İslam ve Cinsiyet Farklılıkları

Dördüncü Bölüm Din

Birçok klasik sosyologun dine [1] bakış açısı ya salt bir kurum, ya da tamamen kurumdışı veya ötesi bir algıdan beslenerek oluşur. İslam gibi dinlerin kurumsal olmayan, hatta kurumlar ötesi yönlerine artan ilgi, birçoklarının dini, “kurumlar ötesi”, hatta daha üstün bir şey olarak telakki etmelerine sebep olmuştur.

Buna karşın, hiç kuşkusuz dinler, insanların tapma, dünyanın başlangıcı ve sonunu merak etme gibi manevi ihtiyaçlarını da karşılamaya çalıştığı bazı kurumsal unsurlar da içermektedir.

Din sosyologları Emile Durkhaim’i izleyerek dinlerin ortak kurumsal özellikleri olan birkaç boyuttan söz eder. Bu boyutları, başta kutsal sayılan işler olmak üzere dinî inançlar (sıradan ve kutsal olmayan kıyasla), irfanî veya manevi siyer bağlamında kişisel tecrübe, dindar topluluğun şiar, ayin ve biadetleri[2] şeklinde sırayalayabiliriz.

Burada önderlik, dinî kurumlardaki kademler ve dinî tebliğat gibi en azından bazı dinî düzenlerde önem arz eden konulara da değinebiliriz.

Bu bölümde, İslam’ın cinsiyete ve dinin kurumsal yönlerine bakışını, sözü edilen boyutların en önemlileri üzerinde durarak irdelemeye çalışacağız.

^[1]      Din sözcüğünün birçok anlamı vardır ki bu anlamları göz ardı etmek, sözcüğün yanlış anlaşılmasına sebep olabilir. Din’in esas kullanma alanı vahiye dayalı öğretilerle ilgilidir ve bu kitapta Din’den maksat da söz konusu kullanma alanına işaret etmektedir. Yani bu kitap, İslamî öğretilerin cinsiyet meselesine nasıl yaklaştığını irdelemeye çalışıyor. Buna karşın bazen Din sözcüğü, dinin bireysel veya sosyal tecellilerinde de kullanılır ki, bu bölümde göz önünde bulundurulan kullanma alanı da budur

^[2]      Curry, et al., Socionogy for the Twenty-First Centurey, p. 310-312

1. Dinî İnançlar

Dine yöneltilen feminist eleştirilerin bir bölümü, açık veya dolaylı bir şekilde erkek cinsinin kadın cinsinden üstün olduğunu telkin eden dinî veya dine atfedilen inançlarla ilgilidir.

Tanrı’nın cinsiyeti ile ilgili inançlar, Yahudi–Hıristiyan düşüncesinde kadın ve erkeğin yaratılışı ve ilk günah, bu inançların en önemlileri sayılır. Birçok feminist “Baba Tanrı” düşüncesini reddeder ve Tanrı’nın cinsiyeti olmadığını savunur. Kimileri daha da ileri giderek “Ana Tanrı” düşüncesini ileri sürer.[1]

Erkeklerin daima kadınlara musallat oldukları inancına ilham kaynağını oluşturan Havva ananın (kadının) Âdem babanın sol kaburga kemiğinden yaratıldığı inancı ve yine Âdem ve Havva’nın cennetten atılmasında, Havva ananın yasak ağaçtan meyve yemesi yüzünden suçlanması ve böylece günahından bütün kadınların sorumlu tutulması, feministlerin diğer eleştirilerine yol açan inançlardır.[2]

Bazen de İslamî metinlerde Yahudi ve Hıristiyan öğretilerine veya kavramlarına benzer durumlarla karşılaştığımız için, İslam’ın bu konulara nasıl baktığını dikkatle irdelememiz gerekir.

