Гейд етмяк лазымдыр ки, биоэен елементлярин даща эениш йайылмасы тяснифатына эюря, бу елементляр 2 група бюлцнцр: 1) макроелементляр (мигдары 0,001%-дян артыг оланлар) вя 2) микроелементляр

N-terminal aminturşuları müəyyənləşdirmək üçün istifadə edilən 
üsullar.
N-Terminal aminturşunu müəyyənləşdirmək üçün müxtəlif üsullar 
təklif edilmişdir. Bunlar arasında Sengerin təklif etdiyi dinitrofenil-aminturşu 
sınağının xüsusi yeri vardır. Zülallara dinitroflüorbenzolla (DNFB) təsir edil-
dikdə bu reaktiv polipeptid zəncirinin uc hissəsində amin qrupu sərbəst şəkildə 
olan aminturşu qalığı ilə reaksiyaya girir: alınan məhsulu turş mühitdə hidroliz 
etdikdə N-terminal aminturşu dinitrofenil (DNF) qalığı ilə birləşmiş şəkildə 
ayrılır, digər aminturşular isə sərbəst hala keçir: 
sistin qalığı 

---

140 
Birinci reaksiya zamanı alınan məhsul (dinitrofenil-peptid) turş mühitdə 
hidroliz edildikdən sonra xromatoqrafiya üsulu ilə aminturşu fraksiyalarına 
ayrılır; polipeptid zəncirinin N-terminal hissəsində yerləşən aminturşu qalı-
ğının DNF ilə birləşməsi digər aminturşulardan rənginin sarılığına görə 
fərqlənir. Bu fraksiyanı ayırıb, aminturşunun növünü müəyyənləşdirirlər. 
Aparılan tədqiqat zamanı bir neçə növ DNF-aminturşu törəməsinin alınması 
tədqiq edilən zülal molekulunun bir neçə növ polipeptid zəncirinin 
birləşməsindən ibarət olduğunu göstərir. 
Peptid zəncirindəki N-terminal aminturşunu müəyyənləşdirmək üçün 
Edmanın f e n i l t i o h i d a n t o i n üsulundan daha geniş istifadə edilir. 
Çünki, bu üsul həssaslıq dərəcəsinə və mərhələlərlə təkrar edilməsinin 
mümkünlüyünə görə, Sengerin DNFB üsulundan üstündür. Bu üsul 
fenilizotiosianatın peptid zənciri ilə spesifik reaksiya verməsi prinsipinə 
əsaslanır: reaktiv peptid zəncirinin uc hissəsində yerləşən və sərbəst amin 
qrupuna malik olan aminturşu qalığı ilə birləşir: 
Reaksiyanın məhsuluna otaq temperaturu şəraitində turşu vasitəsilə təsir 
edildikdə N-terminal hissədə yerləşən aminturşu ilə fenilizotiosianatın 
birləşməsi peptid zəncirindən ayrılır və feniltiohidantoin adlanan tsiklik 
birləşməyə çevrilir, peptid isə 1 aminturşu qalığı qədər qısalır: 
 
