Çırağı sönməyən poeziya

Muğam elə dərin bir dəryadır ki,

Muğamdan min dəfə söz salmaq olar.

Amma muğamdan bəzən bəstəkar

Köçürür sadəcə çox nəğmələrin.

O, elə qəribə bir mənadır ki,

Onunla dünyaya səs salmaq olar” (47, 215)

“ – Qaldı ki, öz səsin bəs,

Qaldı ki, könlümüzdən,

Gələn səda, gələn səs,

Sən dediyin səsləri

Hamı eşidə bilər.

Sənətkar üçün isə

Sükutdan da səs gələr”. (47, 205)
Əli Kərimin musiqi sənəti üçün dedikləri bədii ədə­biyyat üçün də eyni dərəcədə vacibdir. Musiqişünas da, ya­zı­çı, şair də sükutun səsini belə dinləməyi bacarmalıdır.

İlhamın həqiqət oxlarına tuş gələn Azad intiqam hissi ilə alışıb yanır:

“Bir Nigar olarmı heç

Bu gözəl Nigar kimi?

Onu qucaqlar Azad,

İlhamı dağlar Azad,

Onda bilər ki, İlham,

Sevimli bəstəkaram”. (47, 206)

Poemanın ibrətamiz və dramatik süjet xətti vardır. Aza­dın bu qərarından sonra süjet dramatik xətt boyunca hə­rə­kət edir. Azadın Nigarla dialoqundan məlum olur ki, Azad Ni­gar kimi ala gözlü, şirin dilli, ağıllı, kamallı, musiqi du­yum­­lu, uca qamətli bir qız sevmək, məhəbbət yollarında, qəm, iztirab, həsrət çəkmək istəyir. Onun bu sözləri Nigarı həyəcanlandırır:
“Sönmüş arzuların, ehtirasların

Külləri altında qalan bir közü

Közərtdi Azadın alovlu gözü”. (47, 209)
Artıq Nigarın fikri qarışmışdır. İlhamı sədaqətlə sevən Nigara birdən-birə nә oldu? Axı onların sevgisi adi, bir anda yaranan sevgi deyildir. Oxucu qəlbində yaranan bu suallara inandırıcı cavablar vermək əsl sənətkar məharətidir. Əli Kə­ri­min poeziyamıza gətirdiyi yeni tərz, yeni üslub da bun­dan ibarətdir. O, Nigar obrazını tam qara rənglə vermir. Onun İl­hama xəyanətinin səbəblərini aça bilir, qadın psixo­logi­ya­sının dərinliyinə məharətlə enir. Nəticədə Nigar oxucunun qəzə­bi­nə sə­bəb olsa da, nifrətini qazanmır. Çünki Nigar etdiyi səhvi tez dərk edir, Azadla görüşə gedəndə İlhamı gördüyünü zənn etdiyi zaman ruhi sarsıntılar keçirir, İlhamın saf məhəbbətini çirk­lən­dir­məmək üçün onu tərk edir və ömrü boyu peşman­çılıq çəkir. Əli Kərim Nigar obrazını bütün dolğunluğu ilə təs­­vir edir. Sönən arzu və ehtirasları közərən Nigar ilk sözü, ilk idea­lı, hamıdan uca, şöhrətli, gözəl bir oğlanı sevmək xə­ya­­lını, oxu­duğu roman qəhrəmanlarını, onların mənalı təsirini xatırlayır.
“Birisi qüdrətli, о biri təmiz –

İki hiss

Yaşadı qəlbində mübahisəsiz:

Bir gün coşdu amma, tufan

qopardı,

Aldı qucağına Nigarı onlar,

Hərəsi bir yana çəkib apardı.

Çaşdı bu tufanda fırlanan

Nigar”. (47, 210)
Bu misralar Ə.Kərimin “İki sevgi” şeirini xatırladır. Ni­gar Azadın parıltısına, gözəlliyinə, özünün dediyi kimi, “rən­garənglik eşqinə” aldanır.

Əli Kərim üslubunun ən səciyyəvi cəhətlərindən biri də odur ki, şair qəhrəmanların psixologiyasını onların monoloq­la­rı ilə məharətlə açır. Nigar düşünür ki, “Eh, bu gözdə, bu qaş­­da İlham olaydı, İlham. İlhama qurban ollam, Nə deyi­rəm, ay aman. Çıx, ey fikir, bəd fikir, Qara fikir başımdan” (47, 210).