^[1]      Elaide (ed.), The Encyclopedia of Religion, Vol. 15, p. 437-438

^[2]      Cf. Clack and Whitcomb, “Women’s Spirituality”, An Introduction to Women’s Studies, p. 252

1.1. Allah’ın Cinsiyeti

İslam’ın dinî metinlerinde yüce Allah’ın cinsiyetini ispat etmeye yönelik hiçbir çalışma söz konusu değildir. Yüce Allah için, varlık âleminde mana kazanan biçimde cinsiyet mümkün olamaz, zira bu kavramın mana kazanması, üremek için karşı cinsin varlığını gerektirir. Oysa yüce Allah hem muhtaç olmaktan ve hem benzeri olmaktan münezzehtir. Bu konuda bazılarını hataya düşüren tek nokta şudur: “Allah” sözcüğü cinsiyet ifadesinden bağımsız olduğu halde yüce Allah Kur’ân-ı Kerim’de sürekli erkek cinsine özgü sözcüklerle tanıtılmıştır.[1] Fakat Arap dilini ve gramerini bilenler, erkek ve dişi cinsine işaret eden sıfat, zamir ve isimlerin, kaçınılmaz olarak gerçek erkeklik ve dişilik sıfatlarına tabi olmadığını bilir ve birçok sözcüğün erkeklik veya dişilik özelliği, sırf söz gelimi veya mecazi anlamı içerdiğini ifade etmişlerdir. Örneğin ay anlamına gelen “Kamer”, yıldız anlamına gelen “Necm”, deniz anlamına gelen “Bahr” erkek nesneler olarak beyan edilirken, güneş anlamına gelen “Şems”, gökyüzü anlamına gelen “Sema”, yerküre anlamına gelen “Arz” ve “Ruh” sözcükleri dişi nesneler olarak ifade edilir. Dolayısıyla yüce Allah hakkında erkekler için kullanılan sıfat, zamir ve isimlerin kullanılmasından hareketle yüce Allah’ın cinsiyetinin erkek olduğu sonucuna varılamaz. Nitekim eğer yüce Allah dişilere özgü sözcüklerle tanıtılmış olsaydı da, Allah’ın cinsiyetinin dişi olduğu sonucuna varmak doğru olmazdı.

Yüce Allah’ın cinsiyeti ile ilgili tartışmalarda bazen feministler, tevhidî dinlerde Allah’tan sunulan imajın, kadınların zulme maruz kalmalarına ve hor görülmelerine sebebiyet verdiğini, çünkü bu imaja göre, geleneksel olarak erkeklere atfedilen sulta, hükümdarlık, güç ve bağımsızlık gibi sıfatların yüce Allah’a atfedildiğini ve kadınlara kıyasla erkeklerin yüce Allah’a daha fazla benzetilmesi durumunun, tarih boyunca kadınlara karşı büyük bağnazlıklara ve adaletsizliklere yol açtığını ileri sürmektedirler. Bu ve benzeri sebepleri öne sürerek, feministler “Allah” kavramının yeniden gözden geçirilmesini ve Allah’ın farklı bir şekilde ifade edilmesini istemektedirler. Ancak “Allah” kavramının yeniden gözden geçirilmesi talebi sapkın temellere dayanan, tamamen şüpheci bir yaklaşımdır ve ilahî sıfatlar, biri veya birilerinin kendi zevkine göre ve anlaşmalı olarak yüce Allah’a atfedilen konular değildir. Eğer tevhidî dinlerde kadınlara yönelik herhangi bir adaletsizlik söz konusu olmuşsa bu, illa ki “Allah” sözcüğünün geleneksel kavramından kaynaklandığı anlamına gelmez. Bu tür zulüm ve adaletsizliklerin kaynağını geleneksel dinî çerçevelerin içindeki sapkın psikolojik ve sosyolojik etkenlerde aramak gerekir.[2]

^[1]      Ibid, P.253

^[2]      Gellman, Mystical Experience of God, P.116