Kompozisyon kavraminin tanimi ve çEŞİtleri tanimi
Yüklə 2,75 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Semai örnekleri İNCECİKTEN BİR KAR YAĞAR
- Varsağı örnekleri: YÜRÜ BRE YALAN DÜNYA
- 2) TEKKE EDEBİYATI NAZIM ŞEKİLLERİ 1)İlâhi
- YERİ GÖĞÜ İNS Ü CİNNİ YARATTIN
- 3) ANONİM HALK EDEBİYATI NAZIM ŞEKİLLERİ 1.MANİ
- Mani çeşitleri a)Düz mani
- Manilerin kullanıldığı yerler
3.Güzelleme Âşık edebiyatında insan ve doğa güzelliklerini işleyen koşmalar. Genellikle aşık olunan kadın, kız, gelin, dağ ağaç, hayvan, çiçek gibi unsurlar işlenir. Güzelleme yazan şairler koçaklama yazmazlar.Fakat koçaklama yazanların güzelleme yazdığı görülür. Güzelleme örneği: Nasıl vasfedeyim güzelim seni Rumeli Bosna'yı değer gözlerin Dünyaya gelmemiş eşin akranın İzmir'i Konya'yı değer gözlerin Kimsede görmedim sendeki nazı Tunus Trablus Mısır Hicaz'ı Kars'ı Kağızman'ı Acem Şiraz'ı Girid'i Yanya'yı değer gözlerin Yüzümde görünür Yusuf nişanı Yüzünü görenler çeker efganı Büsbütün Gürcistan Erzurum Van'ı Belh-ı Buhaça'ya değer gözlerin Ruhsat'ım eyledim senin de mehdin Al yanaktan bir buse ver himmetin Yüzbin sarraf gelse bilmez kıymetin Âhirî dünyayı değer gözlerin Ruhsatî 4.Taşlama Bir kimseyi yermek veya toplunun bozuk yönlerini iğneleyici bir dille eleştirmek için yazılan koşmalara taşlama denir.Divan edebiyatında hiciv veya yergi olarak adlandırılır.Tehzil, alay, ironi kelimeleri detaşlama kelimesinin eş anlamlı kelimeleridir. Taşlama örneği: Bir vakte erdi ki bizim günümüz
Fark eyledik âhir vaktin yettiğin Merhamet çekilip göğe gittiğin Gücü yeten soyar gücü yettiğin Papak belli değil Kürt belli değil Adalet kalmadı hep zulüm doldu Geçti su baharın gülleri soldu Dünyanın gidişi acayip oldu Koyun belli değil kurt belli değil Başım ayık değil kederden yastan Ah ettikçe duman çıkıyor baştan Harâba yüz tuttu bezm-i gül-istan Yayla belli değil yurt belli değil Çark bozulmuş dünya ıslah olmuyor Ehl-i fukaranın yüzü gülmüyor Aşık Ruhsat dediğini bilmiyor Yazı belli değil hat belli değil Ruhsatî B)SEMAİ Semai kelimesi Arapça’dır, “bir kurala bağlı kalmadan, işitilerek öğrenilen” anlamındadır.Semailer ya hece ölçüsüyledir ya da aruzun özel bir kalıbı ile yazılır.Saz şairlerinin eserleri arasında her iki türlüsüne de rastlanır.Ancak, asıl başarı gösterdikleri semailer, hece ölçüsüyle olanlardır. Hece ölçüsüne bağlı semailer, koşma tipindedir; biçimce koşmanın aynıdır.Sadece dizelerindeki hece sayısı ile koşmadan ayrılır.Semailer, hecenin sekizli kalıbı ile yazılır.Ya 4 + 4 duraklı ya da duraksız olurlar.Bir bölüm semailer ise 5 + 3 durağındadır. Koşma gibi semailerde da dörtlük sayısı 3-5 arasında değişir; dörtlük sayısı beşi geçen semailer daha azdır. Semailerde sevgi, doğa, ayrılık duygusu temaları işlenir.Koşmaya göre daha hafif, daha uçarı bir havası vardır. Semailer özel bir ezgiyle okunur. Aşık edebiyatında en çok semai