Poemanın əsas obrazları olan İlham və Azad az və ya çox dərəcədə ətrafındakı adamlara bağlıdırlar. Beləliklə, poe­­madakı personajların münasibətlərini küll halında götür­dükdə əsas obrazların xarakteri və əsərin ideya məzmunu da­ha dərindən aydınlaşır. Bu cəhətdən xala, Nigar və profes­sor obrazları maraqlıdır.

Nigar İlhamın həyat yoldaşıdır. O, səmimi, mehriban, həmçinin mürəkkəb xasiyyətli bir qadındır. Onun uşaqlıq və gənclik illəri “kefdə, qonaqlıqda” keçmiş, vaxtının çoxunu “rəqslərin ümmanlarında üzməyə” sərf etmişdir. İndi də o, İlhamla evləndiyi ilk gündən də özünü xoşbəxt hiss edir. “Gün­də bir-birinə yüz kərə vurulan” bu gənclərin həyatı bəx­təvərlik nəğmələri, günləri sevinc qəhqəhələri içərisində əriyir. Lakin sonralar Nigar Azadın ucuz şöhrətindən xumar­lanır, onun bayağı, saxta eşqinin əlində əsir olur.

Nigar ürəyində xırda hisslərə yer verdikcə qəbahətli və nəcib ürəkli İlhamın qarşısında kiçilir və ruhi məyusluğunun ağır pəncəsində əzilir.

Şair zəif iradəli Nigarın hərəkətlərinə nifrət doğursa da, bu nifrətdə dərin bir hüzn də duyulur. O, Nigara, onun əməl­lərinə qəlbən acıyır. Buna görə də sonsuz əzab və peşman­çı­lığın bədii ifadəsi olan məktub oxucunu mütəəssir edir:

…Vəfasızam,

Pis qızam,

Uzaqlarda yalqızam.

Gündüzüm qəm, gecəm qəm,

Yaşayıram hardasa.

Heç özüm də bilmirəm,

Yəqin deyirsən: “ölmüş!…

Ölməmişəm mən ölmüş.

Canımı almaq üçün

Əcəli tap, əmr elə.

Mən bir heçəm, barı sən,

Səadətlə ömr elə. (47, 236-237)

Şair Nigarın ancaq səhv və büdrəmələrini, keçirdiyi peş­mançılığı göstərməklə kifayətlənmir. O, Nigarın hərə­kət­lərini axıra qədər izləməyə çalışır. Poemanın sonundakı löv­hə bu cəhətdən maraqlıdır. Nigar öz yanlış hərəkətləri üçün vicdan məhkəməsi qarşısında titrəyib, iztirab içində boğulur:
Simfoniya susmayır,

Simfoniya çağlayırdı.

Elə bu vaxt uzaqda,

Yerə dikib gözünü,

Qucaqlayıb dizini,

Bir gözəl ağlayırdı. (47, 242)

Poemada üç qadın surəti var: İlhamın xalası, Nigar və Qə­mər. Qəmər Nigarın rəfiqəsidir. Müəllimə olan Qəmər Aza­dı tərifləyən Nigara deyir: “Məncə, belə nəğmə az ya­ran­mışdır. Onu dinləyəndə adam düşünür. Həyat başdan-ba­şa mənaya dönür. Amma Azadınkı birtəhərdir ey… Bir az gurultulu nəğmələrdir…”

Bu həqiqəti görə bilən Qəmər oxucu gözündə ucalır, o, poemada az görünsə də, açıqgözlülüyü, səmimililiyi, utan­caq­lığı, həqiqi sənətə düzgün qiymət verməsi ilə diqqəti cəlb edir.

Poemada xala obrazı da maraqlıdır. Müəllif xalanın təbiətindəki gözəl keyfiyyətləri, qəlbindəki hərarəti, ürəyin­dəki səmimi sözləri, davranışındakı mənanı məhəbbətlə təs­vir et­miş­dir. Xala İlhamı doğma balasından çox sevir, onu bir an belə qüssəli görəndə dözmür. Xala Nigarla canbir qəlbdə yaşayır.

Xalanın həyəcanında bir sakitlik, nifrətində bir hüzn duyulur. Onun bu nifrəti şərəfini, insanlıq sifətini itirməkdə olan Azada qarşı çevrilmişdir.

Filarmoniyada Azadın simfoniyası çalınan gecə xala­nın şadlıq və fərəhi də bir neçə misrada yaxşı və təsirli şə­kildə verilmişdir.

