KirkçEŞme tesisleri

53

KONAKLAR

Kafesli Köşk,

Levnî'nin

minyatüründen

ayrıntı.

Sumame-i Vehbî,

TSM, 3593

Cengiz Kahraman

arşivi

düşmeden büyüyebilir, fakat konak ve yalı boyutlarına ve kompleks bir planimet-riye hiçbir zaman ulaşmamıştır. Konak ya da yalıların tek çatı altında, ayrı girişli harem ve selamlık bölümleri, avlu ya da bahçelerinde mutfak, kiler ya da mutfaklar, hareme bitişik, fakat bağımsız kagir hamam, bahçe ya da avluda hizmet yapanlar için daireler, ahır ve arabalıklar, seyisler ve arabacılar için daireler olabilir. Sadrazamla-

değildir. Geç dönemde köşk, sultanlara ait olduğu kadar halkın varlıklı kesimlerine de ait olabilir. Yalı ile köşk arasında ise, sadece denizle ilişki açısından fark vardır. Fakat köşkler, hiçbir zaman yalılar kadar ayrıntılı konut yapıları olmamıştır. Genelde bu köşk ve yalıların divanhanelerinde, yani selamlık kabul salonlarında eski köşk mimarisinin sürekliliği görülür. Fakat bu pavyonlara, selamlık ve haremin diğer öğeleri takılmıştır. Örneğin bugüne kadar kalmış tek örnek olan Amcazade Hüseyin Paşa Yalısı(->) divanhanesi, eski Bebek Kasrı'nın denize uzanan divanha-

Seyyid

Lokman'ın

1581 tarihli

Şehinşahname

adlı eserinde

yer alan bir

minyatürde

Mimar Sinan'ın

yaptığı

III. Murad

Köşkü.

İÜ, F1404

olduğu büyük konut mimarisi çok tutarlı bir gelişme göstermiştir, işlev açısından kent içi konutu olan konakla, uzun aylar kullanılan büyük sayfiye köşkü ve sahilsa-ray ya da yalı arasında pek fark yoktur ve aynı tipolojilerle karşımıza çıkarlar. Sahibinin devlet içindeki statüsü yükseldikçe, zenginliği arttıkça ve aile büyüdükçe konak ve yalılar saraylaşırlar. Köşk ise, başlangıcındaki bahçe pavyonu ölçeğine ters

1871'de demiryolu yapımı nedeniyle yıktırılan ve günümüze yalnızca alt yapısı kalan İncili Köşk'ün J. B. Hilair'in betimlemesiyle gravürü. Choiseul-Gouffıer, Voyage Pittoresque de la Grece..., Paris, c. II, 1822 Cengiz Kahraman arşivi

rın, vezirlerin muhafızları için özel bölümler, ayrı mutfaklar, hattâ özel mescitler de olmuştur. Fakat böyle büyük konutları saray kategorisi içinde düşünmek daha doğru olur.

Yalıların konaklardan tek farkı, yaz için tasarlanmış olmalarıdır. Bu da genellikle, ısınma sorununun düşünülmemesi anlamına gelir. Fakat planların genel tasarımında konaklardan farkları yoktur. Köşk ve yalılarda, yazlık kullanımın özelliklerine bağlı olarak orta sofalar daha çok kullanılırdı. Sofalar hemen bütün plan tiplerinde bahçe ya da denize, yani manzaraya, bazen birkaç yönden açılırlar ve bu düzen, aynı zamanda sıcak günlerde "cross-ventilation" olanağı sağlardı. Sofanın eyvanları, günün değişik saatlerinde gölgede kalır ve yazın en çok yeğlenen oturma köşeleri oluştururdu. Gerçi orta sof alı kent içi konaklarında da saate ve rüzgârın yönüne göre daima serin olan bir oda bulunurdu. Yazlık köşk ve yalıların konağa göre bir diğer kullanım özelliği, zemin katlarda bahçeye ve denize açılan büyük odaların bulunabilmesidir. Gerçi konaklarda olduğu gibi bunlarda da "piano nobile" daima birinci kat kabul edilmiştir. Yalı ve köşklerin sadece yaz için düşünülmüş olmaları, istanbul'a özgü bir mevsimlik göç olayına neden olurdu. Boğaziçi'nde, Anadolu yakasında ve Adalar'da ilk yağmurlar başlayıp, havalar serinlediği zaman, özellikle Boğaziçi'nde, kuzey rüzgârını özel olarak almak için yönlenmiş yalıların sakinleri göç hazırlıklarına başlarlardı.

