KirkçEŞme tesisleri

MUSİKİ HAYATI

522

523

MUSİKİ HAYATI

Pa-9-Vu-7-Ga-12-Di-12-Ke-9-Zo-7-Ni-12-Pa Re Mi Fa Sol La Si Do Re

Günümüzde ise 72 aralığa ayrılan di-yatonik sekizlinin bölünüşü şöyledir: Pa-10-Vu-8-Ga-12-Dİ-12-Ke-10-Zo-8-Ni-12-Pa Re Mi Fa Sol La Si Do Re

9 komalık tam sesler 12; 8 komalık büyük yarım ses 10; öteki yarım sesler 8 ve 6; yarımdan daha küçük sesler ise 4, 3 aralığa bölünüyor. Artık ikililerin değeri ise 14 ile 20 arasında değişebiliyor.

Bizans musikisinde 4 ana ihos, 4 tane de plagal (yan) ihos vardır. Bunlar şöyle sıralanır: 1.1. İhos-protos; 2. II. ihos-deute-ros; 3. III. ihos-tritos; 4. IV. ihos-tetartos; 5. I. ihos'un plagali; 6. II. ihosun plagali; 7. III. ihosun plagali; 8. IV. ihosun plagali.

Bizans musikisinin 5. yy'a kadarki re-pertuvarı musikicilerin ezberleyemeyece-ği kadar geniş değildi. Sonraları bayramların ve törenlerin sayısı arttıkça dini şarkı ve ilahilerin de sayısı arttı, ezgilerin hatırlanması için bazı işaretler kullanılmaya başlandı.

Kullanılan notalama yöntemleri bakımından Bizans musikisinin tarihi üç döneme ayrılır.

4-8. yy'lar arasındaki ekfonetik dönemde aslında belli bir notalama yöntemi geliştirilmemiş, sadece güftenin vurgulu bölümleri ile seslerin tizlik ve pestlik derecelerini gösteren, temeli eski Yunan prozo-di işaretlerine dayanan ekfonetikon işaretleri kullanılmıştır. Bu işaretler bu dönemin en önemli musiki adamı Şam doğumlu Yo-annis Damaskinos'a (7-8. yy) atfedilir.

9. yy'da notalamada "neum" denilen işaretler kullanılmaya başladı. Neumlar sesleri değil, ses aralıklarını gösteriyordu. Bu işaretler sonraki yüzyıllarda bazı değişikliklere uğradı. 1300 dolaylarında Kons-tantinopolis'te yaşayan Yoannis Kukuzelis "neum"lara yeni işaretler ekledi, pek çok eseri kendi geliştirdiği yöntemle notaya aldı. 15. yy'da "megalai ipostasis" (büyük temeller) demlen yeni işaretler kullanılmaya başladı. Neum dönemi bu şekilde ev-rilerek 19. yy'ın başlarına kadar sürdü. 15. yy'da İstanbul'da yaşayan Gabriel Hiero-monakus ile gene aynı yüzyılda İstanbul manastırlarında faaliyet gösteren Manuel Hrisaphos eserleri geniş ölçüde kaynak olarak kullanılmış musikicilerdir.

Yeni Bizans notası 19. yy'dan başlayarak günümüze kadar kullanılmıştır. Ama neum yöntemimin günün ihtiyaçlarını karşılamadığı çok önce fark edilmişti. Yenilik ihtiyacı, nota yazımının basitleştirilmesi ve ezgilerin daha doğru bir biçimde yazılması ihtiyacının bir sonucuydu. Klasik dönem musikisini de iyi bilen, kilise ve Mevlevi çevrelerinde "Hırsız Petro" diye anılan Fener Patrikhanesi sol taraf hanendesi Petros Peloponisios'un (18. yy) çalışmaları yeni bir nota yöntemi için zemin hazırladı. Petros geliştirdiği yöntemle birçok ilahiyi notaya aldı. Ancak, bu yöntem kalıcı olmadı. 1843'te İstanbul'da ölen Hri-santos 19- yy'ın başlarında son derece ayrıntılı bir yöntem geliştirdi. Onun yönteminde tam perdeler dışında yarım seslerle daha kısa aralıklı sesler, aralıklar, za-

manı uzatmak, kısaltmak ve sus değerlerini göstermek için geçmiştekilere göre anlaşılması daha kolay işaretler kullanılıyordu. Bizans musikisinin üç büyük üstadı, hepsi de Petros'un öğrencileri olan Çanakkale doğumlu Hrisantos Pmsis (ö. 1843), Fener Patrikhanesi arşivcisi Hurmuzios Hartofilakos (ö. 1840) ve Balat'taki Sinai Kilisesi hanendelerinden Grigorius Levi-tis (ö. 1820) bu notalama yönteminin yanı-sıra geçerliliğini günümüze kadar sürdüren, Bizans musikisiyle ilgili kuramsal bilgileri 19. yy'ın ilk yarısında temellendirip sistemleştirdiler.