Lakin bununla belə poemada Nigarın və xala obrazının xarakterini daha dəqiq görməyə, təfərrüata bir ehtiyac duyu­lur. Xalanı sevməyə başlayan oxucu onun hərarətli ürə­yin­dəki söz və arzuları eşitmək istəyir. Poemadakı xarakterlərin açılmasında müəyyən dərəcədə rol oynayan, əsas hadisə ilə çox bağlı olan Nigar obrazının xasiyyət və hərəkətlərinin də­yiş­mə prosesi bir qədər də geniş verilməli idi. Belə ki, onun Azaddan üz döndərməsi və birdən-birə “bu evdə gün gör­mə­dim, bu evdə şad olmadım” – deməsi göydəndüşmə olur. Doğrudur, müəllif irəlidə Nigarın “dəbdəbəli günlər keçirən” bir ailədən çıxmasına işarə edir. Lakin bununla belə, Nigarın xarakterinin açılması üçün həmin izahat az və natamamdır.

Əli Kərim poemada quru təbliğ yolu ilə getməmiş, ob­razları və xarakterləri poetik bir tərzdə işləməyə, əsərin mər­kəzində duran xarakterləri bütövlükdə, müfəssəl vermə­yə çalışmışdı. Təsvirdə yığcamlıq, hər cür detalı poeziyaya gə­tir­mək isə müsbət bir xüsusiyyətdir. Şair İlhamdan danı­şar­kən, məhz bu cəhətə daha çox fikir vermişdir. O, İlhamın xa­rak­terini dolğun vermək üçün ən səciyyəvi hadisələri seç­mişdir.

Şair poemada personajların əhvali-ruhiyyəsini, onların ətrafında baş verən hadisələri təsvir edərkən, zahiri effekt­dən qaçmış, laqeyd təsvirçiliyə, soyuqqanlı mühakiməyə uy­ma­­mış, real həyatın bir parçasını vermişdir. O, poemanın əsas süjetini müstəqil xətt üzrə nağıl etməklə kifayətlən­mə­yib, onu lirik-epik bir tərzdə inkişaf etdirmişdir. “Poemada təh­kiyə və lirika, təsvir və tərənnüm bədii vəhdət şəklində mey­dana çıxmışdır” (22, 212).

Poemada insan xarakterlərini, psixologiyalarını açıb gös­tərmək, hadisə və predmetləri, təbiəti bütün əlvanlığı ilə can­­landırmaq cəhətdən maraqlı olan bir sıra epizodlar var­dır. Başqasının köməyi ilə həyatda özünə yol açmağı öz gənc­lik vüqarına sığışdırmayan İlham konservatoriyaya im­ta­han ve­rərəkən qoca professora tanışlıq vermir. Bu, özlü­yün­də insan psixologiyasını açmaq cəhətdən gözəl bir fakt­dır. Bun­dan sonra xəbər tutan professorun düşüncələri daha orijinaldır:
Qoca fikrə getdi: – yamanca tərssən,

Amma təəssüf də eləmirəm mən.

Bunu əzəldən də bilsəydim əgər,

Yaxşılıq edərdim elə bu qədər,

Mənə hər talantlı adam qohumdur,

Mən də bir qocayam əqidəm budur. (47, 239)

Beləliklə, bu sözləri deyən professor hamıya bir gözlə baxan, yalnız istedadı qiymətləndirən obyektiv bir insan ki­mi nəzərimizdə ucalır.

Əsərdə İlhamın Xəzər dənizini seyr etməsi, iclas salo­nunda onun Azadla üz-üzə gəlməsi, Azadın evində Nigarın “sevda zirvələrindən yerə enməsi”, radioda “İlk simfoniya” çalınarkən onun uzaqlarda dizlərini qucaqlayıb ağlaması, ha­belə Azadın qonşudan radionu bağlamağı xahiş etməsi və s. bu kimi lövhələr təbii və qüvvətli verilmişdir.

Əli Kərim üslubunun ən səciyyəvi cəhətlərindən biri də odur ki, şair qəhrəmanların psixologiyasını onların mono­loq­ları ilə məharətlə açır. Nigar düşünür ki, “Eh, bu gözdə, bu canda İlham olaydı. İlhama qurban ollam. Nə deyirəm, ay aman, çıx ey fikir, bəd fikir, qara fikir başımdan” (47, 210).

Poemada təsirli, ürəyəyatan bir şeiriyyət vardır. Şair öz qəhrəmanlarının ürəklərindəki döyüntüləri hərtərəfli sözlərlə verməyə müvəffəq olmuşdur.

