İmge Kitabevi Yayınları: 41 Joseph Campbell

Şekil 23. Mitra Tauroctonus

Normal Zerdüşt görüşünde dünyadaki' bütün kötülüklerin Yalan Cinine bağlandığı anımsanacaktır. Sonunda kurtarıcı Saoşyant ge­lince onun işi bitecektir ve bu Mesih gününün gerçekleşmesine

(*) Bkz. Sayfa 173.

216

yönelik bütün eylemlerde erdem vardır. Tarihsel çıkışlı, gelişmeci ve vahye dayanan tema bütün geleneği belirler. Oysa burada, iranlı tann ve kurtarıcı Mitra'nın Hellenist temsilinde yeni bir ifade, belki ilkel kurbanın ölümsüz mitsel simgesinin yeniden dirilişi vardır.

Okuyucuya bir kez daha ilkel Mitolojide tanımlanan, gövdesinden bütün gıda. veren bitkilerin büyüdüğü kutsal varbklann öldürül­düğü, kesildiği, gömüldüğü insanlıktan uzak ritleri anımsatayım/⁴⁵) Bu ritlerde yansıyan ilkel görüşe göre dünya geliştirilmez fakat olum-lanmahdır. Bu en akıla ahlaka bile korkunç, inançsız, günahkar gele­bilir; yaratıcı güç kesinlikle burada yatmaktadır, ölüm çürüme, şiddet ve aadan yaşam doğar. William Blake'in sözleriyle, "Aslanların kükremesi, kurtların uluması, fırtınalı denizlerin köpürmesi ve yıkıcı kılıç, sonsuzluğun 'cüz'leridir, insan gücü için çok büyüktürler.'*⁴⁶' Bu nedenle, kahramanlığın erdemi, bu görüşe göre, evrenin doğasını düzenleme isteğinde değil, olumlama cesaretinde yatar. Hellenist çağın Greko-Pers gizem kültlerinde -Ortodoks gelişmeci değil- iyim­ser olumlamanın dünya-sever gizemi iliği vardır.

Mitraizm hakkında araştırmalarına çok şey borçlu olduğumuz Profesör Franz Cumonf, Mitra Tauroctonus'un daha güzel örnekle­rinde, tanrının yüzünde bıçağı vururken keder ve acuna ifadesi bulun­duğunu ve suçu kendi üstüne almış olduğunu gözlemlemiştir, bu da ölümü yenen yaşam demektir.*⁴⁷' Eşdeğer Hıristiyan imgesi, haçta kurban olmada, kurtarıcının, insanlığın günahını kendi omuzlarına aldığı söylense de, berbat bir suç Yahudilerin üstünde kalır, çünkü onu suçlamışlar ve Judas ona ihanet etmiştir, Pontius Pilate de onu çarmıha germiştir. Çünkü orada tanrı-insan kurbandır, kurbanlık ku­zudur, buradaysa Tanrı-insan kurbanlık kahinidir. Şekil 18' deki Girit kurbanıyla karşılaştırın. Vahşi eylemi kendisi gerçekleştirmektedir ve dünya yeniden ve yeniden yenilenir. O, şekil 16'daki aslan-kuş, güneş kuşudur. Bize göre boğa acı çekmekteyse de gerçekte arkaik gülüşlü kozmik boğayla aynıdır.

Şekil 23'te bıçağın girdiği yerden kanın tohum olarak çıktığını gö­rüyoruz. Andığımız eski mitosla uyum gösterirken öküzün iliğinden çıkan tohum temasma da, Zerdüştlerinkine de uyuyor.(*) Yanda bir yılan akar, her zamanki gibi yılan derisini değiştirerek yenilenen yaşam ilkesini temsil eder. Köpek, Iran mitosunda insanın arka-

(*) Bkz. sayfa 174.

217

daşıdır ve ilk çiftin etinden ilk parçayı o yemiştir, burada da tohumu (kan) yer (*), yaşamın özgünlüğü kurbanla beslenir ya. Akrep de bo­ğanın husyelerini kavramıştır, ölümün zaferini gösterir, ölüm de ya­şam gibi var olma sürecinin bir yanıdır.

Boğa ve akrep simgelerinde, tanınması gereken astronomiye iliş­kin bir gönderme vardır, çünkü astrolojik ikonografinin kurulduğu yüzyıllarda (î.ö. 4300-2150) zodyak işareti Taurus-Boğa, ilkbahar nok­tasında dururken, Akrep-Scorpio sonbahar noktasında durur. Aslan-Leo yazortasırun güneşidir ve kışa dönüldüğünde Aquarius-Su taşı­yla kış gündönümündedir, güneş tanrı-so/ invictus her yıl 25 Aralıkta bu noktada yeniden doğar.

