Гейд етмяк лазымдыр ки, биоэен елементлярин даща эениш йайылмасы тяснифатына эюря, бу елементляр 2 група бюлцнцр: 1) макроелементляр (мигдары 0,001%-дян артыг оланлар) вя 2) микроелементляр

III FƏSİL 
 
LİPİDLƏR 
 
3.1. LİPİDLƏRİN ÜMUMİ XARAKTERİSTİKASI
VƏ TƏSNİFATI 
Kimyəvi strukturlarına və bioloji funksiyalarına görə bir-birindən əsaslı 
surətdə fərqlənən, lakin fiziki-kimyəvi xassələrinə görə oxşar olan bioüzvi 
maddələrin böyük bir qrupu l i p i d l ə r adı altında birləşdirilir (yunanca:
l i p o s 
–
yağ). Bu maddələrin bir qrupa daxil edilməsi ilk növbədə 
həlledicilərə münasibətləri ilə əlaqədardır: lipidlər suda həll olmur, üzvi 
həlledicilərdə (etanol, efir, benzol, xloroform və s.) isə asanlıqla həll olurlar. 
Toxuma homogenatını bir və ya bir neçə üzvi həlledici ilə qarışdırdıqda, onun 
tərkibində olan lipidlər asanlıqla məhlula keçir. Bu üsuldan bioloji materialda 
olan lipidləri ayırmaq üçün istifadə edilir.
Lipidlərin əksəriyyəti piy turşularının qliserinlə və ya spesifik strukturlu 
başqa spirtlərlə əmələ gətirdiyi mürəkkəb efirlərdir. Bundan əlavə, lipidlərin 
bir sıra növlərinin molekul strukturuna fosfat turşusu, azot əsasları və karbo-
hidratlar daxil olur. Heyvan və bitki toxumalarından üzvi həlledicilər vasitəsilə 
lipidlərin ekstraksiyası zamanı alınan qarışığın (ekstraktın) tərkibində çox vaxt 
alifatik və politsiklik spirtlər, steroid hormonlar, prostaqlandinlər, bəzi kofer-
mentlər, həmçinin yağda həll olan vitaminlər aşkar edilir. Buna görə, əksər 
müəlliflər həmin birləşmələri də lipidlər qrupuna aid edirlər. Beləliklə, bioüzvi 
birləşmələrin lipidlər qrupuna aid edilməsində 3 meyar əsas götürülür: 1) üzvi 
birləşmənin hidrofob xassəyə malik olması (yəni suda həll olmaması, üzvi 
həlledicilərdə isə həll olması); 2) maddənin bioloji obyektdən alınması (bioloji 
mənşəli olması); 3) molekul strukturunda alkil radikallarının (birvalentli 
doymuş karbohidrogen radikalı) və ya tsiklik karbohidrogen radikalının olması.
Lipidlərin təsnifatı. 
Lipidlərin müxtəlif prinsiplərə əsaslanan təsnifatları 
vardır. Bunların bir qrupunda lipidlərin 
struktur-kimyəvi
əlamətləri, digər 
qrupunda 
fiziki-kimyəvi xassələri
, üçüncü qrupunda isə 
fizioloji əhəmiyyəti
əsas 
götürülür. S t r u k t u r - k i m y ə v i xassələrə əsaslanan təsnifat üzrə 
bölgüdə lipidlərin əsas növlərinin qələvi mühitdə hidroliz olunaraq, piy 
turşularının duzlarına, yəni sabunlara çevrilməsi əsas götürülür. Bu baxımdan 
lipidlərin 2 qrupu 
–
s a b u n l a ş a n və s a b u n l a ş m a y a n l i p i d l ə r 
–
ayırd edilir. Sabunlaşmayan lipidlərə həm də t ə k k o m p o n e n t l i lipidlər 
deyilir. Çünki, onlar hidroliz prosesinə uğramır və bu şəraitdə özlərini bircinsli 
birləşmə kimi aparırlar. Sabunlaşan lipidlər qrupuna ikikomponentli (sadə 
lipidlər) və hidroliz zamanı bir neçə komponentə parçalanan (mürəkkəb 
lipidlər) üzvi birləşmələr aiddir. Onlar qliserinin və ya müxtəlif spesifik 
strukturlu spirtlərin mürəkkəb efirləridir.
Lipidlərin 
fiziki-kimyəvi təsnifatında
onların molekullarının polyarlığı əsas 
götürülür. Bu baxımdan polyar və qeyri-polyar (neytral) lipidlər ayırd edilir. 
Birinci qrupa ion yükünə malik olan lipidlər (məsələn, fosfolipidlər), ikinci 
qrupa isə elektrik yükü daşımayan lipidlər (asilqliserinlər, xolesterol və onun 

