Mała encyklopedia kultury antycznej

Marcus 1. Marek, męskie imię rzymskie (praemmen) oznaczane skrótem M. 2. Zob. Marek.

Mardonios, zob. Mardoniusz.

Mardoniusz (Mardonios) syn Gobriasa i zięć Dariusza Hystaspesa, wódz pierwszej wyprawy perskiej na Grecję w r. 492 p.n.e., zakończonej rozbiciem się u przylądka Atos. Po tej klęsce pozbawiony dowództwa przez Dariusza, został zrehabilitowany przez Kserksesa i obdarzony dowództwem trzeciej wyprawy na Grecję. Zgi­nął w bitwie pod Platejami w r. 479.

Mardowie (łac. Mardi) nazwa kilku ludów mieszkających w różnych częściach Azji Mn.

Marca (gr. Maree, Mareja) dziś Amrija, wg innych Kom el-Idris; miasto w północnym Egipcie, położone nad jeziorem Mareotis, w oko­licy obfitującej w palmy, papirus i wino.

Marek (gr. Mdrkos, łac. Marcus) 1. bliżej nieznany grecki poeta liryczny z I w. n.e. Jego elegie i treny wyśmiewał Lukillios (zob.). 2. M. Ewangelista, Żyd z pochodzenia, zw. Janem (M. jest jego imieniem rzymskim), autor jednej z czterech Ewangelii Nowego Testamentu. Ewan­gelię spisał na podstawie ustnych katechez Piotra w Rzymie, prawdopodobnie (jak wynika ze świadectw Ireneusza, Klemensa Aleksandryj­skiego i in.) między r. 42 a 62 n.e. Językiem Ewangelii M. jest hellenistyczna kojne. 3. M. Eremita, uczeń Jana Chryzostoma, autor (za­chowanych) ośmiu pism o treści ascetycznej, przeznaczonych dla mnichów, oraz dwu (rów­nież zachowanych) pism dogmatyczno-polemicz-nych. Żył najprawdopodobniej w pierwszej poł. V w. n.e. 4. M. Diakon, grecki pisarz chrześci­jański z V w. n.e., autor (zachowanej) biografii Porfiriusza, biskupa Gazy.

Marek Aureliusz (Marcus Annius CatiUus Severus; od r. 130 n.e. M. Annius Verus; od r. 138 M. Aelius Aurelius Verus; od r. 161 Imperator Caesar M. Aurelius Antonmus Augustus) cesarz rzymski, wybitny przedstawiciel filozofii stoic­kiej. Urodził się 26.IV.121 r. n.e. w Rzymie. Pochodził ze starego rodu plebejskiego Anniu-szów, którego członkowie należeli wówczas do najbliższego otoczenia cesarza Hadriana. Już w dzieciństwie zwracał na siebie powszechną uwagę swym umiłowaniem prawdy. Ta cecha charakteru zjednała mu szczególną sympatię Hadriana. W wieku lat 6 Af. został zaliczony w poczet ekwitów, w 8 roku życia został człon­kiem kolegium kapłańskiego saliów. W dzieciń­stwie otrzymał bardzo staranne wykształcenie. Jeden z jego nauczycieli, cynik Diognetos, za­szczepił w nim wielkie umiłowanie filozofii, su­rowego życia i prostoty. Po śmierci ojca M. został adoptowany w r. 130 przez swego dziad­ka, Af. Anniusa Yerusa, w r. 138 — przez adoptowanego syna Hadriana, T. Aureliusa Fulvusa Boioniusa Arriusa Antoninusa (póź­niejszego cesarza Antonina Piusa). Wkrótce po tej ostatniej adopcji (dokonanej na życze­nie Hadriana) Af. został desygnowany na kwe­stora. Po śmierci Hadriana został w r. 139 desygnowany na konsula na r. 140 i miano­wany cezarem. W r. 145 został po raz drugi konsulem. W tymże roku poślubił córkę Anto­nina Piusa, Faustynę Młodszą. W r. 146 zarzucił studia retoryki, którym się oddawał, a poświęcił się wyłącznie studiowaniu filozofii stoickiej. Decyzję tę powziął pod wpływem swe­go nauczyciela, stoickiego filozofa Q. luniusa Rusticusa, który zapoznał go z wykładami Epikteta. W r. 146 przyznana została Af. bę­dącemu cezarem potestas tribunicla. W r. 146 będąc konsulem po raz trzeci, został wyznaczony przez umierającego Antonina Piusa na jego następcę Af. A. przybrał za współwładcę Lucju-sza Werusa, będącego również adoptowanym synem Antonina Piusa. W ten sposób został zapoczątkowany w państwie rzymskim system współrządów. Sprawowanie rządów nie było dla Af. A. sprawą łatwą, przede wszystkim ze wzglę­du na jego zamiłowania i przekonania. Lubił

