə çox yer ayrılmışdır: Eh analar, Oğul üçün heykəltaraş, Rəssam olan. Məhəbbətdən ilham olan, Gərək sizi hər bir zaman, İlahətək yad edələr, Hey analar, Ey analar. Ey analar
Könül dodağım bir də öp – deyir. Ağarmış saçına əl vuranda mən, Əlim Şahdağının başına dəyir, Mən səni bağrıma basanda bərk-bərk, Gör nələr düşünüb, nələr duyuram. Elə bil Göyçaydan Kamçatkayadək Vətən torpağını qucaqlayıram. (45, 56) Göründüyü kimi, şair anaya müraciətlə deyir ki, sən yaranışdan oxşar olmamısan, demirəm ki, sən göy kimi ucasan, sən ancaq özün kimi böyüksən. Amma o qədər böyüksən ki, ağarmış saçına əl vuranda elə bilirəm ki, əlim Şahdağın başına dəyir. Səni bağrıma basanda “Elə bil Göyçaydan Kamçatkayadək vətən torpağını qucaqlayıram”. Və yaxud: Demirəm göy kimi ucadır adın, Yox, yox alçalmasın söhbətin, sözün. Sən ki, yaranışdan oxşar olmadın, Ancaq özün kimi böyüksən özün. (45, 24) Bu şeir 1952-ci ildə qələmə alınıb və əgər həmin ildə ana mövzusunda yazılan digər şeirləri nəzərdən keçirsək, doğrudan da, Əli Kərimin bir kimsəyə bənzəmədiyinin şahidi olarıq. Əli Kərimin iki il sonra yazdığı “Qaytar ana borcunu” (1954) şeiri ənənəvi təzə söz demək, oxucuda təzə hiss, duyğu, emosional əhval-ruhiyyə yaratmaq baxımından misilsiz bir nümunə oldu. Şeir müəllifin nankor bir övlada xitabı şəklindədir. Lakin bu nankor bizim indiyə qədər tanıdıqlarımızdan fərqli olaraq “Baxışından qızların ürəyinə od düşən”, “İnstituta qızıl medalla girən bir oğlandır. Bu oğlan institutu bitirir, evlənir və anasını unudur, onun məktublarını da cavabsız qoyur”. Müəllif öz qəzəbli xitabında ana zəhmətinin mənasını təəssüf hissi ilə söyləyir, bunu heç bir vəchlə qaytarmağın mümkün olmadığını söyləyir. Hiss etdirir ki, ana borcunu yalnız anaya olan sonsuz məhəbbətlə geri qaytarmaq olar. Bura da ana borcunun qaytarılmasının mümkünsüzlüyünü bilən şair oğlundan “özünü istəyir”. Ana obrazını yaradan şair ananın səciyyəvi cəhətlərini sadalayır, onun əvəzində ananın yaratdığı oğulu təsvir edir. Yəni yaranmış varlıq ilə yaradanın böyüklüyü açıqlanır. Burada diqqəti çəkən bir beyt var: “Bir oğul böyütdü ki, oğul deyirəm sənə, Atlını atdan salıb, küləklərlə ötüşür”. Burada hər şey var. Başqa bir sözə ehtiyac yoxdur. Şair burada demir ki, ana oğlunu çox sevir, bu sevgini elə cizgilərlə bizə çatdırır ki, biz bu sevginin böyüklüyünü hiss edirik: Bir gözəl, bir sevimli oğul böyütdü ana, O bəd, uğursuz günü – ərinin öldüyünü Bildirmədi heç ona. Kədəri dalğa-dalğa doldusa da ürəyə, Lakin nə saç yolaraq verdi əsən küləyə, Nə şivən etdi ana. Ürəyində ağlayıb gülmək öyrətdi ona. Dözərək davanın hər dərdinə, bəlasına, Öz boğazından kəsib yedirdi balasına. (48, 135)
Əli Kərim sənəti gənclərimizi müasir zövqlə tərbiyələndirmə ilə yanaşı, ata-baba adətlərimizin, ulu əxlaq normalarımızın qorunub saxlanmasına müdrikcəsinə xidmət göstərirdi. Tədqiqatçı Sona Xəyal demişkən, “bu şeirin təhlilə ehtiyacı yoxdur, çünki bu, hamının, hətta pis oğulların da yaddaşında belə qala bilən, anlaşıla bilən bir şeirdir” (32, 11). Bu şeiri həyəcansız oxumaq mümkün deyil. Şeirin yazılmasından altmış il keçməsinə baxmayaraq, elə bil bu gün üçün yazılıb. “Pul nədir, pul deyirsən, göndərərəm canımı...” Bu şeir ana haqqında əsl sənət incisidir və onu dünyaya gətirən ananın qədrini bilməyən oğulların, övladların vicdanlarını oyadan, sifətlərinə dəyən çox güclü bir sillədir. Ana məhəbbətinə arxa çevirən, onun analıq haqq-sayını itirən, zəhmətini unudan və bu zəhmətin müqabilində xəcalət çəkməyən nankor bir oğulun rəftarına şairin münasibətinə diqqət yetirək:
Qaytar onun ömrünə neçə gecə, neçə gün! Qaytar onun saçının qaralığını geri. Qaytar o dilindəki şirin-şirin sözləri! O sözü, söhbəti, gülüşü anan verib, Ana dodaqlarından bala dodaqlarına. İndi ondan gen gəzən oğul ayaqlarına Yerişi anan verib, Qaytarsan o sözləri, sözsüz, bir lal olarsan, Qaytarsan o yerişi, yerindəcə qalarsan. Qaytarsan o gülüşü, hırıldamazsan daha, Qaytar, qaytar onları, qaytar, qoyma sabaha! (48, 136) “Kədəri dalğa-dalğa doldusa da ürəyə”, “O oğul böyütdümü min şivəyə, min naza”, “Qaytarsan o gülüşü, hırıldamazsan daha”, “Qaytarsan o yerişi yerindəcə qalarsan”... Əli Kərimin “Qaytar ana borcunu” şeiri onun şairlik istedadının yaradıcılıq axtarışlarının ən gözəl ifadəsidir. Bu şeirdə yuxusuz gecələri və həyatı bahasına oğul böyüdən bir ananın haqq-sayını itirən, analıq hissinə xəyanət edən nankor övlada qarşı dərin nifrət hissi vardır. Bu hiss oxucunu mütəəssir etsə də, şeir nəticə etibarilə ona gözəl insani və əxlaqi keyfiyyətlər aşılayır”. Şair Tofiq Mahmud şeirin yazılma tarixi haqqında söyləyir: “Əli Kərim xırda, keçici duyğulardan uzaq qaçan, vacib məsələlərə toxunmağa, təzə mövzular tapmağa böyük maraq göstərən, şeirlərinin kamilliyinə, güclü, mənalı, aydın və işıqlı olmasına çox alışan şair idi, sənətə heç zaman yüngül münasibət bəsləmirdi. “Qaytar ana borcunu” adlı şeir üzərində təkidlə, inadla işləyən Əli Kərim doqquz variantdan sonra onu meydana çıxarmışdır. Bu mənalı və təsirli şeir yazılışı ilə, misralarının tutarlılığı, güclülüyü, qəzəbli, kəskin ruhu, dinamikliyi, obrazlılığı ilə dərhal seçilmiş, Azərbaycan şeirinin incilərindən birinə çevrilmişdir”. Əli Kərim bu şeirlə sübut etdi ki, poeziyada didaktika, sırf nəsihət mahiyyəti daşımamalıdır, oxucuda əxlaqı gözəllik hissi tərbiyə etməlidir. Anasını unudan oğul məhz bu hissdən məhrumdur və belə oğulları poeziya dili ilə mühakimə etmək lazımdır: Sən ki, dərd verdin, oğul, sənə gülüş verənə, Oğul demərəm sənə! Deyirəm ki, o boyu, buxunu qaytar geri! Deyirəm ki, varını, yoxunu qaytar geri! Qaytar onun borcunu, Gülüşünü, adını, sözünü qaytar geri! Qaytar onun borcunu, O borc sən özünsən, özünü qaytar geri. (48, 136) Əli Kərimin lirik qəhrəmanı bir şeirində anadır, başqa bir şeirində isə ürəyində ana məhəbbəti olan bir insandır. Şairin “Heykəl və heykəlin qardaşı” adlı fraqmentlər poemasının “Analar dünyası”, “Anamın şifahi gündəliyi” və “Qonşulara təsəlli” adlı fraqmentlərində anaların tərənnümünə çox yer ayrılmışdır. Şair yazır: Kainatı tutubdur, Anaların qayğısı. Yuxarıda göy olub, Aşağıda yer olub anaların ürəyi, anaların arzusu. Çünki onlar – analar Göyə heç də inanmır, Yerə heç də inanmır. Göydə,
yerdə gözəldir. Amma ana qəlbitək Heç biri uşaqların Dərd-qəminə yanmır. (48, 312) Yüklə 1,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|