I. GİRİŞ 2 II. Genç İsyani: Karşı – Devrimci “İrticai” Ayaklanma 3

I.GİRİŞ 2

II.GENÇ İSYANI: Karşı – Devrimci “İrticai” Ayaklanma 3

Dinin Siyasete Alet Edilmesinin Önlenmesi: İrtica vatan hainliğidir 4

III.ŞAPKANIN KABULÜ: Bu Başlık Değil Baş Davasıdır 6

IV.DOĞU İLLERİNDE SIKIYÖNETİM BİÇİMİ 7

A.Divan-ı Harb-i Örfi ve Divan-ı Temyiz-i Askeri 8

V.YÜRÜTMENİN GÜÇLENMESİ 10

A.Hükümet Değişikliği: Liberallere değil, devrimcilere ihtiyaç var 10

B.Takrir-i Sükun: Sessizliğin Sağlanması 11

C.Yargı Kuvvetinin Yürütmeye Aktarılması: İstiklal Mahkemeleri 12

1.Basın Yasakları: Meclis Çatısı Dışında Siyasi Mücadele 13

2.Siyasi Parti Yasakları: Siyasi Temsiliyetin Kısıtlanması 14

3.Tekke ve Zaviyelerin Kapatılması: Toplumdaki Karşı-Devrimci Odakların Tasfiyesi 15

VI.ADLİ VE İDARİ TEDBİRLER: Temel Teşkilat Reformları 15

A.Taksimatı Mülkiye: Mülki Sınırlar Yeniden Belirleniyor 16

B.Islahat-ı Adliye: Yeni Çerçeve Kanun Hazırlıkları ve Teşkilat 17

VII.GENEL YÖNETİM YAPISI ve KURULUŞ 18

A.MERKEZ VE TAŞRA YÖNETİMİ 18

1.Merkezde Şura Tipi Örgütlenme 18

2.Merkezin Kuruluşu: Başkent Ankara’nın İmarı 22

3.Harita ve Kadastro Teşkilatı: Mülkiyetin Kuruluşu 23

4.“Tefrik-i Vezaif” İlkesi ve Yerel Yönetimler 23

B.DEVLET TEKELİ (İNHİSAR) VE DEVLET İŞLETMECİLİĞİ 26

1.Tekel Hakkı ve Tekel İşletmesi 26

2.Devlet İşletmeciliği 29

3.Devlet Teşvikleri ve Korumacılık 33

C.TİCARET VE SANAYİ ODALARI: Sermaye Örgütlenmesine Kamu Gücü 34

D.DIŞ İLİŞKİLER VE KOMİSYON TİPİ ÇALIŞMA 35

1.Musul Meselesi ve Musul Tahkik Komisyonu 35

2.Mübadele Sorunu ve Muhtelit Mübadele Komisyonu 36

VIII.YÖNETSEL İŞLEYİŞİN KURULUŞU 38

A.Kamu Alımları: Kamu İhale Kanunu 38

B.“Kırtasiyecilik”in Önlenmesi: Şikayet Daireleri 39

IX.PERSONEL YÖNETİMİ 40

A.MEMURİYETİN TARAFSIZLIĞI 41

1.Memuriyet ve Mebusluk Bir Zat Uhdesinde İçtima Edemez 41

2.Askerin Siyasetten Çekilmesi 41

B.MEMURLARIN ÖZLÜK HAKLARI 42

C.MEMUR KOOPERATİFİ 42

X.SONUÇ YERİNE: Mesai Kanunu Layihası 43

XI.SON SÖZ 44

EK 1: 1925 YILI BÜTÇESİ 45

EK 2: HÜKÜMET 47

1925: …

Aslı Yılmaz^

1. GİRİŞ

Silahlı mücadelenin sona ermesi sonrasında, bağımsızlığını kazanan devletin şekli askıda beklemekteyken (Atay, Çankaya, s. 365), Büyük Millet Meclisi’nin açılması ile başlatılan devrimler gidilen yönü adım adım ortaya koymaktadır. 1925 yılına gelindiğinde ise saltanat ve halifelik kaldırılmış, Cumhuriyet ilan edilmiş devletin şekli ortaya çıkmaya başlamıştır.

Her devrimci adım yeni bir muhalefetin doğmasına ya da varolan muhalefetin beslenmesine neden olmaktadır. 1925 yılı, 1924 yılı Mart ayında halifeliğin kaldırılması ile ortaya çıkan toplumsal çatışmanın şekillendirdiği bir yıldır. 1925 yılı siyasi alanda karşı-devrimciliğin tasfiye dönemidir. 1925 yılı Şubat ayında Genç ilinde (Bingöl) Şeyh Sait tarafından başlatılan isyan ve sonrasında alınan kararlar, 1925 yılı ve hatta 1920’li yılların ikinci yarısına damgasını vuracaktır.

