Гейд етмяк лазымдыр ки, биоэен елементлярин даща эениш йайылмасы тяснифатына эюря, бу елементляр 2 група бюлцнцр: 1) макроелементляр (мигдары 0,001%-дян артыг оланлар) вя 2) микроелементляр

 
 

---

74 
3.2.1. STERİNLƏR 
Sterinləri kimyəvi strukturlarına və biokimyəvi mənşələrinə görə, tsiklik 
triterpen törəmələri hesab etmək olar. Çünki bunların ən geniş yayılmış növləri 
toxumalarda skvalen və lanosterin adlı triterpenlərdən sintez edilir. Sterinlər və 
onların mübadilə məhsulları olan digər birləşmələr steroidlər adı altında 
birləşdirilir. Steroidlərin kimyəvi strukturunun əsasını doymuş politsiklik kar-
bohidrogen olan tsiklopentanperhidrofenantren (steran) təşkil edir.
Steroidlər qrupuna sterin-
lər (və ya sterollar), steridlər 
(sterinlərin mürəkkəb efirləri), 
öd turşuları, qadın və kişi 
cinsiyyət hormonları, böyrək-
üstü vəzinin qabıq maddəsi-
nin hormonları, D qrupu vita-
minləri, ürək qlikozidləri, bəzi 
zəhərli maddələr və b. aiddir. 
Təbiətdə geniş yayılmış ste-
roidlərin əksəriyyətinin mole-
kul strukturuna tsiklopentanperhidrofenantrenin politsiklik nüvəsinin 3-cü 
karbon atomunun oksigenlə, 10-cu və 13-cü karbon atomlarının isə metil 
qrupları ilə birləşmiş törəməsi daxildir. Hüceyrələrdə sterinlərin miqdarı bütün 
digər steroid törəmələrinə nisbətən çox olur.
Sterinlər qrupuna aid olan birləşmələrin strukturunda tsiklopentanperhid-
rofenantren nüvəsinin 17-ci karbon atomuna 8-10 ədəd karbon atomundan 
ibarət olan yan zəncir və 3-cü karbon atomuna hidroksil qrupu birləşmiş olur. 
Onlara bioloji mənbələrdə həm sərbəst, həm də piy turşuları ilə efir birləş-
mələri (steroidlər) şəklində rast gəlinir. 
Sterinləri alınma mənbələrinə görə 3 qrupa bölürlər: 1) 
zoosterinlər
(hey-
van orqanizmində sintez edilən sterinlər); 2) 
fitosterinlər
–
bitki sterinləri; və 
3) 
mikosterinlər
–
göbələk sterinləri.
Zoosterinlərin ən geniş yayılmış və ən mühüm növü xolesterindir. Ona 
həm insan, həm də heyvan orqanizmlərində təsadüf edilir.
Xolesterin
(xolesterol) üzvi həlledicilərdə (efir, benzol, xloroform, qızdırıl-
mış spirt və s.) asanlıqla həll olan, suda isə həll olmayan, asanlıqla kristallaşan 
bərk maddədir. Neytral yağlardan və fosfatidlərdən fərqli olaraq, xolesterin 
qələvilərlə sabunlaşma reaksiyası vermir. Kimyəvi strukturuna görə, xolesterin 
sabunlaşmayan lipidlər qrupuna aid olan biratomlu spirtdir. Onunla piy turşu-
ları arasında gedən efirləşmə reaksiyaları nəticəsində mürəkkəb efirlər 
–
xoles-
teridlər
əmələ gəlir. Sərbəst xolesterindən fərqli olaraq, xolesteridlər sabun-
laşma reaksiyasına girir; bu zaman piy turşusunun müvafiq qələvi metalla bir-
ləşməsi olan sabunlar əmələ gəlir, xolesterin isə sərbəst hala keçir.
Xolesterinin molekul strukturunu ilk dəfə Vindaus müəyyənləşdirmişdir. 
Onun molekul strukturu yuxarıda təsvir edilən sterinlərin ümumi formuluna 
uyğundur; yeganə fərq bundan ibarətdir ki, burada tsiklopentan nüvəsinin 5-ci 
və 6-cı karbon atomları arasında ikiqat (doymamış) rabitə vardır. Xoleste-
 
Стеран (тсиклопентанперщидрофенантрен)
 