yazan şairler şunlardır:Karacaoğlan, Gevherî, Aşık Ömer, Dertli, Ercişli Emrah, Dadaloğlu… Semailerin kafiye örgüsü şu şekildedir: 1. xaxa bbba ccca 2.abab ccca ddda 3.aaaa bbba ccca Semai örnekleri İNCECİKTEN BİR KAR YAĞAR İncecikten bir kar yağar, Tozar Elif, Elif deyi. Deli gönül abdal olmuş Gezer Elif, Elif deyi. Elif’im uğru nakışlı, Yavru balaban bakışlı. Yayla çiçeği kokuşlu, Kokar Elif, Elif deyi. Elif’im kaşların çatar, Gamzesi sîneme batar. Ak elleri kalem tutar, Yazar Elif, Elif deyi. Evlerinin önü çardak. Elif’in elinde bardak. Sanki yeşil başlı ördek Yüzer Elif, Elif deyi. Karac’oğlan, eğmelerin. Gönül sevmez değmelerin. İliklemiş düğmelerin Çözer Elif, Elif deyi. Karacaoğlan GÜZEL NE GÜZEL OLMUŞSUN Güzel ne güzel olmuşsun Görülmeyi görülmeyi Siyah zülfün halkalanmış Örülmeyi örülmeyi Bahçende gülün dallanmış Şeyda bülbüller dillenmiş Güzel dudağın ballanmış Sorulmayı sorulmayı Mendilim yudum arıttım Gülün dalında kuruttum Adın ne idi unuttum Sorulmayı sorulmayı Benim yarim bana küsmüş Zülfünü gerdana dökmüş Muhabbeti benden kesmiş Sevilmeyi sevilmeyi Çağır Karac’oğlan çağır Taş düştüğü yerde ağır Yiğit sevdiğinden soğur Sarılmayı sarılmayı Karacaoğlan C)VARSAĞI Varsağı, Güney Anadolu bölgesinde yaşayan Varsak Türklerinin özel bir ezgisiyle söyledikleri türkülerden gelişmiş bir biçimdir.Bu yüzden varsağı, “Varsaklara mahsus bir beste ile terennüm edilen bir nevi halk türküsüdür.” biçiminde tanımlanır.Uyak düzeni koşmanınki gibidir.Dörtlük sayısı üç, dört, beş kimi zaman da daha çok olabilir.Biçimce semaiye benzer.Semai de varsağı da hece ölçüsünün sekizli yer yer on birli kalıbıyladır.Aralarındaki ayrım ezgilerindedir. Varsağıda yiğitçe bir hava vardır.Bu da varsağı içinde “behey”, “bre”, “hey”, “hey gidi” gibi ünlemlerle sağlanır.İçinde bu ünlemler bulunmayan varsağılar ezgilerinden anlaşılır.Fakat ezgisi bilinmeden bir şiire varsağı diyebilmek için yukarıda sayılan ünlemlerin bilinmesi yeterli değildir.Çünkü varsağılarda her zaman ünlemlere rastlanılmadığı gibi, konuları da bir üzüntüyü, bir acıyı belirtecek yolda olabilir.Kaldı ki içinde hey, behey ünlemleri bulunan her şiir de varsağı türüne girmez. Sözgelimi, yukarıda, anılan saz şairi Âşık’ın Musa Çelebi için söylediği varsağı, tam bir ağıt havasındadır:Musa Çelebi’nin öldürülmesinden duyulan acı, duygulu bir dille yankılanmıştır.Biçimi ve konusuyla değil kaynakların verdiği bilgi yardımıyla bunun varsağı olduğunu öğreniyoruz. Varsağı kelimesi, eski kaynaklarda Türkü kelimesi ile anlamdaş olarak kullanılmıştır.Anadolu”da ve Azerbaycan’da çok ilgi görmüş birçok saz şairi varsağı biçiminde şiirler düzmüşlerdir.Musa Çelebi’nin öldürülmesi üzerine on yedinci yüzyıl şairlerinden “Aşık’ı örnek tutarak: Yola düşüp giden dilber Musa’m eğlendi gelmedi Yoksa yolda yol(u) mu şaştı Musa’m eğlendi gelmedi dörtlüğü ile başlayan varsağı yazmıştır.
