Dərs vəSAİTİ Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Elmi Metodik Şurasının

3.Xittizm və paraxitizm- x səsinin səs tələffüzüdür. X samiti 
dilin ön arxası ilə dilçəklə birlikdə yumĢaq damağın əmələ gətirdiyi 
novdan keçən hava xanının təsiri ilə yaranır. 
Bu səsin korreksiyası zamanı k səsinin artikulyasiyasından 
istifadə etmək lazımdır. Bu zaman özünəməxsus dil-arxa damaq 
affrikatı kx alınacaqdır. Sonra friktiv hissəni ayırmaq, alınmıĢ təmiz x 
səsini çalıĢmalarla möhkəmlətmək lazımdır.
Əgər bu istənilən nəticəni verməzsə, onda uĢağa sa hecasını 
demək tapĢırılır. Bu zaman Ģpatellə dilin arxa hissəsini önə basıb alt 
kəsici diĢlərin arxasında saxlanılır, nəticədə, sa əvəzinə Ģa hecası 
tələffüz edilir. Loqoped Ģpatellə dili ağıza daha dərinə salıb sa-xya-xa 
hecasını alır. Sonra xa hecası üzərində iĢləyib onu təcrid olunmuĢ 
Ģəkildə tələffüzetmə vərdiĢi öyrədilir.
4.Yotatizm – y səsinin qüsurlu tələffüzü daha çox məktəbəqədər 
yaĢlı uĢaqlarda təsadüf edilir və l" səsi ilə əvəz edilir. Məsələn: larpaq-
yarpaq, lumĢaq-yumĢaq, luxu-yuxu və s.
Bu qüsurun aradan qaldırılması üçün ən sadə üsul müvəqqəti 
olaraq y səsinin i saiti ilə əvəz edilməsidir. Yəni bu zaman uĢağa ia, aia, 
io, an, oi hecalarını (i səsini bir qədər uzatmaqla) demək tapĢırılır.
Mexaniki dislaliya zamanı qüsurun səbəb və xarakterindən asılı 
olmayaraq, uĢaqlarda düzgün tələffüz vərdiĢlərinin formalaĢması ümumi 
tələblərə uyğun olmalıdır. Belə ki, bu və ya digər tələffüz qüsurunun 
aradan qaldırılması zamanı mütləq ciddi olaraq loqopedik iĢin 
mərhələlərinin ardıcıllığı gözlənilməlidir. Bu ardıcıllıq aĢağıdakı kimi 
olmalıdır.
1.FormalaĢdırılacaq 
səsin korreksiyasından əvvəl eĢitmə 
diqqətinin və fonematik qavramanın inkiĢaf etdirilməsi; 
2.Artikulyasiya gimnastikası; 