Iran kökenli köşk yapısı istanbul'un saray yaşamında ortaya çıkmış ve istanbul' da kullanılmıştır. Topkapı Sarayı'nda II. Mehmed (Fatih) dönemi (1451-1481) köşkleri (Çinili Köşk[->], Fatih Köşkü) ve onları izleyen, saray içindeki ve dışındaki bütün köşkler, sultanın yaşamına bağlı pavyon nitelikli yapılardır. Fakat istanbul dilinde köşk bir sayfiye konağıdır. Köşk sözcüğü küçük, tek katlı pavyon (gazebo) anlamına da kullanılmıştır. Pavyon niteliğinde tek hacimli bir yapının, sonradan büyük konut anlamına kullanılması, istanbul'un mimari tarihinde ortaya çıkmıştır. Bu se-

mantik değişmenin anlaşılabilir bir geçmişi vardır: Sultanlar ve devlet büyükleri Boğaziçi'nde kendilerine yazlık bahçeler yaptırdıkları zaman, genellikle tek bir hacimden oluşan büyük bahçe pavyonlarıy-la onları süslemişlerdir. Bu anlamda bahçe köşkü, geç dönemde Anadolu'da da vardır. Giderek sayfiyenin önemi artıp, buradaki yerleşme birkaç gün geçirmekten, bütün bir mevsimi, hattâ daha uzun bir süreyi kapsadığı zaman, biçimleri, eski bahçe pavyonlarından tümüyle farklı bile olsa, köşk yazlık konut anlamına kullanılmaya başlanmıştır. Anadolu bu sözcüğü be-nimsememiştir. istanbul'da ev sözcüğünün ifade ettiği sınırları, boyut, gösteriş, zenginlik ve sosyal statü olarak geçen yazlık konutlara köşk denir. Fakat konağa göre farkı, kesinlikle bahçe içinde olmasıdır. Bahçesiz köşk olmaz. Kent içindeki büyük konuta da köşk denmez. Onun için Aksaray ya da Sultanahmet'te konak, Çamlıca, Erenköy ya da Boğaz koruları içinde köşk olur. Aynı nitelikte bir yapı kıyıda ise yalı ya da sahilhanedir. Saray mensuplarının yaptırdığı sayfiye konutları, kıyıda sahilsa-ray, içeride kasır ya da köşktür. Fakat sultanlara ait kıyı köşklerine de kasır adı verilebilir (Bebek Kasrı gibi). Arapçada "saray" anlamına kullanılan "kasır" sözcüğü Türk-çede sonradan kazandığı anlamla, tek hacimli bir pavyon için de kullanılmıştır. Genelde kasır, küçük boyutta bir sultan konutudur ve geçici amaçlarla kullanılır (Topkapı Sarayı bahçesindeki çok sayıda kasırda olduğu gibi). Köşk deyimine tekabül eden konutlarda sosyal farklılaşma, ö-zellikle geç Osmanlı döneminde belirgin

Nisbetiye Kasrı (solda) ve Beylerbeyi'ndeki Hasib Paşa Yalısı. S. H. Eldem 'den

nesi, eski Küçüksu Kasrı'nın(->) divanhanesi geleneksel pavyonun tasarımda hâlâ temel öğe olduğunu gösterir. Bugüne kadar yaşayan ilginç örneklerden biri Ayna-lıkavak Kasrı'dır(->). Merkezi planlı tek hacmin çok büyük ölçekli, ilginç bir örneği de Nisbetiye Kasrı idi.

Erken yüzyıllarda konakların büyük duvarlarla çevrili bahçeli yapılar olduğu anlaşılıyor. Fakat 19. yy'da küçük sokaklar içinde, ön cepheleri sokağa açılan ve yanlarda diğer evlere bitişik, daha küçük boyutlu kent konakları da olmuştur. Gerçi bu konakların da diğer evler gibi arka