İmge Kitabevi Yayınları: 41 Joseph Campbell

'Tanrı uludur, o bize toprağı işleyecek bütün araçlan vermiştir.

Tanrı uludur, bize el vermiştir, yutmak ve sindirim gücünü, bil­meden büyüme ve uykuda nefes alma gücünü vermiştir!

Böylece şarkı söylemeliyiz: evet böyle, ilahilerin en büyüğünü ve kutsalını: -

Tanıt, uludur, bize bunları anlamamız için akıl vermiştir, ve uygun olarak kullanmayı!⁴»³¹)

'Sen Tanrıdan bir parçasın, sende Ondan bir kısım var'.*³³*

Stoik düşüncenin acı ve zevke aynı tepkiyi gösteren, kazanç ve yıkımı ayırt etmeyen, yaşamdaki görev kabul eden anlayışı Hintli Bhagavad Ğita'da tanımlanan Karma Yoga idealine benzer. 'Acı ve

211

zevki ayırt etmeyen sakın ruha kimse zarar veremez, o tek başına ölümsüzlüğü kazanmıştır'.³³' Bu nedenle, bağlanmadan, yapılması gerekeni yap, bu yolla en yüksek derece elde edilir'/³⁴) Fakat Hintli yaşam görevi, herkese kast statüsüyle kabul ettirilmiştir. Greko-Ro-men görev ise kendi aklıyla tanınmış ve kabul edilmiştir, burada tanrı Zeka, Bilgi ve Doğru Akıl yürütmedir/³'' Dahası, nirvana koşulu, aşkın vecd ve bağımsızlık Hint yogasının nihai amacıdır, Yunan idea­li ataraxia, acı ve zevke kayıtsız rasyonel zihinden tamamiyle başkadır. Gene de iki görüş arasında karşılaştırılabilecek çok şey vardır, özellikle de Hıristiyan bilimadamlarının "panteizm'-çoktanncılık dediği ve Doğuda-Hindistan'dan Uzak Doğuya- ve Klasik Dünya da temel olan görüş açısından. Bu Kitabı Mukaddes'e karşıttır, üstelik Yahudi, Hıristiyan, Müslüman olsun, onlarla amansız, hatta dövüşken bir tartışma içindedir.

Tanrının içkin olduğu kutsal dünyada, kuşların uçuşundaki dür­tüden yıldırıma, düşen yağmura, güneşin ateşine, kadar görünüş, düşünce ve eylemde, kutsallığın "tecelli'si vardır; onu tanıyanlar için, başlangıç ve son kendi içindedir. Her şeyde ve her şey için evrensel bir vahiy vardır. Oysa, tanrının-yaratıcının ayrı olduğu dünyada ma­but, yalnızca özel bir vahiyle bilinebilir. Sina'da olduğı gibi,.veya İsa'da veya Kuranda. O zaman doğru uyum doğada de^il fakat Sina'da veya isa'nın derslerinde veya Kuran'la gerçekleşir. İnsan üzüm veren bağ gibi, kendi kısmını iyi oynamalıdır. Ama İsa'nın de­diği gibi 'Baba ödülünü verir¹. Amaç burada ve şimdi değildir, başka yerdedir.

Tutucu Yahudi bilimadamı Jacob Hoschander'in işaret ettiği gibi, monalatriden ayrılan ilk tam tektanrıcı söylem, Î.Ö. 539'da, Büyük Kyrus döneminde İkinci îsaiah'ın bildirişidir/³⁶' Gene de o kadar ev­renselleşmiş tanrı hala Yakub'un evinin tanrısıdır. Kyrus'a zaferi, hal­kı eski duruma gelsin diye Yakub getirmiş varsayılır/³⁷' Ve onu izle­yen Ezra'run söyleminde, Beş kitabı düzenleyen H metnini yazan ya­zarlarda, Roma devri Yahudi yazarlarında bu temel çizgiden bir sap­ma yoktur. Gerçekten, Profesör Klausner'in gösterdiği gibi, Philo Jud-zeus (l.Ö. 20-İ.S.54) en Hellenistleşmiş yarı-platoncu filozof Yahudi bile Tanrıyı içkin olarak düşünmez:

'Philo'nun düşüncesi temelde Heraclitus ve Stoiklerinkinden farklıdır. Onlar için evrensel zeka ve ruhu taşıyan madde (canlan­dıran soluğun üflediği madde) ve üah aynı şeydir ve belli bir madde-

212

cilikle-materyalizmle (ruhu taşıyan madde de maddedir) çoktan-rıcıkğa ulaşırlar. Yahudi Philo tersine, ilahı ayn bir varlık olarak görür. (Dünyanın içindedir)... Philo'nun logosu ile Yuhanna încilinin Kelam adından başka (Yuhanna Philo'ya dayanır) ortak hiç bir şeyi yoktur, aynı Heraclitus ve Epictetus'un logos'u gibi. Philonun Logos' u bütünüyle özgün bir yaratmadır, Yahudi yazınının ve öğretisinin meyvasıd» ve Yazıtlara (Midraş) dayanır'.t³⁸'

Klausner'm dediği gibi, 'Bu dünyada iyi ve kötü vardır, o zaman mutlak iyi ve mükemmel olan Tanrı, kötülüğü barındıran dünyayı, mükemmel olmayan varlığı nasıl yaratabilir?"*³⁹)

Öte yandan, Topal köle, bunun yanıtını çoktan vermiştir.

Bir ziyafete gittiğimizde bize sunulanı alırız, biri evsahibine balık veya tatlıları sordu mu saçmalıyor diye baküır. Gene de biz tanrılar­dan, bir sözcükle, vermediklerini istiyoruz; üstelik bize bu kadar şey vermişlerken!'^

Epictetus'un büyüsü, her şeyi alfan yapmak, Hermes işidir.

3. GİZEM KÜLTÜ VE VAHİY

Japonca'da jiriki terimi, Stoizm veya Doğu'daki Zen Budizm gibi kendi gücüne güvenen disiplinleri anışfanr, 'kişinin kendi kuvveti'. Tariki terimi ise, 'dış kuvvet, başkasının kuvveti', kurtarıcı düşünce­sine aittir, Japonya'da Amida Budizmi. Kutsal Ülkede sonsuz ışınındı güneş Budasınm adım anmakla bir kimse yeniden doğar, ölümünde cennete gider, nirvanaya kavuşur.**¹' Hellenist dönemde bu popüler Budizmin Batılı eşdeğerleri sayısız gizem kültleriydi; son Roma dö­neminde önce Mitraizm sonra Hıristiyanlık imparatorlukça destekle­nene kadar bunların etkisi giderek artmıştı.

Hepimiz filozof değiliz. Bir çoğumuz, kendisinin ötesinde, buhur, müzik, cübbe ve tören, ziller ve çanlar, dramatik mim ve seslenişlerle atmosferi gereksinir. Böyleleri için bu tür bir din vardır, gerçek bü­yük kısmıyla öyle simgelerle örtüşmüştür ki, filozof olmayan bunları kavrayamaz. Aklın, simgeler alanından bir perdeden ötekine geçerek, aşka gelmiş bir gerçekleşmeye ulaşmasını sağlamak üzere, bu yola girenler için dereceler geliştirilmiştir. Fakat, sonsuz gerçekleşme, kutsallığın hem içkin hem aşkm olduğu bu kültlerle Ortodoks Zerdüşt, Yahudi, Hıristiyan Ve Müslümanların Tanrı ile İnsan, Ya-

213

raticı ve Yaratık arasında ontolojik ayrımın korunduğu ayinler ara­sında farklıdır.