Meclis’de Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (TCF) tek muhalif parti olarak temsil edilmektedir. TCF’li mebuslardan en çok Dersim (Tunceli) mebusu Feridun Fikri’nin (Düşünsel) kesintisiz muhalefeti ile İstanbul mebusu Kazım Karabekir Paşa az sayıdaki çıkışları muhalif kanadı temsil etmektedir. Meclis tutanaklarının çok sesli olduğu ya da çatışmaları yansıtabildiği söylenemez. Asıl toplumsal mücadele, isyan bilgi ve belgeleri, İstiklal Mahkemeleri davaları ve bir dönem için basın yoluyla takip edilebilmektedir. Açıkçası, Meclis tutanaklarının gündemi ile gazetelerin gündemleri birebir örtüşmemektedir. Diğer bir deyişle, tutanaklar üzerinden yapılacak araştırmanın belirlediği gündem ile gazete taraması sonrasındaki gündem farklı önceliklere sahiptir. 1920’li yılları ele alacak bu çalışmada, dönem boyunca sürekliliği sağlamak amacıyla kesintisiz yayınlanan Hakimiyeti Milliye Gazetesi taranmıştır. Hakimiyeti Milliye, hükümetteki CHF’nin uzantısı olarak görülebilir. Öyle ki, Gazete’de başyazılar CHF mebusları tarafından kaleme alınmaktadır: Bolu mebusu Falih Rıfkı (Atay), Mardin mebusu Yakup Kadri (Karaosmanoğlu), Siird mebusu Mahmud (Soydan), vb. Buna rağmen, Hakimiyeti Milliye’nin karşı-devrimciliğe açtığı savaş üzerinden muhalif kanadın sesi de duyulabilmektedir. Özellikle, İstiklal Mahkemelerindeki davaların tutanakları, muhalif basından aktarılan haberler, isyan bölgesinden verilen haberler ile muhalefetin sesini duymak olanaklıdır. Gerçekten, bu dönemde basın yasakları nedeniyle muhalif bir kaynaktan dönemi izleme olanağı da kısıtlıdır.

İdeolojik olmasa da derin bir siyasal çekişme iktidar partisi Cumhuriyet Halk Fırkası’nın (CHF) içerisinde de kızışmaktadır. Zamandizinden izlenebileceği gibi Ocak ayında Recep (Peker) Bey ile Ali Fethi (Okyar) arasında, Mart ayında hükümet değişikliği ile sonlanan Ali Fethi (Okyar) Bey ile İsmet (İnönü) Paşa çatışması dikkat çekicidir.

Birincil kaynakların incelenmesi ile yapılan bu çalışmada odağımız yönetsel alandı. Bu nedenle, siyasal, iktisadi ve diplomatik birçok olaya karşı kayıtsız kalındı. Zamandizinde ve makalede hissedilecek bu durum, bir eksiklikten değil; yöntemsel bir tercihten kaynaklanmaktadır. Sözü edilen alanlar, yönetsel alanı açıklamak üzere yardımcı bilgi ve belge olarak çalışmada yer bulabilmiştir. Asıl olarak ise, yıl içerisindeki yönetsel kuruluşun izi sürülmeye çalışılmıştır.

Çalışma, adı konulmamış üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde 1925 yılı Türkiyesi’nin siyasetinin belirleyici olayları aktarılmaktadır: Genç İsyanı, Şapka Kanunu. İkinci bölümde ise, olguların şekillendirdiği siyasal-yönetsel yapıdaki kuruluş ve değişim: Doğu illerinde sıkıyönetim ve ulusal alanda yürütmedeki yetki yoğunlaşması. Üçüncü bölümde ise, kurulan siyasal temel üzerinden genel yönetsel yapının, yönetsel işleyişin ve personel yönetiminin kuruluşu incelenmiştir.

İnceleme dışında kalan ama zihni açmak üzere yıla dair birkaç noktanın da belirtilmesi gereklidir: 1925 yılında yönetsel alanda, karşı – devrimci muhalefete karşı doğu bölgelerinde bir yönetim biçimi olarak sıkıyönetimin ağırlığı hissedilmektedir. Ulusal düzeyde ise başta İstiklal Mahkemeleri’ne sevk yetkisi ile hükümet sisteminde yürütme öne çıkmaktadır. Bir yandan da devrimin kurumsallaşmasını sağlayacak yapıların kurulmasına öncelik verilmektedir, tüm yurtta siyasal ve idari otoriteyi kurabilmenin yolları tetkik ve tahkik edilmektedir. Bu doğrultuda, 1925 yılına tüm yönetici ve temsilcilerin tetkik ve tahkik seyahatleri damgasını vurur. Mustafa Kemal başta olmak üzere (Kastamonu, Bursa, İzmir, vb.), bakanlar (İçişleri, Dışişleri, Sağlık bakanlarının Erzurum, Elazığ ziyaretleri, vb), üst düzey yöneticiler ve özel görevli komisyonlar (taksimatı mülkiye tetkik heyeti, Darülfünun Heyeti, vb.) yurdu ve özellikle doğu bölgelerini karış karış gezmekte ve incelemelerde bulunmaktadır (özellikle yaz aylarında).

2.