Senden murad alınır mı Pek dolukmuş humar gözler Buna çare bulunur mu Hem okudum hemi yazdım Yalan dünya senden bezdim Dağlar kovuğunda gezdim Yiten yavru bulunur mu Bahçelerde biter nergis Ben ağlarım gece gündüz Seher vaktı doğan yıldız Yiten yavru bulunur mu Karac'oğlan ağlar gülmez Halin nedir diyen olmaz Giden yavru geri gelmez Yiten yavru bulunur mu KARACAOĞLAN
Ölmeden bir dem sürelim Gözümüze kara toprak Dolmadan bir dem sürelim Aman hey Allah’ım aman Ne aman bilir ne zaman Üstümüze çayır çemen Bitmeden bir dem sürelim Buna felek derler felek Ne aman bilir ne dilek Âhir ömrümüzü helâk Etmeden bir dem sürelim Karacaoğlan de cânân Güzelim sözüme inan Bu ayrılık bize heman Ermeden bir dem sürelim KARACAOĞLAN
Tanrıyı övmek, ona yakarmak için söylenilen dini şarkılara ilahi denir. Tekke edebiyatında ise din ve ahlakla ilgili şiirler ilahi adıyla tanımlanır. Hem koşma, hem semai biçiminde ve hem hece hem de aruz ölçüsüyle yazılmış şiirlerdir. Hece ölçüsünde 7, 8 ve 11'li kalıplar tercih edilmiştir. İlahi yazarı halk şairleri içinde ilk akla gelen Yunus Emre'dir. Daha sonra Eşrefoğlu Rumi, Niyazi-i Mısrî, Aziz Mahmut Hüdayi, Yunus Emre'nin etkisinde kalarak ilahiler yazmışlardır. İlahi’ye Bektaşiler nefes, Mevleviler ayin, Halvetiler durak, Gülşeniler tapuğ, diğer tarikatlar cumhur veya ilahi adını verir. Dörtlüklerle yazılanlarda kafiye düzeni koşmaya, beyitlerle yazılanlarda kafiye düzeni gazele benzer. Giriş bölümüne zemin, gelişme ve sonuç bölümüne miyan denir. Bu ikisinin arasında nakarat bölümleri bulunur. Müzik parçası olarak bakıldığında zemin-nakarat-meyan-nakarat sistemindeki bir kalıba uyarlar. Toplu halde seslendirilmek için bestelenmiş ilahiler "cumhur ilahi" diye bilinir. Solo ilahilerde de koronun söylediği parçaya "cumhur" adı verilir. İlahiler okundukları yer ve zamana göre cami ilahisi, tekke ilahisi, mektep ilahisi, ramazan ve muharrem ilahisi, Mekke ilahisi, Kadir Gecesi ilahisi gibi adlarla anılır. Bektaşi ilahilerine "nefes", Alevi ilahilerine "nefes", "deme", "deyiş", Mevlevi ilahilerine "ayin", Gülşeni ilahilerine "tapuğ", Halveti ilahilerine de "durak" adı verilir.İlahiler özel bir ezgiyle okunur. Bazı ilahilerde aruz vezni kullanılmıştır. Aruz vezninin kullanıldığı ilahiler gazel şeklindedir. İlahi örneği: Dağlar ile taşlar ile Çağırayım mevlam seni Seherlerde kuşlar ile Çağırayım mevlam seni Sular dibinde mâhiyle Sahralarda âhû ile Abdal olup yâhû ile Çağırayım mevlam seni Gökyüzünde İsâ ile Tûr Dağı'nda Mûsâ ile Elindeki asa ile Çağırayım mevlam seni Derdi öküş Eyyüb ile Gözüyaşlı Yâ'kûb ile Ol Muhammed mahbûb ile Çağırayım mevlam seni Bilmişim dünya halini Terk ettim kıyl ü kalini Baş açık ayak yalını Çağırayım mevlam ile Yunus okur diller ile Ol kumru bülbüller ile Hakkı seven kullar ile Çağırayım mevlam seni Yunus Emre 2) Nutuk: Tekke Edebiyatı'nda tarikata yeni giren müridleri bilgilendirmek, onlara tarikatın derecelerini ve tarikat adabını öğretmek amacıyla söylenen didaktik şiirlerdir. Nutuk örneği:
Erişir canına fazlı Huda’nın Kurtulursun emarenin elinden Erişir canına fazlı Huda’nın İkincide verir lafzatu’llahı Anda keşf ederler sıfatu’llahı Hasenat yeter der eder günahı Erişir canına fazlı Huda’nın Üçüncüde yâ Hû ismini oku Garip bülbül gibi durmayıp şakı Kendi vücudundu bulagör Hak’ı Erişir canına fazlı Huda’nın Dördüncü esmaya nail olasın Enal’-Hak sırrına vakıf bulasın Dahî ölmezden sen evvel ölesin Erişir canına fazlı Huda’nın Gel imdi sen dahi şeyhin hâline Karışasın evliyanın yoluna Dalasın sen âb-ı hayat gölüne Erişir canına fazlı Hüda’nın 3) Devriye: Devir kavramını anlatan şiirlerdir.Devir kavramı Hz. Muhammed’in “Ben nebî iken Adem su ile çamur arasındaydı.” hadisi ile ilgilidir.Mutavvıflara göre vücut halindeki Hz. Muhammed yeryüzüne sonradan gelmiştir.Halbuki ruh halinde olan Hz.Muhammed ezelden beri vardı.Vakti gelen ruh maddi aleme iner.Önce cemâda, sonra nebata, hayvana, insana ve en sonra da insan-ı kamile geçer.Oradan da ilk büyük ruh olan Tanrı’ya döner ve onunla birleşir.Bu inişe nüzul, tekrar Tanrı’ya dönüşe de urûc denir.Bu iniş ve çıkışı anlatan şiirlere de devriye adı verilir. Devriye örneği:
Emr-i Hak’la coşup cevlâna geldim Mâ-i cârî ile akıp yarışıp Katre-i nâ-çizden ummâna geldim Dokuz ay on gün batn-ı mâderde Kudretten gözüme çekildi perde Vamktim tamam olup âhiri yerde Çıkıp ten donundan cihâna geldim Hakikat meyinden nûş edip kanıp Can gözlerim o gafletten uyanıp Kudretten her türlü renge boyanıp Bu alem-i nakş u elvâna geldim ……..
Setreyle uyûbum Settârü’l-uyûb Bu Hüsnî cürmünü bilip utanıp Yâ rabbi rahmet ü gufrâna geldim Hüsnî
Dini ve tasavvufi halk şiirinde genel olarak mizahi manzumelere şathiye adı verilir. Şathiyeler, mutasavvuf şairlerce söylenmiş ya da yazılmış, tasavvufi inançları dile getiren, anlaşılması yorumlanmasına bağlı şiirlerdir. Tasavvufi konuları işleyenleri şathiyat-ı sûfiyâne adını alırlar. Şathiyelerde Allah'ın celâl sıfatının değil, cemâl sıfatının ön plana çıkarıldığı görülür. Bu tür şiirlere genellikle Bektaşi-Alevi şairlerinde rastlanır. Allah ile alay eder gibi yazılmış şathiyeler küfür sayılmıştır. Bu türün en tanınmış şairi Kaygusuz Abdal'dır. Şathiye örneği: YERİ GÖĞÜ İNS Ü CİNNİ YARATTIN Yeri göğü ins ü cinni yarattın Sen ey mimar başı eyvancı mısın Ayı burcu günü çarhı var ettin Ey mekan sahibi rahşancı mısın Denizleri yarattın sen kapaksız Suları yürüttün elsiz ayaksız Yerleri temelsiz göğü direksiz Durdurursun acep iskancı mısın Kullanırsin kanatsızca rüzgarı Kürekle mi yaptın sen bu dağları Ne yapıp da öldürürsün sağları Can verub can alırsın sen cancı mısın Sekiz cennet yaptın sen Adem içün Adın büyük bağışla anın suçun Adem'i çıkardın cennetten niçün Buğday nene lazım harmancı mısın Bir iken bin ettin kendi adını Görmedim senin gibi iş üstadını Yaşardirsin kurudursun odunu Sen bahçevan mısın ormanci mısın Cibril'e perde altından söylerdin İnub Beytullah'a kendin dinlerdin Bu ateşi cehennemi neylerdin Hamamın mı vardır külhancı mısın Hafaya