Onun şeirlərindəki təsir qüvvəsi və emosional boyalar poemada daha dərindən duyulur:

Nələr deyəcəyini

Oxuyaraq gözündən

Öpdü dodağındakı

deyilməmiş sözündən.

Gözəl Nigar necə şən,

Gözəl Nigar sevincdən,

Göyrələrək ağladı,

Yar-yarı qucaqladı,

İki ürək döyündü,

Onların sinəsində.

İki ürəyi oldu

Bu vaxt ikisinin də. (47, 198)
Poemanın bu kimi parçalarında həyat haqqında müşa­hi­dələr, bədii faktlar ancaq qeyd olunmamışdır, burada hər şeydıən əvvəl şairin sağlam duyğuları, ehtiras və coşğunluğu hiss olunur. Bu da cansız, quru, dolaşıq təsvirlərə qaçmamaq meylindən irəli gəlir.

Poemada təhkiyənin ümumi ruhu ilə əlaqədar olaraq heca vəzninin müxtəlif şəkillərindən yerində istifadə edil­mişdir. Təbiətin bir lövhəsini təsvir edərkən heca vəzninin yed­dilik şəklindən, qəhrəmanın təhsil illərinə, yəni epik təs­virə keçərkən nisbətən bir qədər ağır və təmkinli olan on­dördlük şəklindən istifadə olunmuşdur. Şair bəzi misraları qəs­dən parçalamaq yolu ilə dinamikaya, daxili hərarətə diq­qət yetirmişdir. Dənizin təlatümü, coşğunluğu belə təsvir olunur:

Su gəldikcə üzü bəri,

Dənizdəki yaş qayalar,

Elə bil ki, üzüb gedir.

Gedib, gedib, birdən vurur.

Dalğalara baş qayalar.

Dalğa gedib bir də dönür,

İndi daha gur görünür,

Gəlir dalğa, gəlir qaya,

Gör necə baş-başa dəyir,

Coşur dalğa,

Aşır dalğa.

Uçur dalğa birdən göyə,

Səpələnir parça-parça,

gilə-gilə.

Yenə gedir, yenə gəlir,

gülə-gülə. (47, 193-194)

Bu parçada heca vəzninin müxtəlif bölgülərindən mü­vəf­fəqiyyətlə istifadə olunmuş, aşıb-daşan dalğaların hə­rə­kə­ti səslərin təkrarı yolu ilə çox müvəffəqiyyətli verilmişdir. Poe­­mada belə gözəl, şairanə lövhələr çoxdur. Akademik T.Ha­­cıyevin dediyi kimi, “İlk simfoniya” poemasını oxu­yarkən əvvəldən axıra musiqi dünyasına düşürsən, buradakı obrazların timsalında musiqiçilərin sənət bəxtəvərliyini, ailə-məişət ziddiyyətlərini təbii lövhələrlə yaşayırsan (25, 9).

Burada təsirli bir vəziyyəti də xatırlayaq. Bəstəkarlar İt­tifaqında Azada rast gələn Nigar öz doğma evindən uzaq­la­şır. Onun bir daha geri dönməsi təbiət hadisələri ilə çox üzvi şəkildə bağlanmışdır. Burada sanki təbiət qəhrəmanın tale­yində iştirak edir. Əslində isə bədii bir vasitə kimi qəhrəma­nın hərəkətinin yanlış və dürüst olmasını aşkara çıxarmağa kömək edir:

Dolandı həftələr, dolandı günlər,

Ay da başa çatdı, Nigar gəlmədi.

Günəş axşam batıb, göründü səhər,

Hər gedən qayıtdı, Nigar gəlmədi.

İnsafı harda qaldı,

Özü harda, gəlmədi.

Niyə Nigar gəlmədi?

Pəncərəni tutdu toz,

Tutdu qubar, gəlmədi.

Gündüz günəş, axşam ay,

Pəncərə qarşısında

Dayandı, fikrə daldı.

Açılmadı pəncərə.

Bu Nigar harda qaldı? (44, 51-52)

Məlumdur ki, hər hansı bədii əsərin əsas məziyyəti, hər şeydən əvvəl, orada həyat həqiqətinin nə dərəcədə doğru və düzgün əks etdirilməsi və ideyalılığı ilə müəyyənləşir. Məhz buna görə də bədii sənətkarlıq yazıçının həyatı hərtərəfli, də­­rindən görmək və əsərində əks etdirmək bacarığı ilə üzvi su­rətdə bağlıdır. Hər hansı əsərin, xüsusilə şeirin bədii üs­tün­lüklərini, yazıçının sənətkarlığını təkcə ayrı-ayrı müvəf­fə­qiyyətli təşbihlərdə, istiarələrdə, epitetlərdə, mübaliğələrdə deyil, həmçinin əsərin ümumi ruhunda axtarmaq lazımdır.