---

75 
ridlərin tərkibinə piy turşularından ən çox stearin, palmitin və olein turşuları 
daxil olur.
xolesterin 
 
xolesterid (burada R 
–
 piy turşusu radikalıdır) 
Xolesterin orqanizmdə həm sərbəst, həm də piy turşularının mürəkkəb 
efirləri şəklində ola bilər. Məsələn, qanın tərkibində 0,5 q/l-ə qədər sərbəst, 
1,1-1,5 q/l-ə qədər birləşmiş xolesterin (xolesterid) olur. Qanda xolesterin və 
xolesteridlərin ümumi miqdarı isə normal halda 1,5-2 q/l-ə bərabərdir. Sinir 
toxumasında, böyrəküstü vəzilərdə, qaraciyərdə, yumurta sarısında və başqa to-
xumalarda xolesterin və onun efirləri aşkar edilir. Xolesterin sinir toxumasında 
xüsusilə çox olur; beynin quru kütləsinin 10-12%-i xolesterinin payına düşür.
Radioaktiv karbon atomları ilə “nişanlanmış” reaktivlərlə aparılan eks-
perimental tədqiqatlardan aydın olmuşdur ki, orqanizmdə böyrəküstü vəzinin 
qabıq maddəsinin hormonları və cinsiyyət hormonları xolesterindən sintez 
edilir. Orqanizmdə toplanan xolesterinin artıq hissəsi ödün tərkibində ba-
ğırsaqlara, oradan isə 
–
reduksiyaya uğrayıb, koprosterinə çevrildikdən sonra 
–
nəcis vasitəsilə xarici mühitə ifraz edilir. Ödün tərkibində xolesterinin miqdarı 
öd turşularına nisbətən 15-25 dəfə az olur. Bu nisbətin xolesterinin artması 
hesabına dəyişməsi xolesterinli öd daşlarının əmələ gəlməsinə səbəb ola bilər.
Xolesterin orqanizmdə bioloji aktiv maddələrin (hormonların) və öd 
turşularının sintezinə sərf edilməkdən əlavə, hüceyrə membranlarının keçi-
riciliyinin tənzimində də iştirak edir, eritrositləri hemolitik təsirli zəhərlərin 
təsirindən mühafizə edir; eyni zamanda xolesterinin limon turşusu dövranını 
kataliz edən bəzi fermentlərin fəallığını artırdığı haqqında məlumat vardır.
Xolesterin heyvan mənşəli sterinlər (zoosterinlər) qrupuna aid olsa da, ona 
bəzi yosunların və çiçək tozcuqlarının tərkibində də təsadüf edilir. 
İnsan və heyvan toxumalarında sterinlərin digər nümayəndələri xolesterinə 
nisbətən az yayılmışdır. Bunlardan ən əhəmiyyətlisi 7-dehidroxolesterindir.
7-Dehidroxolesterin
dəridə xolesterinin biosintezinin son mərhələlərində 

---

76 
əmələ gələn əlavə məhsullardan biridir. Ultrabənövşəyi şüaların təsiri altında 
dəridə 7-dehidroxolesterindən D
3
vitamini sintez edilir. Göbələk mənşəli 
sterinlərin əsas növü olan 
erqosterin
kimyəvi strukturuna görə 7-dehidroxo
-
lesterinə oxşar olub, ondan yan zəncirində 2 hidrogen atomunun az olmasına 
(yəni əlavə ikiqat rabitəyə malik olmasına) və karbon zəncirinin əlavə metil 
qrupu vasitəsilə şaxələnməsinə görə fərqlənir. Bu birləşmədən insan dərisində 
D
2
vitamini sintez edilir. Beləliklə, həm 7-dehidroxolesterin, həm də erqosterin 
D vitamininin provitaminləridir. 
7-dehidroxolesterin 
erqosterin 
Bitki sterinlərinin (fitosterinlərin) müxtəlif növləri aşkar edilmişdir. 
Bunlardan ən geniş yayılanları sitosterin və stiqmasterindir. Bunlardan əlavə, 
bitkilərdə sterolların polihidroksil törəmələri də aşkar edilmişdir; maraqlıdır ki, 
bu birləşmələr kimyəvi strukturlarına görə, həşəratlarda cinsiyyət hormonu 
funksiyası daşıyan e k d i z o n l a r a uyğun gəlir.