Marek Aureliusz

457

Mariana

on spokojne skromne życie, poświęcone lekturze i pisaniu. Miał bardzo krytyczny pogląd na życie publiczne, które uważał za jałowe i monotonne. Nie widział także możliwości ulepszenia ustroju politycznego. Jednakże wpojone mu przez dok­trynę stoicką przekonanie o istnieniu przezna­czenia, rezygnacja i tęsknota za śmiercią łączyły się u niego z głębokim poczuciem obowiązku służenia państwu i obywatelom, wyznaczonego mu przez naturę. Także sytuacja, w której wy­padło mu rządzić, nie była pomyślna. Cały okres jego panowania obfitował w klęski żywio­łowe i wojny. Na samym początku nastąpił straszliwy wylew Tybru, a potem głód, rozruchy uliczne i pożar najbardziej zaludnionych dzielnic w Rzymie, plaga szarańczy w Azji i Afryce, nieustanne wojny na wielu frontach i epidemia dżumy, zawleczonej przez wojska rzymskie z Me­zopotamii (pestis Antonim). Nadszarpnęło to skarb państwa w tak znacznym stopniu, że cesarz musiał wyprzedać własne kosztowności i uciec się do obniżenia zawartości czystego kruszcu w monetach. W polityce wewnętrznej M. A. starał się o zachowanie dobrych stosunków z senatem. Wzmocnił nadzór nad municypiami i przeprowadził mniejszej wagi reformy w dzie­dzinie administracji i prawa cywilnego. W r. 177 wydał edykt wymierzony przeciwko chrześci­janom, których uważał za zwolenników zabo­bonu i wrogów państwa. Tolerował także ich prześladowania. Wśród wszystkich przeciwności losu starał się zachować równowagę ducha, choć trudy panowania stawały się coraz cięższe. W r. 169 zmarł Lucjusz Werus i odtąd M. A. musiał sam kierować działaniami wojennymi. Chociaż był dobrym i zwycięskim wodzem, nie cieszył się popularnością w wojsku, które zda­wało sobie sprawę, że nie był on żołnierzem z powołania. Podczas kampanii przeciwko Mar-komanom, Kwadom i Sarmatom, czując że jego zdrowie, nadwerężone przez trudy wojenne, coraz bardziej słabnie, cesarz odbył stoicki „rachunek sumienia" i spisał w języku greckim swoje myśli w pamiętniku pt. Do siebie samego (Eis heautón; w przekładach przyjął się tytuł:

Rozmyślania). Pamiętnik ten znaleziono i ogło­szono po śmierci M. A; który zmarł 17.III.180 r. na dżumę w Windobonie (Wiedeń) lub Sirmium (Mitrovica n. Sawą), gdzie znajdowała się jego kwatera główna. Pierwsza księga pamiętnika ma charakter autobiograficzny i zawiera głównie charakterystyki osób, które pomogły M. A. w je­go pracy nad doskonaleniem się. Księgi 2-12 są zbiorami oderwanych aforyzmów, dotyczą­cych problemów wszechświata, bóstwa, człowie­ka, duszy ludzkiej i stosunku człowieka do innych ludzi. Aforyzmy te mają charakter wyraźnie osobisty i tym właśnie różnią się od bezosobistej doktryny innych stoików. Ironia losu sprawiła, że najwspanialszy wizerunek M. A. (posąg konny na Kapitelu), zachowany został dzięki chrześcijanom, którzy sądzili, iż ta rzeźba przedstawia jednego z ich świętych, cesarza Konstantyna Wielkiego.