Əgər yazıçı həyat həqiqətini dərk etmişsə, onu daxilən yaşamışsa, müvafiq bədii təsvir vasitələrini yerli-yerində işlədirsə, o yazıçı sənətkarlıqda daha da kamilləşir və yetkin əsərlər yaratmağa müvəffəq olur. Bu cəhətdən Əli Kərimin işlətdiyi təşbihlər, bədii təyinlər, mübaliğələr və bədii təzad­lar çox maraqlıdır. Şairin təşbihləri təşbiq xatirinə deyil, bə­dii təsvir vasitəsi rolunu oynayır. Məsələn:

O qız getdi, nə tez getdi,

Ən sevimli bir an kimi.

Dalğalandı ağ ətəyi,

Uzaqlarda gözdən itdi

Bir parça ağ duman kimi. (47, 195)
Həmin parçada şair Nigarın İlhamdan tez ayrılıb get­mə­sini “sevimli bir an”a, onun ətəyini “bir parça dumana” bən­zədir. Buradakı təşbihlər obyektin xarakter cəhəti ilə üzvi surətdə bağlanmışdır.

Poemada orijinal mübaliğələr də işlənmişdir. Öz səh­vi nəticəsində Nigarın keçirdiyi xəcalət hissini göstərən şair kiçik, mənalı detallar seçmişdir:

İstədi ki, məhv olub,

Nə danışa, dinə o.

Dönə daşa, torpağa,

Bir heçliyə dönə o! (47, 228)

Poemadakı peyzaj da hadisələrlə, personajların əhval-ruhiyyəsi ilə dərindən bağlanmışdır. Xüsusilə yağışın təsvi­rini verən lövhə canlı və gözəldir. Bu lövhə hadisənin passiv fonu olmayıb, əsərdəki mövzunun açılması və inkişafi üçün xüsusi əhəmiyyətə malikdir.

“İlk simfoniya” poemasında bahar damcılarının təsviri həm təbiəti oxuculara sevdirir, onun gözəlliyi və rənga­rəng­liyi haqqında canlı təsəvvür oyadır, һәm də bəstəkar İlhamın şeiriyyətlə dolu olan təbiətə münasibətini, oradan aldığı təəs­süratı gözəl ifadə edir:

...Yarpaqların ucundan

Damcılar axdı bu an,

Axdı, уеrә tələsdi;

Damcı yarpağa düşdü;

Yarpaq oynadı əsdi,

Damcı torpağa düşdü. (47, 188)

Bu “damcılar” poemanın hadisələri ilə bir məcraya axır, onlar tez-tez bir-birini qovur, buradakı yağışlar ilk ba­xış­da sanki fasiləsiz yağır... Lakin maraqlıdır ki, Əli Kəri­min təsvirləri hər yerdə yeni və orijinaldır. Ədəbiyyatşünas M.Əsgərovun yazdığı kimi, “bunların çoxunda bir şuxluq, nikbin əhval-ruhiyyə duyulur” (22, 156). Nəhayət, əsərdə məhz bu damcıların axışı nikbin bir əhval-ruhiyyə, həyata sev­gi hissi ilə birləşmiş şəkildə ifadə olunmuşdur.

Şairin “İlk simfoniya” poeması lirik ricətlərlə bəzənmiş monumental epik poemalarımızdandır. Burada hadisələr müəy­yən ardıcıllıqla verilmiş, biri digəri üçün səbəb-nəticə olmuş, dramatizm qüvvətlənmiş, qənaətbəxş kompozisiya qu­ruluşuna nail olunmuşdur. Poemada lirik ricətlər epikliyə kö­məkçi vasitə kimi səslənir ki, bu da surətlərin daha canlı çıxmasına, müəllifin özünün münasibətinin aydınlığına də­la­lət edir. Şair poemada maraqlı mövzuya toxunmuş və bunu tutarlı bədii ifadələrin gücü ilə rövnəqləndirmiş, əsərin bədii estetik keyfiyyətlərinə kamillik gətirmişdir.