çekilüb safaya durdun Aklı ermezlerin aklını urdun Kıldan ince köprü yaptın da kurdun Akar suyun mu var bostancı mısın Bu kışlara bedel bu yazı yaptın Evvel bahara karşı güzü yaptın Mizanı iki göz terazi yaptın Bakkal mısın yoksa dükkancı mısın Kazanlarda katranların kaynarmış Yer altında balıkların oynarmış On bu dünya kadar ejderhan varmış Şerbet mi satarsin yılancı mısın Esirci misin koydun cehenneme Arab Hoca mısın okur yazarsın kitab Aslın katib midir görürsün hisab İhtisabın mı var yoksa hancı mısın Yüzbin tamun olsa korkmam birinden Rahman ismi nâzil değil mi senden Gaffâr-uz-zünûbum demedin mi sen Affet günahımı yalancı mısın Şanına düşer mi noksan görürsün Her gönülde oturursun yürürsün Bunca canı alıp gene verirsin Götürüp getiren kervancı mısın Bilirsin ben kulum sen sultanımsın Kalbde zikrim dilde tercemanımsın Sen benim canımda can mihmanımsın Gönlümün yârisin yabancı mısın Beni delil eyler kendin söylersin İçinden Azmi'yi pazar eylersin Yücelerden yüce seyran eylersin İşin seyran kendin seyrancı mısın Azmî 5. Nefes Dini temellere bağlı aşık edebiyatı nazım şekillerinden ilahilerin Alevi-Bekteşi aşıklarınca yazılanlarına nefes denir. Konusu genellikle tasavvuftaki vahdet-i vücud, Alevi-Bektaşi ilkeleri, tarikat kurallarıyla ilgilidir. Bunun yanında Hz. Muhammed ve Hz.Ali için övgüler de söylenir.Dili sade bir Türkçe olan nefesler biçim olarak koşmaya benzer. Dörtlükler halinde hece ölçüsünün 7,8,11'li kalıpları ile ya da az da olsa aruzla yazılanlara rastlanmaktadır. Dörtlük sayısı 3-7 arasında değişir. Fazla da olabilir. Nefes örneği: Biz Urum Abdallarıyız Maksadımız yârdır bizim Geçtik ziynet kabâsından Gencinemiz erdir bizim Dâim kılarız biz zârı Harceyleriz elden var, Dost yoluna verdik seri Mürkirimiz hârdır bizim Aşk bülbülüyüz öteriz Râh-i Hakka yüz tutarız Mânâ gevherin satarız Mürşidimiz vardır bizim İstivâyı gözler gözüm Seb'almesanidir yüzüm Ene'l Hakk'ı söyler sözüm Mi'râcımız dârdır bizim Haber aldık mahkemâttan Geçmeyiz zâttan sıfattan Balım nihan söyler Haktan İrşâdımız sırdır bizim Balım Sultan 3) ANONİM HALK EDEBİYATI NAZIM ŞEKİLLERİ 1.MANİ Mani, anonim halk şiirinin en yaygın türüdür. Yede heceli ve dört dizeli tek kıtadan meydana gelir. Mani’nin en belirgin özelliği tek dörtlükten oluşması ve kafiye düzeninin öteki türlere uymamasıdır.Anlam bakımından mani bir bütündür. Çoğunlukla 7 heceli dört dizelik bir bendden meydana gelir. Ama dizeleri 4-5-8-10-14 heceli kalıplarla söylenmiş maniler de vardır. Birinci, ikinci dördüncü dizeler birbirleriyle kafiyeli, üçüncü dize serbesttir. Yani kafiye dizilişi aaxa'dır. . İlk iki dize hazırlık dizeleridir. Son iki dize ile anlam bağlantısı yoktur. Asıl anlatılmak istenen son iki dizede verilir.Bununla birlikte en güzel maniler ilk dizeleriyle son iki dizesi arasında “gizli bir bağ kurabilen ve böylece dış alem ile iç duyguları kaynaştırmayı başaranlardır.” Kafiye şeması aaxa düzenine uymayan maniler de vardır, böylelerinde, birinci ve üçüncü dizeler bağımsızdır, kafiye ikinci ile dördüncü dizeler arasındadır.Kafiye düzeni de xaxa şeklindedir. Örnek: Attın peştamalını Kondu dallar üstüne Sen orda ben burada Kaldık yollar üstüne
