D. A. Nabiyeva, H. R. Zokirova O‘zbek tili fonetikasi

 
Savollar 
1. Akustika qaysi fanning tarkibiy qismi va u nimani o‘rganadi? 
2. Qanday hodisalarni akustik hodisalar deyiladi? 
3. Tovushning havodagi tezligini bilasizmi? 
4. Asosiy akustik tushunchalarni aytib bering. 
5. Tovush balandligi va tovush kuchi tushunchalarini farqlab bering. 
6. Tovush bosimi va tovush tembri tushunchalarini izohlang. 
7. Akustik rezonans hodisasini tushuntiring. 
8. Tovush to‘lqini va tovush tebranishini izohlang. 
9. Artikulyatsion baza deb nimaga aytiladi? 
10. Tovush artikulyatsiyasining uch holatini aytib bering. 
11. Artikulyatsiya o‘rni va artikulyatsiya usuli deganda nimani tushunasiz? 
Tayanch termin va iboralar. 
Akustik hodisalar, akustik rezonans, tovush to‘lqini, tovush balandligi, tovush 
bosimi, tovush tembri, tovush kuchi, artikulyatsiya, artikulyatsiya bazasi, 
artikulyatsiya usuli, artikulyatsiya o‘rni, ekskursiya, rekursiya, pauza. 
 
 
TRANSKRIPSIYA 
Reja: 
1. 
Transkripsiya haqida umumiy ma’lumot. 
2. 
Transkripsiyaning tamoyillari. 
3. 
Transkripsiyaning turlari. 
4. 
Transliteratsiya.
5. 
Transkripsiyaning tuzilishi. 
 
Transkripsiya lotincha so‘z bo‘lib, transcriptio qayta yozish demakdir. 
Trankripsiya so‘zi keng va tor ma’noda ishlatiladi. Keng ma’noda ishlatilganda 
orfoepiyaga oid ishlarda, geografik va tarixiy nomlarning reja va xaritada berilganiga 
moslashtirib yozishda, xalq og‘zaki ijodi materiallarini yozib olishda ham ilmiy 
yozuvdan foydalaniladi. Shuningdek, biror musiqa asbobi uchun yozilgan asarni 
boshqa bir musiqa asbobiga moslab qayta yozish ham tushuniladi. Bu mazkur 
so‘zning umumiy va keng ma’noda qo‘llanilishidir. 
Transkripsiya fonemaning og‘zaki nutqda va shevalarda uchraydigan turli 
ko‘rinishlarini yozuvda ifodalash uchun qo‘llanadigan grafik belgilar sistemasidir. Bu 
mazkur so‘zning xususiy va tor ma’noda qo‘llanishidir. Demak, transkripsiya ilmiy 
yozuv bo‘lib, bir tildagi fonemalarning hamma nozik tomonlarni hisobga olgan 
holda, ilmiy maqsadlar uchun talaffuzga ko‘ra yozib olish degan ma’noni beradi. 

---

58 
Bunda u yoki bu tilda mavjud bo‘lgan alfavitdagi belgilar yetarli bo‘lmaydi. 
Shunga ko‘ra, u yoki bu xalq iste’molidagi (lotin, rus, o‘zbek, alfaviti kabi) an’anaviy 
alfavitdan o‘rni bilan ma’lum bir tegishli o‘zgarishlar kiritish talab qilinadi. Bu 
belgilar odatda mavjud alfavitdagi harflarning ustidan, yonidan va tagidan shartli 
belgilar qo‘yish yo‘li bilan amalga oshiriladi yoki boshqa alfavitdan shartli ravishda 
belgi (harf) qabul qilinadi. Natijada ilmiy yozuvda belgilar soni asos qilib olingan 
alfavitdagi belgilar sonidan ko‘p bo‘lishi mumkin. 
Transkripsiya tamoyillari o‘ziga xos xususiyatlari bilan orfografiya va uning 
tamoyillaridan (fonetik, morfologik, tarixiy-an’anaviy kabi) farq qiladi. Ular 
o‘rtasidagi asosiy farqlar quyidagilardan iborat: 
1. Transkripsiyaning asosiy tamoyiliga ko‘ra so‘zlar qanday eshitilsa, shunday 
yozib olinadi. Orfografiyada, esa adabiy til me’yorlariga, imlo qoidalariga asosan 
yoziladi. 
2. Transkripsiya qoidalariga ko‘ra, hamma vaqt bir tovush bir harf (belgi) bilan 
berilishi lozim. Orfografiyada esa bir tovush bir harf bilan ifodalansa ham, lekin 
ba’zan bir tovush ikki harf (belgi) bilan yoki, aksincha, ikki tovush bir harf bilan 
berilishi mumkin. Masalan, kirill yozuvida imlo ikki tovushni ifoda qiluvchi yulduz, 
yuz, yarim, yosh, yetti, yer kabi so‘zlardagi tovush birikmalari yu, ya, yo, ye yozuvda 
ikki belgi bilan yu-yu, ya-ya, yo- yə, ye-y’-ye kabi ifoda etiladi. Yoki sh, ch, ng kabi 
lotin yozuvidagi harfiy birikmalar ham bir belgi orqali ifodalanadi. Jumladan, ng 
transkripsiyada bir asosiy belgi orqali, ya’ni ң tarzida beriladi.Masalan, shahar va 
shahar atrofidagi shevalarga: Yulduz, Yuz, Yөrim. Qipchoq shevalarida: Julduz, juz, 
jarim, jat kabi. 
3. Transkripsiya qoidalariga muvofiq bosh harflar qo‘llanilmaydi. Imloda 
buning bo‘lishi shart. Shartli ravishda faqat xat boshida va atoqli otlarda bosh 
harfning yozilishi hisobga olinadi. 
4. O‘zbek xalq shevalaridagi o‘ziga xos xususiyatlarini ilmiy yozuv bilan 
ifodalaganda, imlo qoidalariga moslab emas, balki so‘zlarning talaffuziga, ularning 
aytilishiga qarab yozib olinadi. Masalan, og‘zaki nutq jarayonida so‘zlar boptы, opke: 
kabi shakllarida ko‘p qo‘llaniladi. Yozuvda esa imlo qoyidalariga muvofiq yoziladi: 
«bo‘libdi», «olib kel». 
5. Sheva va dialektdagi nutq tovushlarini fonetik transkripsiya uchun tanlangan 
alfavit orqali ifoda qilib bo‘lmasa, boshqa tillar alfavitidan harflar olinadi yoki harflar 
yoniga, ustiga, ostiga, ichiga diakritik belgilar orttiriladi. 
Transkripsiyaning fonetik transkripsiya, fonematik yoki fonologik transkripsiya 
kabi turlari bor.