İsa Musayev, Mətləb Əlizadə

f
3
f
4
f
5
f
6
f
7
f
8
f
9
f
10
f
11
f
12
f
13
f
14
f
15
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 
0 1 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1 
1 0 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 
1 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 
Göründüyü kimi, bu funksiyalardan 6-sı cırlaşmış funksiyadır. Bunlar 
aşağıdakılardır: 
f x x
0
1
2
0
( ,
)
f x x
x
3
1
2
1
( ,
)
f x x
x
5
1
2
2
( ,
)
f
x x
x
10
1
2
2
( ,
)
f
x x
x
12
1
2
1
( ,
)
f
x x
15
1
2
1
( ,
)
f x x
1
1
2
( ,
)
və
f x x
7
1
2
( ,
)
funksiyaları uyğun inversiya (inkar) funksiyaları ilə birlikdə 
təcrübədə tez-tez rast gələn tam funksional sistem təşkil edir. Bu sistem 3 elementar 
məntiq əməli ilə təşkil edilir: inversiya, konyunksiya və dizyunksiya. 
Konyunksiya əməliyyatı (
f
1
funksiyası) ilə işarə edilir. Hərdən nöqtə ilə əvəz 
olunur. Çox zaman nöqtə də atılır. 
Dizyunksiya əməliyyatı (
f
7
funksiyası) ilə işarə edilir. İnkar, konyunksiya və 
dizyunksiya əməliyyatlarının gerçəklik qiymətləri aşağıdakı kimidir: 
İnkar Konyunksiya Dizyunksiya 
x
x
x
1
x
2
x
x
1
2
x
1
x
2
x
x
1
2
0 
1 
0 
0 
0 
0 
0 
0 
1 
0 
0 
1 
0 
0 
1 
1 
1 
0 
0 
1 
0 
1 

---

56 
Məntiqi əməliyyatlarla birləşdirilmiş məntiqi dəyişənlər məntiqi ifadə əmələ gətirir. 
Daxili mötərizələrdə əvvəlcə inversiya, sonra konyunksiya, sonra isə dizyunksiya əməli 
icra edilir. Məsələn, 
f x x x
x
x
x
x
x
x
( ,
,
)
(
)
1
2
3
1
2
2
3
1
3
ifadəsi (0,1,1) yığınında yalan (0), 
(1,0,1) yığınında isə gerçək (1) qiymət alır.
Riyazi məntiqin əsas qanunları aşağıdakılardır: 
Kommutativlik qanunu: 
x
x
x
x
1
2
2
1
x
x
x
x
1
2
2
1
Assosiativlik qanunu: 
x
x
x
x
x
x
1
2
3
1
2
3
(
)
(
)
x
x
x
x
x
x
1
2
3
1
2
3
(
)
(
)
Distributivlik qanunu: 
x
x
x
x
x
x
x
1
2
3
1
2
1
3
(
)
x
x
x
x
x
x
x
1
2
3
1
2
1
3
(
)
(
)
(
)
de Morqan qaydası: 
x
x
x
x
1
2
1
2
x
x
x
x
1
2
1
2
0 və 1 sabitləri ilə əməllər: 
0
1
1
0
1
x
x
0
0
x
0
x
x
1
1
x
Dəyişənin öz inkarı ilə aparılan əməllər: 
x
x
1
x
x
0
Udulma qanunu: 
x
x
x
x
1
1
2
1
x
x
x
x
1
1
2
1
(
)
İdempotentlik qanunu: 
x
x
x
x
x
x
İkiqat inkar qanunu: 
x
x
1 
1 
1 
1 
1 
1 