Mareotis 1. (gr. Mareotis, łac. Marea lacus albo Maria lacus) dziś Birket Marjut; jezioro w Egipcie na zachód od Nilu, na południe od Aleksandrii, utworzone przez boczne kanały kanopijskiego ramienia Nilu, oddzielone od Mo­rza Śródziemnego wąskim przesmykiem. Służyło jako port Aleksandrii dla żeglugi po Nilu. Na­zwane od leżącego na brzegu miasta Marea. 2. nom w Dolnym Egipcie.

Mares zob. Marowie.

Margiana prowincja państwa perskiego, kraj położony między rzeką Oksos na północy, pro­wincjami Sogdianą i Baktrią na wschodzie. Arią na południu i Hyrkanią na zachodzie. Najważ­niejszym miastem była Aleksandria, założona przez Aleksandra W., od czasów Antiocha I zwana Antiocheja Margiane; kraj zamieszkiwali Derbikowie, Massageci, Parnowie i Tapurowie.

Margites postać greckiej poezji ludowej, tzw. imię mówiące: przemądrzały prostak, głupiec uważający się za mądrego. M. był bohaterem eposu komicznego pod tym tytułem. Pewne wier­sze (jambiczne) tego eposu łączy Księga Siida z imieniem Karyjczyka Pigresa, autora Mysio-•żabiej wojny. Wcześniejsze świadectwa staro­żytne, wśród nich Arystofanesa, a przede wszyst­kim Arystotelesa i Kallimacha, łączą autorstwo M. z nazwiskiem Homera.

Margus 1. rzeka w Baktrii. 2. (dziś Morawa> prawy dopływ Dunaju.

Maria lacus zob. Mareotis.

Mariamne żona Heroda Wielkiego, którą Herod, mimo wielkiej do niej miłości, skazał w r. 28 p.n.e. na śmierć na skutek (fałszywych) podejrzeń o zdradę małżeńską.

Mariana 1. miasto w północnej części wschod­niego wybrzeża Korsyki, kolonia rzymska zało­żona przez Mariusza. 2. miasto w Hispania Tarraconensis, na lewo od górnego biegu rzeki Anas.

T.iariandynowie

458

Marii

Mariandynowie (gr. Mariandynóf) lud w pół-nocno-wschodniej Bitynii.

Marianos zw. Scholastykiem, poeta grecki rzymskiego pochodzenia, żyjący w czasach ce­sarza Anastazjusza (491 - 518). Af. transpono-wał heksametryczne utwory poetów hellenistycz­nych (wg Księgi Suda: Kallimacha Hekalę, Hymny, Ajtia i Epigramy, Teokryta Idylle, Apo-loniusza Argonautikd, Aratosa Fajnómena, Nikandra ThertakS) na trymetry jambiczne. Wią­zało się to z przełomem w wersyfikacji antycznej, polegającym na porzuceniu przez poetów sztucz­nej już wówczas zasady iloczasowej (niezgodnej z akcentuacją żywego języka) i przejściu do naturalniejszych form trymetru jambicznego. Af. był też autorem epigramów utrzymanych w tra­dycyjnych dystychach elegijnych. Sześć zacho­wanych epigramów świadczy o dobrym smaku altystycznym poety.

Marica zob. Marika.

Maricae lucus. gaj Mariki w pobliżu Min-tumae, nad rzeką Liris.

Marcae pahis jezioro (obok Minturnae), do którego wpadała rzeka Liris.

Maricius zob. Afarycki Szymon.

Marii Mariusze, ród plebejski. 1. Caius Ma-rius, słynny pogromca Cymbrów i Teutonów;