“İlk simfoniya” poemasında Ə.Kərim ecazkar təbiət löv­­hələri yaratmaqla özünün təbiətə, onun əsrarəngiz gö­zəl­li­yinə məftunluğunu inandırıcı şəkildə ifadə etmişdir.
Damcı qaçdı damcıdan,

Damcı onu haqladı.

Damcı onu bircə an

Sanki göydə saxladı. (47, 188)

Yağış yağarkən yarpaqlardan süzülən damcıları şair necə də gözəl təsvir etmişdir. Şair “şıltaqlıq” edən damcı­la­rın rəqsini təsvir edir. Adi bir damcının dağ döşündə qalan qa­rın əriməsindən yarpağa, nəhayət, torpağa düşməsini bir ömür yolu kimi izləyirik. Bir damcının səyahəti şairin ətirli poeziyasının özünəməxsus tapıntısıdır.

Qayaları fikrə salan, dağdan dağa atlanan nəğmələri dinləyən oğlan: “Əksini çayda gördü, Arzusunu nəğmədə. Çox istədi ucadan bu arzunu nəql edə. Səs verdi o taydakı ən uzaq, gözəl səsə, oxuduqca oxudu, düşdü min bir həvəsə. Amma səsi çatmadı Uzaq dağlar başına, Bayaqkı səs bat­ma­dı, Aldı kəndi başına. Uşaq yaman xar oldu. Onun bu sirli dərdi, Nəğmədə xallar oldu (47, 189).

“Sirli dərdin nəğmədə xallara” çevrilməsi İlhamda ilahi verginin olduğunu göstərən əlamətdir” (58, 203).

Bu ilahi vergini Bakıda qonaq olduqları vaxt onlara qonaq gələn Eyvaz kəşf edir:

– Bacı, oğlun oğuldur,

Musiqi təbi vardır.

Sənətkar olacaq bu,

Oğlunuz bəxtiyardır. (47, 191)

Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, Altay Məmmədovun yaz­dığı kimi, “Əlinin “İlk simfoniya” əsərində Üzeyir bəy məktəbi keçmiş bir professor var: Eyvaz. Təəssüf ki, əsərdə dolğun obraz səviyyəsinə qaldırılmayıb, bəlkə buna heç ehti­yac da olmayıb. Lakin poemanın mərkəzində paytaxt musiqi həyatına donor ola biləcək bir obraz vardır – bu əsərin baş qəhrəmanı İlhamdır” (58, 199).

Poemanın təhlilinə yekun vurarkən sözümüzü tanınmış tənqidçi alim Məti Osmanoğlunun maraqlı bir mülahizəsi ilə bitirmək is­tərdik: “Bu yazı könlümə şeirlərdən düşən rəngli duyğu­la­rın işığında yaranıb. Çoxdan, lap çoxdan bədii sözü hiss et­di­yim vaxtlardan o işıq duyğularımın başı üstündədir. O işığa hər­dən çılğın bir musiqi də qoşulur. Bu poemada musiqinin, me­lo­di­ya­nın söz vasitəsilə ifadəsi, simfoniyanın sözə “tərcü­mə­si” Azər­­baycan şeiri üçün təzə olduğu qədər də bədii fik­ri­mi­zin ye­ni dövr üçün son dərəcə maraqlı bir hadisə oldu. Bu­rada sim­­fonik lövhə böyük sənətkarlıqla poetik tabloya çevrilir” (65).

“Həyat faktlarına xüsusi poetik yanaşma üsulu” nümu­nəsi şairin “İkinci simfoniya”dan sonra böyük rus şairi M.Y.Ler­mon­to­vun Qafqaz səfərindən bəhs edən “Üçüncü atlı” (1958) poe­ma­sıdır. “Poema dilinin rəvanlığı, sadəliyi ilə canlı danışıq dilinə ustalıqla yanaşan, coşğun, dərin hissi ricətlərlə daha poetik olan süjetli poemalardan biri kimi se­çi­lir. Əsərdə bö­yük klassik rus şairi M.Y.Lermontovun Şəki­dən ötüb Şama­xıya gəlişi səfəri bədii dillə səslənir” (19).

“Bu poema şairin yaradıcılığının ilk dövrlərinə aid olsa da, fikir və mülahizələrinin səmimi və səlistliyinə görə oxu­cular tərəfindən rəğbətlə qarşılanmışdır. Əli Kərim “Üç atlı” poeması ilə ədəbi ictimaiyyətdə xoş təəssürat, yaxşı ümidlər yaratdı, öz nəfəsi, öz səsi və istedadı ilə sevildi” (7).