Hellenist Mitra kültünün mağaralarında güneşin dolaşımı, baş­langıç ritleriyle ilgili olarak, maskeli ritlerle festivallerde kutlanır. Ayrıca gerçek boğa kurbanı, taurobolium, hakkında da sayısız kaynak­tan bilgi alabiliyoruz. Talip, boğarım kurban edildiği yerin altında bir çukura yatar ve sıcak boğa kam ile vaftiz olur/⁴⁸) İki kişi ellerinde meşaleler tutar. Birininki yukarı, ötekininki aşağı dönüktür. Böylece, ışığın yukarıdaki dünyaya ve aşağıdaki dünyaya yönelmesi, güneşin doğması, ve batması, ilkbahar ve sonbahar noktaları, doğum ve ölüm, kurban eylemi ile yaşam enerjisinin dolaşımı temsil edilir. Veya Da-dofor denilen bu kişiler bir boğa ve akrep başı da taşıyabilirler. Bu iki kişiyi İsa ile birlikte çarmıha gerilen iki hırsızla da karşılaştırabiliriz, biri cennete yukarı uçmuş, öteki aşağı, cehenneme inmiştir. Aynı şekilde, ortaçağ Hıristiyan motifinde akıllı ve aptal bakireler vardır, biri yanan lambayı yukarı doğru tutar, ötekisiyle sönük lambasını aşağı doğru/⁴⁹) Fakat Hıristiyan okunuşta bu tür işaretlere ahlaksal bir anlam yüklenir, gizemli yön kaybolur. Böylelikle de cehennemin bedeli ödenir, çünkü, Hıristiyan ikiciliğinde ana görüş, günahın mut­lak kötü oluşudur, cehennem sonsuzdur ve onun ruhları sonsuza ka­dar lanetlenmiştir.

Persli kurtarıcı Mitra hakkındaki bu kadar az bilgimiz içinde onun mitsel biografisi Hıristiyan ve Zerdüşt temalarla bir dizi koşutluk gösteriyor. Fakat, Da dor of olayında olduğu gibi, tamamiyle değişik bir evren ve insan anlayışı temsil edilmektedir; kaldı ki bunlar bir an­lamda analojiktir ve gerçekte aym kaynaktan türetilmişlerdir. Gizemli olumlama, ahlaksal doğrulamaya karşıdır ve eski, ilkel ve genelde

(*) Bkz. sayfa 175.

218

kurbanın pagan biçimi önem kazanmıştır.

Mitra, bir anlamda karşıtı Gayomart gibi, kutsal bir ağacın altın­da, kutsal bir ırmağın başında doğmuştur. Sanat eserlerinde Doğuş Kayası'ndan (petra generix) çıkan çıplak bir çocuk olarak görünür; Frig başlığı, meşale ve bıçak taşımaktadır. Doğumu 'libido (yaratıcı ısı) nun ısısı 'solo aestu libidinis ile olmuştur*⁵⁰) ve Dr. Carl G. Jung' un bu konudaki sayısız tartışmalarından birinde işaretlettiği gibi, burada mitolojinin bütün temel ana simgeleri birleştirilmiştir, toprak (kaya), orman (ağaç) ve su (ırmak).*⁵¹) Toprak arketip inşam doğurmuştur, bakire doğum. Yani doğumun simgesel olduğunu bilebiliriz (Adem veya Gayomart için iddia edilebileceği gibi tarih-öncesi değil). Noel'in doğallık sahnelerinde olduğu gibi, çobanlar doğuma tanıklık ederler, sürüleriyle gelip kurtarıcıya inançlarım bildirirler. İsa, ikinci Adem, ih­san imgesinin yenileyicisidir. Persli kurtarıcı Mitra'da iki Adem birleştirilmiştir. Çünkü onun geçici yaşamdaki eylemiyle bağıntılı günah, düşüş yoktur. Çocuk bıçağıyla ağacın meyvasını koparmış ve yapraklanyla giysi yapmıştır. Gene Adem gibi ama günahsız. Bir başka sahnede kayaya ok atarken görünür. Diz çöküp yalvaran biri için kayadan su dökülür. Mitos elimizde yok fakat episod Musa'nın çölde değneği ile bir kayadan su çıkarmasıyla karşılaştınlabilir (Çıkış 17:6). Ama, Musa günaha girmiştir, iki kez vurmuştur ve so­nunda Vadedilmiş Ülkeye girmesi reddedilmiştir. Adem de günah işlemiş ve cennetten kovulmuştur. Oysa Mitra hem ana ağacın mey­vasını yemiş hem ana kayadan yaşam suyu çıkarmıştır -günah ol­mamıştır.

Genç atletik tanrı boynuzlarından yakalayıp üstüne çıktığında öncel boğa otluyordu. O zaman hayvan vahşi bir biçimde koşturdu ve onu üstüne attı, fakat o boynuzlarına tutundu ve hayvan çökene kadar asıldı. Sonra onu arka bacağından tuttu ve omuzlarına kadar kaldırdı. Transitus denilen canh boğayı baş aşağı bir çok engellerden aşırıp mağaraya getirme görevi başladı. Boğaya ve insana acı veren bu biçim hem genelde insanların aa çekmesinin hem de aydınlanmaya giden yolda talibin özel sınavlarının simgesi olmuştur. Sonraki Hıristiyan kültü ViaCrucis ile (karşılaştırılacak bir güç göstermese de) eşdeğerdir. Mağaraya vardığında, güneşin gönderdiği kuzgun kur­ban anının geldiğini kurtarıcıya iletir. Kurbanın burun deliklerini tuta­rak bıçağım böğrüne sokar (Burada yolun başlangıcındaki kuzgunu boğa kurbanı ile bağıntılı olarak buluyoruz, ay yabanılıyla. 16. sekile

219

yeniden bakınız). Boğanın omuriliğinden buğday ve kanından şarap fışkırır. Kutsal yemeğin ekmeği ve şarabı. Ay tarafından toplanan ve temizlenen tohumları -ortodoks Zerdüşt mitindeki gibi-? insana hiz­met eden hayvanların üretilmesinde kullanılır.(*) Resimden an­ladığımız gibi, ölümün ve yeniden doğumun ana tanrıçasının hayvan­ları görevlerini yapmaya koyulurlar: akrep, köpek ve yılan."²)