İlk tür kültlerde iki güç, dıştaki ve içteki güçler, sonuçta özdeş ola­rak kabul edilir. Dışarıda olduğuna inanılan kurtarıcı gerçekte aynı zamanda insanın kendisidir. Herşey Buda'run şeyleridir¹. Oysa bü­yük Yakın Doğu ortadoksluklarında bu tür bir özdeşlik düşünüle­mez, hatta kavranılabilir kabul edilmez. Amaç varlıklar varlığının bir gizi olarak kendi kendinin, şimdiki ve buradaki, gerçeğine ulaşmak değildir, fakat yakında ise de (her yerde hazır ve nazır) ayrı olan (mit­sel ayrışma) tanrıyı bu dünyada bilmek, sevmek ve ona hizmet etmek­tir ve zaman sona erip sonsuzluk geldiğinde onunla mutlu olmaktır. ^ tik tür kültlerin yöneldiği amaç (tanrı) bilinmesi, sevilmesi ve rüz-met edilmesi ve bir gün (gerçekte gidermek-dağıtmak anlayışı) gözlemlenecek başka bir yerdeki kişilik değildir; bu yola girenin, tanrının bilgilendiren bir işaretiyle elde edilecek bir gerçekleşme du­rumudur. Bu tür işaretlerin işlevi, kendi içindeki değerleri hemen psi­kolojik bir değişime uğratmaktır, oysa, ortodoks mitolojilerdekiler akıl ve iradeyi gelecek bir ruh durumuna bağlı tutar.

tik veya pagan-doğu türüne Ömek olarak, İran'dan çıkan bir za­manların güçlü kültü Mitra'nın gizemini ele alabiliriz. He lenist çağda Zerdüştcü bir sapkınlık olarak gelişmiştir. Roma döneminde Hıristiyanlığın, Avrupa'da ve Asya'da hatta kuzeye kadar ulaşıp gü­ney İskoçya'da en müthiş rakibi olmuştur. Mitraizmde yedi başlama derecesi vardır, tikinde mürit Kuzgun (corax) olarak bilinir, kutlama ritlerinde zodyak hayvanlarını temsil eden maskeler giyilir. Bu dö­nemde Sümer-Kildani gözlemlerine Yunan verüerinin uygulanma­sıyla astronomi yeni bir gelişim dönemine girmiştir. Çağın bütün din­lerinde zodyak, sınırsız ruhun hareket ettiği (hareketsiz fakat hareket eden ruh) sınırlı, sonsuz dönen zaman-mekan-nedensellik kürelerini temsil eder. Yedi görülebilen kürenin yörüngeleri Ay, Merkür, Venüs, Güneş, Mars, Jüpiter ve Satürn, dünya çevresindeki, ruhun doğmak üzere indiği zarflar olarak kavranılmıştır. Birey, her birinde belirli za-man-mekan niteliği alır, bunlar bir yandan onun karakterine katkıda bulunur öte yandan onu sınırlarlar. Böylece müridin yedi aşaması ru­hun geçişlerini sağlıyordu, teker teker yedi sınırlamadan sınırsız gerçekleşme durumuna geçiliyordu.

Başlangıcın özdeşleştiği Kuzgun, ölümün kara kuşu, kişiyi sim­gesel olarak ay kürenin ötesine taşıyordu. Ay, burada da, her zaman

214

her yerde olduğu gibi, büyüyen ve küçülen niteliğiyle ölüm ve doğumun işaretiydi: varlığın bitkisel yönünü besleyen, yaşamsal enerjisiydi. Kuzgunla özdeşleştirilerek, fiziksel gövde, mistik imge­lemle değişim ve çözülmeye doğru, ay kapısından ikinci küreye uçar: Merkür'e. Gizli güçlerin büyüse) küresine, yeniden doğumun dehasına (Yunanca Hermes, Mısır'da Thot, Germen Woden, Odin).