18. yy'dan itibaren, ama özellikle Petros ile Hrisantos dönemlerinden sonra Bizans . musikisinin kuramsal temeli Türk musikisi terimleriyle açıklanmaya çalışılmış, bu süreç içinde birçok Türk musikisi terimi Bizans musikisine girmiştir. Wellesz, Till-yard, A. Gastoue gibi Bizans musikisi araştırmacıları 14. yy'da Konstantinopolis'in Bizans musikisinin asıl yapısından uzaklaşmaya başladığı, 18. yy'da ise büsbütün Türk musikisinin etkisi altına girdiği kanı-smdadırlar. Fener'deki Patrikhane musiki-cileri ise Bizans musikisinin Türk musikisinden ve herhangi bir musiki türünden etkilendiği görüşünü hiçbir zaman kabul etmemişlerdir. Onlara göre, Türk musikisi ile Bizans musikisi arasındaki benzerlikler iki musikinin de aynı kaynakta, Anadolu'da doğup gelişmesinin sonucudur; Bizans musikisi terminolojisinde hüseyni, hüzzam, hicaz, neva gibi Türk musikisi makamlarının kullanılması da Bizans ihosları-nm Türk musikisindeki karşılıklarını göstererek öğretimde kolaylık sağlamak içindir. Ayrıca, yeni Bizans notasıyla Türk mu-

Aziz Romanos Melodos'a (6. yy) atfedilen bir kontakion ezgisinin Batı notasıyla yazımı. E. Wellesz, Die Musik der Byzantinischen Kirche, Köln, 1959

sikisi ezgileri de yazılmıştır. Patrikhane Kilisesi, Bizans musikisini fetihten önceki biçimiyle korumuş, günümüze kadar yaşatmıştır. Batılı araştırmacıların Bizans musikisinin kişiliğini yitirdiğini ileri sürdükleri 18. yy, Peloponesli Petros, Larisalı Da-niel, Petros Bereketis, Petros Bizantios gibi bestecilerin yaşadıkları, Patrikhane açısından parlak bir dönemdir. Aslında, Bizans musikisiyle ilgili pek çok konuda Batılı musiki tarihçileriyle Fener Patrikhanesi arasında ciddi görüş ayrılıkları vardır.

Bizanslıların kullandıkları çalgılar hakkında pek az şey biliniyor. İstanbul'daki imparatorluk sarayında kullanılan çalgılar hakkında bazı bilgiler elde edilebilmiştir. İmparatorluğun ilk dönemlerinde su ile, daha sonra da hava ile ses veren orglar geliştirildi. Bu orgların sesi son derece gürdü. Bizanslılar özellikle korkunç bir sesi olan su orgunu savaşta düşmanı şaşkına çevirmek için kullanırlardı. Orgun Batı'ya da 8. ve 9. yy'larda Konstantinopolis'ten gittiği biliniyor. 757'de İmparator V. Kons-tantinos, Karolenj hanedanından Kısa Pa-pen'e; 812'de de İmparator I. Mihail, Kari Magnus'a (Charlemagne) birer org ile org çalmasını bilen musikiciler göndermişlerdir. Seyahatnamelerde ve çeşitli yazılı kaynaklarda söz edilen, fresklerde ve minyatürlerde de resimleri görülen birtakım telli ve nefesli Bizans çalgıları vardır. Ama bu kaynakların incelendiği eleştirel bir araştırma yazılmamıştır. H'. G. Farmer, Arap yazarı el-Mes'udî'ye (ö. yak. 956) dayanarak, orgun yamsıra 9. yy'da kullanılan mız-raplı ve yaylı telli Bizans çalgılarını teşhis etmeye çalışmıştır. Bunlar cenge (harp) benzeyen 24 telli "selbak"; rebabın aynısı olan 5 telli "lura"; 24 teli olan, mızraplı çalgı "kitare"; "şaline" adlı, dana derisinden yapılmış bir başka telli çalgı ve "erga-nun"dur.

Yüzyıllar boyunca Bizans musikisinin İstanbul'daki en önemli merkezi "Büyük Kilise" adıyla anılan Patrikhane Kilisesi olmuştur. Büyük Kilise yüzyıllar boyunca musiki geleneklerine bağlılığı ve disiplini temsil etmiştir. Günümüzde bu musikinin icrasında dört ayrı üslup gözleniyor; bunlar Patrikhane, Aynaroz, Selanik ve Atina üsluplarıdır. Bugün İstanbul'da Pat-rikhane'den sonra ikinci önemli kilise Be-yoğlu'ndaki Panayia Kilisesi'dir. Yüzyılımızda, Kurtuluş'taki Ayios Dimitrios, Taksim'deki Ayia Trias, Dolapdere ile Yedi-kule'deki Ayios Konstantinos kiliseleri de çeşitli dönemlerde önem taşımışlardır. Yedikule'deki kiliseden yetişen İstanbullu Konstantin Psahos 20. yy'ın başlarında Atina Konservatuvarı'nın dini musiki bölümünü kurmuştur.

İstanbul'daki bütün Ortodoks kiliseleri Patrikhane'ye bağlı olduklarından musiki yönünden aralarında temel bir farklılık yoktur, sadece icrada bazı tavır farklılıkları söz konusudur. Günümüzde hemen bütün İstanbul Rum kiliselerinin pazar ayinlerinde musiki icra edilmekte, ancak Rum cemaati çok azaldığından pek çok kilisede amatör icracılar görevlendirilmektedir.

TO eEIB-Hf IKON K.U nt'AKTIKON

TI1S

KKAHSEASTlKns MOTHKH2,

OS XPİI21K TDK £IÎÜVA.4ZO\TÎ!iNr ATTHN KATA THŞ SEAtf MESOİOÎf,

tov ek. maaytûs

Hrisan-

tos'un

l lÛİİ *'İ Tl

Bizans

musikisine

getirdiği

EN HAPIIIOIS.

Ex râ; îi>iîc-/Daora; PIrNior.

sistemi

açıkladığı

kitabın

kapağı.

Bülent

Aksoy arşivi