KirkçEŞme tesisleri

Türkische Geuıânder und Osmanische Gesellschaft im

achtzebntenjahrhundert, Graz, 1966

Galata Mevlevîhanesi Postnişini Ahmed Celaleddin Dede. M. Baha Tanman arşivi

le öncesi okunan rast naatını burada bestelemiştir.

İstanbul Mevlevîliği 17. yy'ın sonuna kadar Galata, Yenikapı ve Beşiktaş mev-levîhanelerinde çelebilik makamı tarafından yapılan atamalarla yönetilmiştir. Atanan her şeyhin farklı bir meşrebe sahip bulunması, bu merkezlerde odaklanan Mevlevî kültürüne bir iç denge ve tutarlılık kazandırma yolunda bazı aksaklıkların ortaya çıkmasına neden olur. Nitekim Galata Mevlevîhanesi'nde İsmail Rüsuhî Dede'den sonra posta geçen Edhem Hüseyin Dede (ö. 1652), Arzî Mehmed Dede (ö. 1664), Mevlevîzade Derviş Çelebi ve Naci Ahmed Dede ile Yenikapı Mevlevîhanesi meşihatını üstlenen Kaarî Ahmed Dede (ö. 1679), yönetim mekanizmasının işleyiş mantığı bakımından bu iç tutarlılığı yeterince sağlayamamışlardır. Kaarî Ahmed Dede ilk defa İstanbul Mevlevîliğine Halvetî kültürünü sokmuş fakat bu mistik akım kendisinden sonra fazla rağbet görmemiştir. Galata Mevlevîhanesi ise Derviş Çelebi zamanında çelebilik makamının kendi içindeki idari hesaplaşmanın tam anlamıyla yansıtıldığı bir siyaset sahnesine dönüştürülmüştür. Mevlana Âsi-tanesi Postnişini Hüseyin Çelebi'ye muhalefet eden grubun sözcüsü olarak tanınan Derviş Çelebi'nin hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Ancak kendisini destekleyenler tarafından Konya'daki çelebilik makamına getirilmek istendiği, ama bu gerçekleşmeyince kısa bir süre Galata Mevlevîhanesi postnişinliğinde bulunduktan sonra meşihatının kaldırıldığı bilinmektedir. Naci Ahmed Dede'nin 17. yy'm sonlarına rastlayan ve Beşiktaş ile Galata mevlevîhanelerini kapsayan dönüşümlü meşihat yıllarını, Mevlevîliğin İstanbul'da atanmış şeyhlerle yönetildiği son tarih sınırı olarak kabul etmek gerekir. Naci Ahmed Dede'nin Yenikapı Mevlevîhane-

si'ndeki postnişinlik dönemini ise bir süre daha atanmış şeyhler devam ettirmiş ve 1746'dan itibaren bu tekke de kan bağına dayalı meşihat modeline geçmiştir. Ancak daha önce bu tekkede Naci Ahmed Dede' yi izleyen Yusuf Nesib Dede (ö. 1714), Ari-fî Ahmed Dede (ö. 1724) ve Keresteciza-de Mehmed Dede'nin (ö. 1732) geleneksel usule uygun şekilde çelebilik makamınca atanma suretiyle şeyhlik yaptıklarını belirtmek gerekir.

İstanbul Mevlevîliği 17. yy'ın sonlarında şehrin zengin kültür dokusuyla bütünleşmiş, kendi gelenekleri ile gündelik hayatın toplumsal oluşumları arasında şekillendirdiği tasavvuf anlayışını temsil eden şeyh ailelerini yetiştirmeye başlamıştır. Bu şeyh aileleri söz konusu dönemden itibaren İstanbul'a özgü Mevlevî kültürünü tarihsel süreklilik esasına bağlı olarak sağlam temeller üzerinde inşa edeceklerdir. Bu kültür, aile bünyesinde kuşaktan kuşağa aktarılarak gelişecek ve özellikle musiki gibi meşke dayalı sanatların gerektirdiği kesintisiz eğitim süreci bu yeni yapılanma içinde yaşanacaktır.

17. yy'ın son çeyreğinde Galata Mev-levîhanesi'nin ilk ve İstanbul Mevlevîli- . ğinin Sırrî Abdî Dede'den sonra ikinci önemli şeyh ailesi Gavsî Ahmed Dede (ö. 1697) tarafından kurulur. Gavsî Ahmed Dede, ünlü Bayramî halifesi Ahmed Bîcan Efendi'nin soyundan olup kurduğu aile 18. yy'ın ortalarına kadar Galata Mevlevîhanesi meşihatını elinde tutmuştur. Kendisinden sonra damadı Nâyî Osman * Dede (ö. 1729) posta geçmiş, onu da torunu Abdülbâki Sırrî Dede'nin (ö. 1750) meşihatı izlemiştir.

Gavsî Dede ailesinin Galata Mevlevîhanesi'nde 18. yy'ın ortalarında sona eren meşihat dönemini, Beşiktaş ve Kasımpaşa mevlevîhaneleri yönetimine gelen iki ayrı şeyh ailesi 18. yy'ın sonlarına kadar

devam ettirirler. Bunlardan birincisi, aynı zamanda Beşiktaş Mevlevîhanesi meşihatını üstlenen ilk şeyh ailesi sayılan Ey-yubî Mehmed Memiş Dede'ye (ö. 1723) bağlı gruptur. Yarım yüzyıldan fazla postnişinlik yapan Mehmed Dede'nin yerine oğlu Ahmed Dede (ö. 1763) geçmiş ve onu da torunu Mehmed Sâdık Dede'nin (ö. 1764) bir yıllık kısa meşihat dönemi izlemiştir.

Beşiktaş Mevlevîhanesi'nde Eyyubî Mehmed Memiş Dede ailesinin 1669-1764 arasındaki meşihat dönemini, Kasımpaşa Mevlevîhanesi'nde kurulan ve 1722-1787 arasını kapsayan Musa Safî Dede (ö. 1744) ailesinin meşihat dönemi takip etmektedir. Musa Safî Dede ailesi, istanbul Mevlevîliğinin en kapsayıcı meşihat organizasyonunu gerçekleştiren grup olarak tanınır.

Gerek aile üyelerinin çokluğu, gerekse Kasımpaşa, Yenikapı ve Galata mevlevîhaneleri gibi üç büyük tarikat merkezini denetimleri altına almaları, İstanbul Mevlevîliği üzerinde derin bir etki yaratmıştır. Musa Safî Dede, Trablusşamlıdır. Bu nedenle ailesi İstanbul Mevlevîleri arasında Arapzadeler olarak tanınır. Bir diğer - Trablusşamlı Mevlevî ailesi de Beşiktaş ve Galata mevlevîhanelerini 18. yy'ın sonlarından 19. yy'ın ortalarına kadar yöneten Ahmed Dede'ye mensup gruptur.

Musa Safî Dede önce 1708'de Halep Mevlevîhanesi şeyhliğini üstlenmiş, daha sonra Halil Sâlik Dede'nin vefatıyla boşalan Kasımpaşa Mevlevîhanesi'ne 1723'te atanmıştır. 1723-1732 döneminde yalnızca Kasımpaşa Mevlevîhanesi meşihatında bulunan Safî Dede, 1732'de Yenikapı Mevlevîhanesi Şeyhi Kerestecizade Mehmed Dede'nin vefatıyla bu tekkeye de postnişin olmuş ve her iki mevlevîhane-yi kendi ortak meşihatı altında birleştirmiştir. 1732-1744 arasını kapsayan bu or-