“Üçüncü atlı” poemasında rus şairi Lermontovun həya­tının müəyyən zaman kəsiyindən və Qaf­qa­za sürgün müd­dətində qədim Şamaxı şəhərinə tarixi səfərin­dən bəhs edilir.

“Üçüncü atlı” poemasında “İlk simfoniya”da olan mə­həb­bət macərası yoxdur. “İlk simfoniya” poemasında oxucu Nigar və İlhamın sevgi macərası ilə, ailə-məişət məsələləri ilə rastlaşırsa, “Üçüncü atlı” poemasında klassik rus şairi Ler­­montovun, Axundovun, azadlıq, insanpərvərlik kimi icti­mai məsələlər haqqındakı düşüncələri ilə qarşılaşır.

Poemanın mərkəzində Əli Kərimin etiraf etdiyi kimi, “Sevirəm Qafqazı mən” şeirindəki hiss və duy­ğu­lar əsas yer tutur. Dahi söz ustadının Qafqazın füsunkar tə­biə­ti­nə, qədim mədəniyyətinə, qonaqpərvər ellərinə bəs­lə­diyi mə­həbbət his­si, eyni zamanda görkəmli gürcü şairi Çav­ça­vad­ze­nin Azər­baycanın görkəmli sənətkarı Axundovla tarixi dostluğu, iki uşaqla görüşü, xəyalları, düşün­cə­lə­ri poe­ma­da öz əksini tap­mışdır. Bütün bunları yığ­cam, sadə bir süjetdə verən şair çətin və ağır bir işin öhdəsindən bacarıqla gəlmişdir.

“Qalın, sıx meşədəki bir cığır kimi, bu sujet də poetik ri­cətlərin, obrazların, təsvirlərin, müxtəlif bədii vasitələrin için­dən keçib gedir. Ayrı-ayrı lövhələri, mənzərələri, epi­zod­la­rı, tarixləri, hadisələri bir-biri ilə sıx bağlayan, əsərin bü­töv­lüyünə, möhkəmliyinə xidmət edən məhz bu süjetdir” (54).

Əli Kərim “Üçüncü atlı” poemasında tarixi şəxsiyyət olan Mi­xail Yuryeviç Lermontovun obrazını yaratmışdır.

M.Y.Lermontov (1814-1841) Rusiyanın görkəmli hu­ma­nist şair və mütəfəkkirlərindən olub, XIX əsrin birinci ya­rı­sında yaşayıb-yaratmışdır. Əli Kərimin Lermontovu öz qəh­­rəmanı seçməsinə nələr səbəb olmuşdur? Bu sualın bir ne­çə cavabı ola bilər. Birincisi, Lermontov Şərq mövzusuna müraciət etmiş və Qafqaz xalqlarının həyatını, onların adət-ənənələrini çoxsaylı əsərlərində əks etdirmiş və nəticədə məş­hur rus ədibi Azərbaycan xalqının sevimli şairlərindən birinə çevrilmişdir. İkincisi, “Rus poeziyasının ən yüksək zir­­vələrindən biri sayılan M.Y.Lermontovu tanıdan və sev­di­rən һәm də onun yaradıcılığında rast gəlinən insan və cəmiy­yət, güclü şəxsiyyət problemlərinə yanaşma tərzidir”. Üçün­cü­sü, M.Y.Lermontov da Puşkin, M.Müşfiq və digər ölməz sənət­karlar kimi, namərd gülləsinin qurbanı olmuşdur. Dör­dün­cüsü, Əli Kərim Lermontovun üsyankar şəxsiyyətində, azad­lıq ideyalarında özünü, öz ideyalarını görürdü. Lermon­tov cəmiyyətin ən vacib problemlərini kəskin şəkildə ədə­biy­yata gətirən ən barışmaz şair, yazıçı və dramaturqlardan idi.