Manilerde gurbete giden eşe duyulan hasret, bu hasrete bağlı kıskançlık, verilen sözün tutulmayışı, vefasızlık, kadere isyan, ana-baba şefkatini arama ihtiyacı, güzellik-çirkinlik, ölüm, evlenme düşüncesi, nesil farkı ile hayat görüşünün değişmesine bağlanabilecek gelin-kaynana çatışması…vb. gibi âdet ve ananelerimizle iç içe, bizden ayrılmayan meseleler, davranışlar ve arayışlar karşımıza çıkar.Bütün bu saydıklarımızın tabiatla, ülkemizin toprağına, suyuna, havasına, çiçeğine, yemişine, kuşuna bağlı olarak renkli bir hayat sergisi meydana getirirler. .Manilerin isimsiz yaratıcıları genellikle kadınlardır. Mani söyleyenlere “manici, mani yakıcı, mani düzücü” denir.Saz şairleri dışında erkeklerin mani söylediklerine pek rastlanmaz. Maniler özel bir ezgiyle söylenir. Bölgesel maniler o bölgenin vazgeçilmez özelliklerini yansıtır.Örneğin Alanya’nın manilerinde portakal adının geçmesi doğalken, Konya’nın manilerinde portakal adının geçmesi doğal değildir. Karadeniz bölgesindeki manilerin kafiyeleri xaxa veya abab şeklinde olur.Burada birkaç mani arka arkaya gelerek türkü meydana getirebilir.Bunların konuları bir olacağı gibi, konu birliği aranmayabilir de. Manilerin kimler tarafından söylendiği unutulmuştur.Bazı yazarlarımız mani şeklinde türküler söylemişlerdir:Orhan Seyfi Orhon…gibi. Burada şairin ismi kullanılmamıştır.Ancak Azerî şair Âşık Sarı manilerde ismini söyler.
Aldım aşkın tüfeğin Vurdum birkaç karaca Dünyada bir yar sevdim Kaşı gözü karaca
Kafiye örgüsü xaxa örgüsündeki manilerin uzantılarında ise baştan sona dek ikinci dizeler kendi aralarında kafiyeli, birinci dizeler bağımsızdır: xaxaxa… Mani çeşitleri a)Düz mani: Yedişer heceli dört dizeden oluşmuş, kafiyeleri çoğu kez cinassız olan manilerdir.Bunlara tam mani de denir. Bahçede hanımeli Derdinden oldum deli Alemde hüner odur Sevmeli sevmeli b)Kesik mani: Birinci dizesi 7 heceden az, anlamlı ya da anlamsız bir sözcük grubu olan maniler. Bu kesik dize sadece kafiyeyi hazırlar. Örnekler: Karaca
Dağ bana
Değme zincir kâr etmez Zülfin teli bağ bana Ayağı
Var başında ayağı Üstad manici isen Aç maniden ayağı İlk dizenin düşmesi, maninin yapısını zedelemez, bir eksiklik doğurmaz.Çünkü, ilk iki dize, asıl maksada bir giriş ve kafiyeye başlangıç niteliğindedir.Birinci dizenin yerini tutan tek kelime ye da kelime öbeği, anlamlı olsun olmasın, maninin yapısında da anlamında da aksaklığa yol açmaz. Hatta kimi manilerde aradaki iki dizeyi çıkarmakla da maninin kuruluşu bozulmaz.Çünkü manilerde anlam birimi beyit’tir.Mani kıtalarında beyitlerin birbiriyle anlam bakımından bağıntılı olması zorunluluğu yoktur; her beyit, anlamca bağımsızdır. Önemli nokta, belirtilmek istenen temel duygu ya da düşüncenin, son iki dizede anlatılmış olmasıdır. Kesik manilerde eğer kafiye cinaslı ise bunlara cinaslı mani denir.