feniltiokarbamil- feniltiohidantoin 
peptid 
] 
[ 

---

141 
Polipeptid zəncirini Edman üsulu ilə deqradasiyaya uğratmaq üçün çox 
vaxt xüsusi avtomatik cihazdan istifadə edilir. Əlverişli şərait olduqda bu cihaz 
vasitəsilə çoxmərhələli reaksiya apararaq, peptid zəncirindən ardıcıl yerləşmiş 
40-50 aminturşunu ayırmaq mümkündür. Hər bir mərhələdən sonra turş 
mühitdə hidroliz vasitəsilə əmələ gələn feniltiohidantoin fraksiyası nazik qatlı 
və ya qazlı-mayeli xromatoqrafiya üsulu vasitəsilə ayrılmalı və onun tərkibin-
dən ayrılıb sərbəst hala keçən aminturşunun növü müəyyənləşdirilməlidir. Bu 
təyinatı dəfələrlə təkrar etməklə, polipeptid zəncirində aminturşuların hansı 
ardıcıllıqla yerləşdiyini (N-terminal hissədən başlamaqla) aydınlaşdırırlar. 
N-terminal aminturşuları müəyyənləşdirmək məqsədilə istifadə edilən 
həssas tədqiqat üsullarından biri də dansilxlorid (1-dimetilamin-naftalin-5-
sulfonilxlorid) vasitəsilə aparılan sınaqdır. Dansilxloridin aminturşularla qarşı-
lıqlı təsiri nəticəsində əmələ gələn birləşmələri güclü flüoressensiyaedici xassə-
ləri sayəsində, hətta ən cüzi qatılıqda olduqda da aşkara çıxarmaq mümkündür. 
Dansilxlorid sınağından çox vaxt Edmanın deqredasiya üsulu ilə birlikdə 
istifadə edilir. Yəni bu iki metod bir-birilə növbələşdirilir: fenilizotiosianatın 
təsirindən sonra peptid molekulunun qalan hissəsinə dansilxloridlə təsir gös
-
tərilir, sonra isə peptid zəncirindəki növbəti aminturşu qalığının təbiəti 
aydınlaşdırılır. 
N-terminal aminturşunu təyin etmək üçün kimyəvi üsullardan başqa, 
proteolitik fermentlərdən də istifadə etmək olar. Bu məqsədlə tədqiqat aparı-
larkən proteolitik fermentlərin təsir spesifikliyi, yəni seçici surətdə hidrolizə 
uğratdığı peptid rabitələrinin növü nəzərə alınmalıdır (cədvəl 4.9). Məsələn, 
leysinaminpeptidaza peptid zəncirinə sərbəst amin qrupu olan tərəfdən hidro-
litik təsir göstərir. Bu ferment peptid zəncirində yerləşən və NH
2
qrupları sər-
bəst olan leysin qalıqlarının karboksil qrupu vasitəsilə yaratdığı peptid rabitə-
sini digər aminturşuların birləşmələrinə nisbətən sürətlə hidroliz edir. Lakin 
onun təsiri ilə prolindən başqa, bütün aminturşuların peptid rabitələri, ardıcıl 
növbələşdirilməklə, parçalanır. Leysinaminpeptidazanın təsiri nəticəsində 
aminturşu qalıqları peptid zəncirindən növbə ilə (bir-bir) ayrılır. Yəni əgər 
peptid zəncirinin amin qrupu sərbəst olan tərəfində aminturşuların düzülüşünü 
H
2
N-A,B,C,Ç.... kimi işarə etsək, leysinaminpeptidazanın təsiri zamanı mole-
kuldan əvvəl A, sonra B, daha sonra isə C, Ç hərfləri ilə işarə edilən 
aminturşular ayrıla bilir. Buna görə, fermentativ katalizin bütün mərhələlərində 
sərbəst hala keçmiş A aminturşusunun miqdarı B-dən, B aminturşusunun 

---

142 
miqdarı C-dən, C aminturşusunun miqdarı isə Ç-dən artıq olacaqdır. Buna 
əsaslanaraq, aminturşuların hansı sürətlə ayrılmasını aydınlaşdırmaqla, onların 
peptid zəncirindəki ardıcıllığı haqqında nəticə çıxarmaq olar. 
Yuxarıda təsvir edilən kimyəvi və fermentativ üsullar yalnız yeganə peptid 
zəncirinin və ya eyni peptid zəncirlərinə malik olan zülal molekullarının 
tədqiqi zamanı düzgün nəticə verə bilər. Bir sıra zülalların tərkibində peptid 
zəncirlərinin sayı ilə sərbəst şəkildə olan amin qruplarının sayı bir-birinə 
bərabər olur. Lakin sərbəst amin qruplarına malik olmayan zülallar da vardır 
(məsələn, sitoxrom C-nin apoferment hissəsi, ovalbumin və s.). Bu zülalların 
bəzilərinin başlanğıc hissəsində yerləşən amin qrupları asetilləşmiş vəziyyətdə 
olur. Bəzi zülallarda isə molekulun uc hissəsində piroqlutamin (pirrolidon-
karbon) turşusu yerləşir. Adı çəkilən birləşmə molekulunun başlanğıc hissə-
sində qlutamin turşusu olan zülalların tərkibində, onların sintezindən sonrakı 
dövrdə əmələ gəlir. Bu zaman əvvəlcə qlutamin turşusunun ikinci karboksil 
qrupu ammonyakla reaksiyaya girir; nəticədə qlutamin turşusu qalığı qlutamin 
qalığına (qlutamin turşusunun amidi) çevrilir; bundan sonra qlutaminin

-amin 
azotu molekuldan ayrılır, 

-amin qrupu ilə karbonil qrupu arasında rabitə 
yaranır; beləliklə, zülal molekulunun uc hissəsində piroqlutamin turşusu qalığı 
əmələ gəlir.