Məmməd Əmin Rəsulzadə “Çağdaş Azərbaycan ədə­biy­yatı” əsərində yazırdı: “Od gəlini”ni Cəfər “Çeka”dan çıx­dıqdan sonra yazmışdır. Bu əsərdə atəşpərəst Azərbay­ca­nın müsəlman-ərəb istilasına qarşı mübarizəsi təsvir edilir. Yeni sahiblər məmləkətin bütün zənginliklərini çapıb aparır­lar... Tamaşaçılar üçün ‘‘ərəb’’ və “islam” sözləri yerinə “rus” və “kommunizm” sözlərini qoymaq mənanı aktual­laş­dır­maq üçün kifayətdir” (67). M.Ə.Rəsulzadənin C.Cabbar­lı­nın “Od gəlini” əsəri haqqında dediyi bü sözləri Əli Kəri­min “Üçüncü atlı” poemasına da şamil etmək olar. Yəni poe­­mada Puşkinlərin, Lermontovların həyat eşqini söndürən Çar Rusiyası tənqid olunursa, həmçinin onun simasında M.Müşfiqlərin, H.Cavidlərin, Ə.Cavadların qətlinə fərman verən Sovet hakimiyyəti də tənqid atəşinə tutulur. “Üçüncü atlı” poemasının müasir ruhu da yaramaz ictimai quruluşun tənqidi ilə bağlıdır. Əli Kərim hakimiyyətə qarşı etirazını açıq şəkildə deyil, sətraltı mənalarda verir. Bununla yanaşı, poemada Azərbaycan xalqının gözəl adət-ənənələri, dilimi­zin gözəlliyi, heyranedici təbiət lövhələri və s. təsvir edilir.

Əkbər Əlioğlu “Əli Kərim dünyalı poeziya” adlı mə­qa­lə­sində yazır ki, “Üçüncü atlı” poeması Azərbaycanın Rusi­ya ilə ədəbi əlaqələrinin tərənnümünə həsr olunmuş gözəl poemalarımızdan biridir. Maraqlıdır ki, son illər bu əlaqələri vəsf etmək gözəl ənənəyə çevrilmişdir. Məsələn, tanın­mış gənc şairimiz Nəriman Həsənzadə “Zümrüd quşu” poema­sın­da böyük rus şairi A.S.Puşkinin canlı obrazını yaratmağa çalışmış, onu A.Bakıxanovla görüşdürmüşdür... Hər iki poe­ma Rusiya ilə mədəni əlaqələrimizin tarixini maddi­ləşdir­mək istəyindən, böyük rus klassiklərinə dərin məhəbbətdən yaranan dolğunluqdur” (18).

Əli Kərim poemasında tarixi şəxsiyyətin Qafqaza səfə­rini, M.F.Axundovla görüşünü, ondan Azərbaycan dilini öy­rən­məsini, “Aşıq Qərib” dastanını yazıya almasını tarixi hə­qi­qətlərə uyğun şəkildə təsvir edir.

Qafqaza vurğun olan rus şairlərindən biri də M.Y.Ler­mon­tov olmuşdur. Qafqaza ilk dəfə hələ uşaqkən gələn Ler­montov bu yerin gözəlliyinə, təbiətinin əzəmətinə, sərtliyinə, məğrur ruhlu camaatına valeh olmuşdur. Qafqaz Lermon­to­vun poeziya vətəni sayılırdı. O, “Qafqaz” şeirində ona uşaq­lı­ğını, anasının obrazını xatırladan bu уеrә sevgisini etriaf edir: “Sevirəm Qafqazı mən”. Əli Kərimin poemaya bu mis­ra­nı epiqraf seçməsi də təsadüfi deyil. Lermontov 14 yaşında Puşkinin “Qafqaz əsiri” poemasını dəyişdirib yazmaqla poe­zi­ya yaradıcılığına başlamışdır. Lermontov Qafqaza həsr et­di­yi ilk əsərlərini uşaqlıq xatirələri əsasında yazmışdır, son­ralar Qafqaza sürgün olunanda “Demon”, “Rahib” kimi poe­malarını yazır. Lermontovun Qafqaz poemalarına “Qaf­qaz əsiri”, “Çərkəzlər”, “Kanlı”, “Bostançı aulu”, “İsmayıl bəy”, “Hacı Abrek”, “Qaçqın”, “Mtsıri”, “İblis” daxildir.

Telman Cəfərov yazır ki, “qayğıkeş nənəsinin (Yeliza­veta Alekseyevna Arsenyeva) himayəsi olmasaydı, Puşkinin ölümünə çox sərt münasibət bildirən və onun qətlində bir­ba­şa çarı və onun əhatəsini günahlandıran və ifşa edən Ler­mon­­tov (“Şairin ölümü”) daha sərt cəza ala və bəlkə də ən azı Sibirə sürgün edilə bilərdi”. Ancaq şairi “isti Sibirə”, yə­ni Qafqaza sürgün edirlər. 1837-ci ildə baş verən bu ha­disə Lermontovu Azərbaycana gətirir (12).