Yâr başın böyle bağlar Gül açmaz bülbül ötmez Yıkılsın böyle bağlar c) Yedekli mani: Düz maninin sonuna aynı kafiyede iki dize daha eklenerek söylenen maniler. Cinaslı kafiye kullanılmaz, birinci dizeleri anlamlıdır. Yedekli maniye artık mani de denir. Örnekler: Ağlarım çağlar gibi
Tası yok tası yok Ne viran çeşme imiş Su içecek tası yok Yıkıldı viran gönlüm Yapacak ustası yok Şu vefasız dünyanın Ucu var ortası yok d)Deyiş (Karşılıklı mani): İki kişinin karşılıklı söyledikleri manilerdir. Soru cevap şeklinde düzenlenir. Bir başka kişinin ağzındanmış gibi aktarıldığı şekilleri de vardır. Örnekler: Ağa: Adilem sen naçarsın İnci mercan saçarsın Dünya deniz olanda Gönlüm nere kaçarsın Âdile:
Ağam derim naçarım İnci mercan saçarım Dünya deniz olunca Ben kuş olup uçarım Ağa:
Adilem sen naçarsın La'l ü gevher saçarsın Ben bir şahin olunca Yavrum nere kaçarsın Saz ya da tekke şairlerince düzülmüş eski mani örneklerinde, birinci dizede şairin adı ya da takma adı (mahlası) geçer.Anonim halk edebiyatı ürünü manilerde bu görülmez. Örnek: HATAYİ’m hâl çağında Hak gönül alçağında Bin Kabe’den yeğrektir Bir gönül al çağında
Ciğer can dolasıdır Lala der kabrim üste Güzel şah gelesidir Maninin karşılıklı söylenenleri de vardır.Maniyi ya tek kişi söyler ya da iki kişi karşılıklı deyişir.İkili manilerde kimin ağzından söylendiği ya belirtilir ya da kimlikleri açıklanmaz.Bu deyişme, kızlar arasında, delikanlı ile kız, ana ile oğul, baba ile oğul arasında olur. Oyunlar arasında karşılıklı söylenen sorulu-cevaplı manilere Kars yöresinde akışta adı verilir. Bir akışta örneği:
Karşıya kaban derler Ökçeye taban derler Kız hatırın kalmasın Nişanlın çoban derler Kızlar:
Ökçe tabansız olmaz Niye hatırım kalsın Sürü çobansız olmaz Oğlanlar: Çoban koyun kimindir Say, görüm niçe bindir Benim meylim sendedir De, görim meylin kimdedir Kızlar: Çoban koyuna gider Bakar boyuna gider Çobanın hak toklusu Nişan toyuna gider.
Mani kıtaları, koşma dörtlüklerinin arasına da girebilir.böyle koşmalar, yedekli koşma diye anılır. Örnek: Siftah yalvarırım Gani Subhana Sonradan dönerim bir aç arslana Dönerem aç arslana Saldırıram cihana Kâh o yana bu yana Diyeceksin daha ne Nece ki bir serçe geçer şahana Kırsam kanadını yolsan el kınar
Örnek:
Bir bağdan bağa uçtum Bir daldan dala geçtim Çirkinden bal yemedim Güzelden ağı içtim Zülâli: Güzelim eşiğinde Öleydim beşiğinde Tükten yapsalar yatmam Çirkinin döşeğinde
Maniler destan ya da ağıt’ların sonunda da bulunur. Bir de ilk dizeleri "adan aman" ünlemi ile doldurulan maniler vardır. Bunlara İstanbul manileri denir.Bu maniler özel bir ezgiyle okunurlar.İlk dizede tekerlemenin ardından gelen sözler maninin kafiyesini belirler.Bu çeşit maniler cinaslıdır, bundan ötürü cinaslı mani türüne girerler. Örnek:
Adam aman kuzusu Çay kuru çeşme kuru Nerden içsin kuzu su Beni yakıp bitiren Bir ananın kuzusu Yüklə 2,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|