---

57 
Qalan 8 funksiya inversiya, konyunksiya və dizyunksiya əməliyyatları vasitəsilə ifadə 
edilə bilir. Belə ki: 
f x x
2
1
2
( ,
)
funksiyası 
x
2
üzrə qadağan funksiyasıdır və 
x
x
1
2
əməliyyatı ilə ifadə edilir. 
Bu, ―əgər 
x
1
gerçəkdirsə, onda 
x
2
də gerçəkdir hökmü yalandır‖- deməkdir. 
f x x
4
1
2
( ,
)
funksiyası 
x
1
üzrə qadağan funksiyasıdır və 
x
x
2
əməliyyatı ilə ifadə edilir. 
Bu, ―əgər 
x
2
gerçəkdirsə, onda 
x
1
də gerçəkdir hökmü yalandır‖- deməkdir. 
f x x
6
1
2
( ,
)
funksiyası 2 modulu üzrə toplama adlanır. 
x
x
x
x
1
2
1
2
əməliyyatı ilə ifadə 
edilir və 
x
x
1
2
kimi işarə edilir. Bu, ―
x
1
x
2
ilə eyniqiymətli deyil‖ - kimi oxunur. 
f x x
8
1
2
( ,
)
funksiyası Pirs oxu adlanır və dizyunksiyanın inkarıdır. 
x
x
1
2
kimi işarə 
edilir. Bu, həm də de Morqan qaydasına uyğundur: 
x
x
x
x
1
2
1
2
.
f x x
8
1
2
( ,
)
funksiyası ―nə 
x
1
-dir, nə də 
x
2
-dir‖-kimi oxunur. 
f x x
9
1
2
( ,
)
funksiyası ekvivalentlik funksiyasıdır. 
x
x
x
x
1
2
1
2
ilə ifadə edilir. 
x
1
x
2
kimi işarə edilir. ―
x
1
-lə 
x
2
eyni qiymətlidir‖ - kimi oxunur. 
f
x x
11
1
2
( ,
)
implikasiya funksiyasıdır. 
x
x
1
2
ilə ifadə edilir. 
x
x
2
1
kimi işarə edilir. 
―Əgər 
x
2
gerçəkdirsə, 
x
1
də gerçəkdir‖ - kimi oxunur. 
f
x x
13
1
2
(
,
)
implikasiya funksiyasıdır. 
x
x
2
1
ilə ifadə edilir. 
x
x
1
2
kimi işarə edilir. 
―Əgər 
x
1
gerçəkdirsə, 
x
2
də gerçəkdir‖ - kimi oxunur. 
f
x x
14
1
2
( ,
)
Şeffer ştrixi (konyunksiyanın inkarı) adlanır. Bu da de Morqan qaydasına 
uyğundur: 
x
x
x
x
1
2
1
2
. Şeffer ştrixi 
x
x
1
2
/
kimi işarə edilir. Bu, ―
x
1
və
x
2
gerçəkdirsə, 
funksiya yalandır‖ deməkdir. 
4.5. Ədədlərin kompüterdə təqdimatı 
4.5.1 Ədədlərin qeyd edilmiş vergüllü formatda təqdimatı. Tam ədədlər kompüter 
yaddaşında qeyd edilmiş vergüllü formatda saxlanır. Bu halda yaddaş yuvalarının hər 
mərtəbəsinə ədədin bir mərtəbəsi uyğun gəlir və vergül təklik mərtəbədən sağda yerləşir.
Mənfi olmayan tam ədədin saxlanması üçün yaddaşda 8 bitlik bir yuva ayrılır. 
Məsələn, 
2
2
11110000
A
ədədi yaddaşda aşağıdakı kimi saxlanır: 
1 
1 
1 
1 
0 
0 
0 
0 
Mənfi olmayan tam ədədin maksimal qiyməti bütün yuvaların 1-lə dolduğu halda 
alınır. n-mərtəbəli təqdimat üçün bu qiymət 
1
2
n
olur. Bu halda operativ yaddaşda mənfi 

---

58 
olmayan tam ədədlərin yerləşə biləcəyi maksimal sayı 255 olacaqdır. Yəni, mənfi olmayan 
tam ədədlərin dəyişmə diapazonu 0-la 255 arasındadır. İşarə ilə birlikdə tam ədəd üçün 
yaddaşda 2 yuva ayrılır. Solda yerləşən ən yüksək mərtəbə işarə üçündür. Müsbət ədədin 
işarəsi 0, mənfininki 1 qəbul edilmişdir. Bu yerləşdirmə qaydasına ədədin düz kodu 
deyilir. Məsələn, 
2
10
0
1111101001
2002
ədədi 2 yaddaş yuvasında aşağıdakı kimi 
yerləşəcəkdir: 
0 
0 
0 
0 
0 
1 
1 
1 
1 
1 
0 
1 
0 
0 
1 0 
Bu halda müsbət ədədin maksimsl qiyməti 
1
2
1
n
A
kimi hesablanacaqdır.
Mənfi ədədin təqdimatı üçün əlavə koddan istifadə edilir. Bu, çıxma əməlini toplama 
ilə əvəz edərək işi asanlaşdırır.
Məsələn, -2002 ədədi üçün əlavə kod aşağıdakı kimi təqdim edilir: 
Modulun düz kodu 
10
2002
0000011111010010 
Tərs kod 
İnvertləşdirmə 
1111100000101101 
1 əlavə edilməsi 
1111100000101101 
+0000000000000001 
Əlavə kod 
1111100000101110 
4.5.2 Ədədlərin sürüşən vergüllü formatda təqdimatı. Qeyd edilmiş vergüllü format 
sadə olsa da məhduddur. Buna görə də sürüşən vergüllü təqdimat formatı daha geniş 
tətbiq edilir. Bu formatda A ədədi 
n
q
m
A
kimi təqdim edilir ki, burada da: m - ədədin 
mantissası, q – say sisteminin əsası, n - ədədin tərtibidir. Sürüşən vergüllü formatda ədədin 
normallaşdırılmış formasından istifadə edilir. Məsələn, 555,55 ədədinin normallaşdırılmış 
forması aşağıdakı kimidir: 
3
10
55555
,
0
55
,
555
Bu yazılışda 0,55555 - mantissa (m), 3 – tərtibdir (n). 
Sürüşən vergüllü formatda 1 qat dəqiqliyə malik olan ədəd 4 bayt, 2 qat dəqiqliyi 
olan isə 8 bayt yer tutur. Sürüşən vergüllü ədədin təqdimatı zamanı mantissanın işarəsi, 
tərtibin işarəsi, tərtibin özü və mantissanın özü üçün ayrıca yer ayrılır. Tərtib və onun 
işarəsi üçün 8 mərtəbə, mantissa və onun işarəsinə isə 24 mərtəbə ayrılır. Soldan sağa 

---

59 
tərtibin işarəsi, tərtib, mantissanın işarəsi və mantissa yerləşdirilir. Tərtibin maksimum 
qiyməti 
10
2
127
1111111
olduğundan, ədədin maksimal qiyməti 
38
127
10
8
6873037158
0469231731
7014118346
,
1
2
olacaqdır. 
Müsbət 
mantissanın 
maksimal qiyməti: 
7
)
3
,
2
3
(
3
,
2
)
3
,
2
10
(
23
23
10
10
1000
2
2
1
2
olacaqdır.