KirkçEŞme tesisleri

Musahibzade Celal

Cengiz Kahraman arşivi

MUSAHİBZADE CELAL

(19 Ağustos 1868, istanbul - 20 Temmuz 1959, İstanbul) Oyun yazarı.

III. Selim'in (hd 1789-1807) musahibi besteci Şakir Ağa'nın torunu, Gazhane Başkâtibi Musahibzade Mehmed Ali Bey'in oğludur. Firuzağa Sıbyan Mektebi'ni, Fey-ziye Rüştiyesi'ni ve Numune-i Terakki 1da-disi'ni bitirdi. 1889'da Babıâli Tercüme O-dası'nda çalışmaya başladı. Aynı zamanda Hukuk Mektebi'ne de devam ettiyse de bitiremedi. 1908'de Tercüme Kalemi'ndeki görevinden ayrıldı. 1917'de Üsküdar Def-terdarlığı'nda çalışmaya başladı ve 1923'te emekli oldu. Evkaf Müzesi'nde bir süre tarihi serpuşlar, elbiseler ve kumaşlarla ilgili çalışmalar yaptı. Şehir Tiyatrosu Kütüp-hanesi'ndeki görevi hayatının son yıllarına kadar devam etti.

Musahibzade Celal'in tiyatroyla ilgisi gençlik yıllarında tiyatro yazarı İbnürre-fik Ahmed Nuri (Sekizinci), ressam Muazzez, Avukat Tırnakçızade Baha ve Rıza Tevfik'in de (Bölükbaşı) bulunduğu ortaoyunu heveskârlarıyla birlikte gösterilere çıkmasıyla başladı. Zenne rollerinde ve özellikle kocakarı, mahalle karısı ve ihtiyar hanımefendi rollerinde başarı sağladığı için arkadaşları arasında "Kocakarı Celal" lakabıyla anılırdı.

Oyunlar yazmaya II. Meşintiyet'ten sonra başlayan Musahibzade Celal, Türk Kızı

adlı ilk oyununu 1909'da yayımladı (sonradan Gülsüm adıyla, 1936). 1912'de yazdığı tarihi oyunu Köprülüler Mardims Mı-nakyan(->) tarafından aynı yıl içinde sahnelendi. Bunu izleyen başlıca oyunları istanbul Efendisi (1913), lale Devri (191$), Macun Hokkası (1916), Kaşıkçılar (1920), Yedekçi(l92Ö), Atlı Ases (1921), Fermanlı Deli Hazretleri (1924), Aynaroz Kadısı (1927), Bir Kavuk Devrildi (.1930), Mum Söndü (1930), Pazartesi-Perşembe (1931), Balaban Ağa (1933), Selma'dn (1934).

Musahibzade Celal, aşağı yukarı bütün oyunlarında Osmanlı kurumlarını, Osmanlı toplum düzenindeki bozulmayı mizahi bir yaklaşımla gerçekçi bir biçimde ele almıştır. Oyunları, doğup büyüdüğü istanbul'un kültürel dokusunu toplumun her katmanındaki biçim ve işlevi ile canlandıran; bilgi, gözlem ve eleştiri üçlüsünün ışığıyla her türlü yerli girişim ve kültür öğesini destekleyen; çarpıklıkları sergilerken yer yer çözümler de öneren ya da düşündüren; batıl inançlarla mücadele eden özellikler sergiler.

Her biri istanbul'un değişik ortamlarından ses ve renkler getiren oyunlarında gayrimüslim tiplerden soylular, din adamları, köylü ve esnaf takımı, tacirler; padişah, sadrazam ve diğer tarihi kişiler ve devlet kapısında çalışan her düzeyde görevliler; çok çeşitli ve ilginç mahalleli tipleri; İstanbul'a dışarıdan gelmiş ve taşralı kimliğini korumuş kimseler ve her kesimden kadın örnekleri, giyim kuşam, dil özellikleri ve dünya görüşleriyle canlandırılır.

Musahibzade Celal'in Türk oyun ya-zarlığındaki öncülüğü, çeviri ve uyarlama yerine telif eserler ortaya koymak biçiminde özetlenebilir. 1912-1927 arasında İstanbul'da çeşitli tiyatro ve operet toplulukla-rınca oynanan eserleri 1927'den itibaren Darülbedayi'de (bugün Şehir Tiyatroları) sürekli olarak sahnelenmeye başladı.

Muhsin Ertuğrul tarafından 1938'de Aynaroz Kadısı, 1939'da da Bir Kavuk Devrildi oyunları filme alınmış, büyük ilgi gören bu filmler 1958'de İstanbul Belediyesi Film Deposu'nda çıkan bir yangında yanmıştır.

Musahibzade Celal, oyunlarında kullandığı halk kültürü öğelerinin yanısıra anı, gözlem ve derlemelerinden oluşan Eski İstanbul Yaşayışı (1946, yb 1992) adlı incelemesiyle de şehir kültürünün tanıtılmasına hizmet etmiştir. "Aile", "Mektep", "Esnaf", "İçtimai Hayat", "Kıyafet", "Çarşılar-Hanlar", "Boğaziçi Sahilleri" gibi bölümlerden oluşan bu eser, İstanbul halk kültürünün çok sayıda özgün çizimlerle de zenginleştirilmiş temel kaynaklarından biridir. Bibi. Mehmet Şükrü (Erden), "Musahipzade Celal, Hayatı ve Eserleri Hakkında Bir Konuşma", Türk Tiyatrosu, S. 107, 108, 109 (Ekim, Kasım, Aralık 1939), s. 4-7, 2-4, 5-7; S. Şener, Musahibzade Celal ve Tiyatrosu, Ankara, 1963; M. N. Özön-B. Dürder, Türk Tiyatrosu Ansiklopedisi, İst., 1967, s. 298-299; K. Ertop, "Gelenekten Doğan Bir Sanatçı: Musahipzade Celal", Türk Tiyatrosu, S. 373 (Ağustos 1967), s. 18-20; Nutku, Darülbedayi, 137; O. Hançerli-oğlu, Musahipzade Celal-Bütün Oyunları, İst., 1970; M. Tuncay, "Musahipzade Celal'in Oyun-

lannda Halkbilimsel Öğeler", Türk Halkbilim Araştırmaları Yıllığı 1977, Ankara, 1979, s. 289-311; Ölümünün 20. Yılında Musahipzade Celal, İzmir, 1980.

İSTANBUL