İkinci ritte, artık 'Yitmiş Usta' (cryphius) olarak bilinen aday, Mürkür'den Venüs küresine, gene belli deneyimlerin yaşandığı mistik biçimli arzuların hayaline geçer. 'Asker' (miles) karakterini kazanarak sonraki güneş dairesine geçer. Güneş entellektüel kibir ve güç diya­rıdır, orada ona bir taçla kılıç sunulur fakat o yalnız Mitra'nın ona taç olabileceğini bildirerek bunları tersler. Burada 'Aslan' (leo) olur ve şarapla karıştırılmış su ve ekmekten oluşan kutsal yemeğe katılır. Bu yüksek bir derecedir. Güneş kapısından beşinci bölgeye Mars'a geç­tiğinde, (cesaret ve küstahlık) Frig başlığı ve bol İran elbisesi giyer, Kurtarıcı Mitra'nın giyimiyle 'Persli' (perses) adını alır.

İki değişim kaldı. Önce, cüretin aceleciliğini bastıracak Jüpiter'e geçer, 'Güneşin Koşucusu (heliodromus) adını alır; sonunda, Satürn'e geçerek 'Baba' (pater) olarak kutsanır. Yol boyunca sınamalar, acıya ve zevke karşı kayıtsız kalan Stoik erdemi geliştirirken simgesel tayf zi­hinde belirli öz yaklaşımları uyandırır. Ritler, normalde dünya mağazasının simgesi olarak bir yeraltı mekanında kutlanır, burada eski mitolojik tema, makrokozm (evren), mezokozm (ayin) ve mikro-kozm (ruh) birliği temsil edilir. Öğretinin içkin tanrısını tasannu üe, mistik, dereceler içinden deneyim sahibi olur, son aşamada kendi varlığının aslanlığına ulaşır.

Esin veren ve zaman içinde müridin vücud bulduğu tanrı eski Ar­yan ilahi Mitra'dır; Vedik Mitra daha önce belirttiğimiz gibi Hitit ve Mitanniler arasındaki tÖ. 1400 tarihli anlaşmadan beri bilinir.(*) Ora­da bu tanrı anlaşmaya tanıklık etmek üzere toplanmış beş Vedik Ar­yan ilahından biri olarak görünür: Mitra, Varuna, canavarkesen İndra, ve ikiz süvariler Aşvirder veya Nasatya. Zerdüşt Gamalarda arulmamışsa da eskiliği ve kuzey Aryanlardan türetildiği düşünüle­bilir. Daha sonraki Avesta Yaşt'lannda (Î.Ö. VI. yüzyılda) ad, Pers biçimi ile görünür. Yazatas 'tapınılanlar' diye bilinen melekler düze­ninin en büyüğüdür. 'Geniş Otlakların Efendisi adıyla Yaratıcının

(*) Bkz. Sayfa 106.

215

kendisi tarafından övülmüştür., Vedik canavar-öldürücüsü îndra gibi 'bin kulağı, on bin gözü' olduğu söylenir. Ahura-Mazda'nın peygam­beri Zerdüşt'e, 'onu ben yarattım' dediği varsayılır, 'benim gibi kur­ban kesmeye ve dua edilmeye değecek kadar değerlidir'/⁴³)

Mitra, Hellenist dönemde iki ilişkili fakat karşıt görünümde beli­rene kadar yüce bir simge durumunu kazanmamış görünür. Şekil 23 tüm Avrupa'da yüzlerce eşdeğerinin bulunduğu İS. U. yüzyıldan bir örneği gösteriyor. Model !.ö. III. yüzyılın iskender esiniyle Bergama okulundanmış gibi görünüyor, f⁴⁴) Bol iranlı elbisesi ve Frig başlığı yüzyıllar sonra (hem hiç de tesadüfen değil) Fransız Devriminin akim ışığı peygamberlerince de kullanılmıştır. Parıldayan kahraman-kurtarıcı yüce simgesel eylemim Tauroctonus olarak, tik Boğayı ke­serek uyguluyor. Boğanın rolü Ortodoks Zerdüşt sistemde antagonist kötü Angra-Mainyu ile bağlantılıdır.(*)