---

64 
efirləri) aiddir.
F i z i o l o j i f u n k s i y a l a r ı n a görə, lipidlərin 
ehtiyat, struktur
və 
bioloji aktivliyə malik olan
növləri vardır. Ehtiyat lipidlər xüsusi piy 
toxumalarında və hüceyrələrdə toplanır və lazım gəldikdə orqanizmin enerjiyə 
ehtiyacının ödənilməsinə sərf edilir. Bunlar orqanizmin ən əsas enerji mənbəyi
-
dir. Orqanizm hər 1 q ehtiyat lipidin oksidləşməsi zamanı 39 kc (9,3kkal) enerji 
əldə edir ki, bu da karbohidratların eyni miqdarının verdiyi enerjidən 2 dəfədən 
də artıq çoxdur. Ehtiyat lipidlər adətən asilqliserin strukturuna malik olur. 
Lipidlərin 
mühafizəedici
əhəmiyyəti də vardır: dərialtı piy toxumasına toplanan 
lipidlər istilik izolyatoru olmaqla, orqanizmi soyuğun təsirindən mühafizə edir. 
Bu funksiyanın xüsusən qütb zonasının yaxınlığında yaşayan dəniz heyvanları 
üçün böyük əhəmiyyəti vardır. 
Struktur lipidləri
bioloji membranların, bitki və 
həşəratların mühafizəedici örtüklərinin və onurğalı heyvanların dərisinin struk-
turuna daxil olur. 
İnsan orqanizminin ümumi kütləsinin 10-20%-ni lipidlər təşkil edir. Orta 
bədən kütləsinə malik olan insan orqanizmində 10-12 kq lipid olur; əsasən 
bioloji membranların tərkibinə daxil olan struktur lipidlərinin miqdarı 2-3 kq-
dır. Orqanizmdəki lipidlərin qalan hissəsi isə ehtiyat üçün saxlanır. Ehtiyat 
lipidlərin 98%-ə qədəri piy toxumasında olur. Hüceyrə membranlarının ümumi 
kütləsinin 40%-ə qədərini lipidlər təşkil edir. Struktur lipidləri müxtəlif toxu-
malar arasında qeyri-bərabər paylanır. Sinir toxumasında bu lipidlərin miqdarı 
daha çoxdur (ümumi miqdarın 20-25%-i qədər). 
Kimyəvi strukturlarına və fiziki-kimyəvi xassələrinə görə lipidlər qrupuna 
aid olan bir sıra birləşmələr (prostaqlandinlər, yağda həll olan vitaminlər, ubixi-
non, bəzi kofermentlər) orqanizmin funksiyalarının və biokimyəvi proseslərin 
tənzimində iştirak edirlər. Lipidlərin 
tənzimedici funksiyası
bundan ibarətdir. 
Yuxarıda verilən təsnifatların (struktur-kimyəvi, fiziki kimyəvi, funk-
sional) hər birinin müəyyən üstün cəhətləri vardır. Lakin onların heç biri toxu-
malardan alınan lipid fraksiyalarının tərkibini tam dolğunluğu ilə əks etdirmir. 
Bizim fikrimizcə, lipidlərin müxtəlif növlərinin struktur-kimyəvi və fiziki-
kimyəvi fərqlərini aydın təsəvvür etmək üçün, onları öyrənərkən adı çəkilən ilk 
iki təsnifatın kombinasiyasından istifadə etmək daha əlverişlidir. Biz bu 
prinsipə əsaslanaraq, lipid fraksiyasına daxil olan birləşmələri aşağıdakı 4 
qrupa bölməyə üstünlük veririk (sxem 3.1). 
1. L i p i d m o n o m e r l ə r i: bu qrupa aid olan birləşmələr həqiqi 
lipidlərin hidrolizi zamanı alınan məhsullardır. Lakin toxumalarda həmin 
birləşmələrin müəyyən hissəsinə sərbəst halda da təsadüf edilir; 
2. T ə k k o m p o n e n t l i l i p i d l ə r 
–
hidroliz reaksiyasına uğramayan 
üzvi birləşmələrdir.
3. Ç o x k o m p o n e n t l i l i p i d l ə r: bu qrupa aid olan lipidlər hidroliz 
olunduqda 2 və daha artıq xırdamolekullu birləşməyə parçalanır. Hidroliz məh-
sullarının növlərinə görə, bu qrupu 2 yarımqrupa 
–
sadə
və 
mürəkkəb lipidlərə
bölmək olar; birinci yarımqrupa hidroliz məhsulları arasında yalnız üzvi turşu-
lar və spirtlər (əsasən qliserin, nisbətən az hallarda isə ikiatomlu və ya təkatom-
lu spirtlər) olan hidrofob xassəli üzvi birləşmələr daxildir. Mürəkkəb lipidlərin 
isə hidroliz məhsulları arasında sadə lipidlərin komponentlərindən əlavə, fosfat 
turşusu, azot əsasları (xolin, serin, kolamin və s.) və b. maddələr aşkar edilir. 

---

65