---

54 
3.Səsin qoyulması; 
4.Səsin avtomatlaĢdırılması; 
5.Tələffüz zamanı səsin differensiasiyası və birləĢməsi.
Əgər uĢaq bu və ya digər səsin eĢitmə ilə fərqləndirə bilirsə, onda
I mərhələ buraxılıb, korreksiya iĢi II mərhələdən baĢlanmalıdır. Qeyd 
etmək lazımdır ki, səs üzərində iĢ apararkən mütləq uĢaqda özünə 
eĢitmə ilə nəzarət vərdiĢi inkiĢaf etdirilməlidir. Bunun üçün loqoped 
uĢağın diqqətini səhv tələffüzü ilə müqayisə etməyi tapĢırır. YaxĢı olar 
ki, loqoped özü səsin səhv tələffüzünü göstərsin, sonra isə düzgün 
normal olan səslə növbələĢdirsin, uĢaq isə onları müqayisə edib lazımi 
nəticə çıxarsın. Bu zaman uĢağa hər iki tələffüzə diqqətlə qulaq asmaq 
tapĢırılmalıdır. Səsin avtomatlaĢdırılmasına ancaq uĢaq səsi ayrıca 
düzgün tələffüz edə bildikdə, dəfələrlə təkrar etdikdən sonra keçmək 
olar. 
Təshih edilmiĢ səsin avtomatlaĢdırılması aĢağıdakı ardıcıllıqla 
həyata keçirilməlidir. 
1.Səsin hecalarda avtomatlaĢdırılması (açıq və qapalı hecalar)
2.Səsin sözlərdə avtomatlaĢdırılması (söz əvvəlində ortasında, 
sonunda). 
3.Cümlələrdə səsin avtomatlaĢdırılması. 
4.Səsin yanıtlmaclarda və Ģer parçalarında avtomatlaĢdırılması. 
5.Səsin qısa və üzün hekayələrdə avtomatlaĢdırılması. 
6.DanıĢıq nitqində səsin avtomatlaĢdırılması. 
Səsin avtomatlaĢdırılması üçün loqoped tərəfindən seçilmiĢ leksik 
material xüsusi fonetik tələblərə cavab verməlidir. Ġlkin olaraq, 
materialda möhkəmləndiriləcək səslərin sayı maksimal olmalıdır. Sonra 
leksik material uĢaq üçün məna cəhətdən anlaĢıqlı olmalıdır.
Səsin tez avtomatlaĢdırılması üçün əsas Ģərt tədricən və səsli 
Ģəkildə nitq çalıĢmalarında tempin (surətin) artırılmasıdır. Səsin 
avtomatlaĢdırılması zamanı sadə leksik materialdan çətin materiala, sadə 
nitq fəaliyyətindən daha mürəkkəbə (loqopedin ardınca əĢya, hərəkət, 
hadisəni adlandırmaq, adi situasiyalar təsvir etmək, yadında qalmıĢ Ģeri 
əzbər demək, sonra isə qısa həcmli hekayətləri nəql etmək, Ģəkillər 
serialları üzrə hekayələr qurmaq və ən nəhayət, müstəqil və azad danıĢıq 
nitqinə keçmək) baĢlamaq lazımdır.
Xüsusi olaraq düzgün olmayan səsin tələffüzünün təshihi qaydası 
məsələsinə diqqət vermək gərəkdir. Aydındır ki, uĢaq bir-üç səsi düzgün 
tələffüz etməzsə, buna xüsusi sistem tətbiq etmək lazım deyildir. Lakin 
məlumdur ki, daha çox fonem əhatə edən mürəkkəb dislaliya ən çox 

---

55 
təsadüf edilən nitq qüsurudur və o xüsusi korreksiya sisteminin tətbiq 
edilməsinə ehtiyac hiss edir. Bu sistem ən əvvəl didaktik prinsiplərə 
cavab verməli, ən yüngüldən daha çətin keçən ardıcıllıq gözlənilməlidir. 
Müəyyən edilməlidir ki, uĢaqlarda fitli səslərin təshihi fıĢıltılı səslərə 
nisbətən daha asandır. Buna görə də əgər uĢaqda həm bu, həm də digər 
samitlərin tələffüz qüsuru vardırsa, onda korreksiya iĢini s, s", z, z" 
səslərindən baĢlamalı həmin prinsipdən çıxıĢ edərək əvvəlcə l səsinin 
düzgün təshihinə sonra isə r samitinin düzgün tələffüzünə keçməsi 
lazımdır.
Göstərmək lazımdır ki, loqoped birdən-birə iki səsin üzərində iĢ 
apara bilər, lakin o yadda saxlamalıdır ki, həmin səslər artikulyasiyaya 
görə yaxın səslər olmalıdır. Əks təqdirdə müxtəlif artikulyasiyalı 
səslərin üzərində iĢlərkən bu səslərin artiklyasiyası üçün gərəkli 
hərəkətlərin ləngiməsinə səbəb olub, lazımi nəticə verməz. Məsələn: s 
səsi ilə l səsi üzərində paralel iĢin aparılmasını göstərmək olar.