urodził się w r. 156 p.n.e. w Cereatae w okolicach Arpinum, pochodził z ubogiej rodziny; odzna­czył się w armii Scypiona Młodszego w Hisz­panii. W r. 119 został trybunem ludowym. Spo­krewnienie z patrycjuszowskim rodem rzymskim przez małżeństwo z Julią, ciotką Cezara, umoż­liwiło mu dostęp do wyższych urzędów. W r. 116 został pretorem, następnie otrzymał w zarząd Hiszpanię. W r. 109 jako legat Metellusa brał udział w wojnie z Jugurtą. W r. 107 otrzymał konsulat oraz dowództwo nad armią, przepro­wadził wówczas reorganizację wojska. W r. 106 odniósł ostateczne zwycięstwo nad Jugurtą, jed­nakże nie bez pomocy Sulli, któremu udało się pojmać Jugurtę. W latach 104 -101 wybierano go na konsula corocznie. W tym czasie pokonał Teutonów w r. 102 pod Aquae Sextiae i Cym­brów w r. 101 pod Yercellae. Popularność Af. osiągnęła w tym czasie punkt szczytowy. Nazy­wano go trzecim założycielem Rzymu. W czasie walk, które powstały w związku z wnioskami Saturnina, Af. początkowo pozostawał w obozie zwolenników ustawy agrarnej. Kiedy po zabój­stwie Memmiusza senat zarządził stan wyjąt­kowy, Af. przeszedł na stronę optymatów i wy­stąpił przeciw Satuminowi przyczyniając się do jego zamordowania. Skompromitowany tym wo­bec popularów, nie pozyskawszy zaufania opty­matów, musiał opuścić Rzym. U czasie wojny ze sprzymierzeńcami (w której odniósł niejedno zwycięstwo) utracił popularność na rzecz Sulli, wskutek tego w r. 88 Zgromadzenie Ludowe powierzyło Sulli dowództwo w wojnie z Mitry-datesem. Wówczas Af. przy pomocy bojówek Sulpicjusza Rufusa przeprowadził na Zgroma­dzeniu wniosek pozbawiający Sullę dowództwa. Gdy jednak Sulla, objąwszy mimo wszystko dowództwo, wyruszył z armią na Rzym, musiał Af. uchodzić z Italii. W r. 87, w czasie gdy Sulla walczył w Azji z Mitrydatesem, Af. przy pomocy Cynny opanował Rzym i wywarł zemstę na prze­ciwnikach. W r. 86 został po raz siódmy kon­sulem razem z Cynną, ale wkrótce po wybo­rach umarł, w wieku 71 lat. 2. Caius Af., adoptowany syn poprzedniego, zwany Mariu­szem Młodszym, ur. w r. 109; w r. 82 został konsulem, po śmierci ojca stanął na czele partii mariańskiej i walczył z Sulla, przez którego został pokonany w bitwie koło Sacriportus, a następnie oblężony w Praeneste, gdzie się schronił. Został zabity podczas próby uciecz­ki z miasta. 3. Caius Af. Gratidianus z Arpi num, do rodu Mariuszów wszedł przez adop­cję; był znanym mówcą. Sulla po zajęciu Rzymu w r. 82 p.n.e. kazał go zamordować. 4. Marcus Af., przyjaciel Cycerona; zachowały się listy z ich korespondencji. 5. Publiiis Af. Celsus, żył za czasów Nerona i jego następców;

w r. 63 n.e. był dowódcą w Pannonii, cieszył się wielkim zaufaniem Galby i Othona. 6. Af. Afa-ximus, historyk rzymski z II/III w. (ok. 165--230), kontynuator i naśladowca Swetoniusza, autor biografii 12 cezarów (od Nerwy do Heliogabala). Wywarł wpływ na późniejszą histo­riografię. Pierwsza polowa zachowanej Historia Augusta składa się po większej części z wycią­gów z jego dzieła. 7. Caius Af. Yictorinus, ur. w Afryce, nauczyciel retoryki w Rzymie do r. 362 n.e.; neoplatonik, autor przekładów pism Arystotelesa i Platona i ich komentator; pisał prace o gramatyce i metryce oraz komentarze do Cycerona. Został chrześcijaninem; polemizo­wał z Ariuszem, w związku z czym napisał komentarze do listów św. Pawia. 8. Af. Victor, poeta chrześcijański z V w. n.e.; ujął w formę wierszową księgę Genezis. Jego list, napisany heksametrem, do opata Salomo jest ciekawym

Marika

459

źródłem do poznania współczesnych mu oby­czajów.

Marika (Afarica) lokalne bóstwo latyńskie, nimfa wodna, której poświęcony był gaj w oko­licach Mintumae. Utożsamiano ją z grecką Afrodytą lub z Kirke.

Marinos 1. stawny anatom z początku I. w. n.e., nazwany przez Galenosa odnowicielem ana­tomii. Pisma jego nie zachowały się. 2. M, z Tyru, cytowany przez Ptolemeusza geograf z n w. n.e.; Af. pierwszy określił położenie krajów i poszczególnych miejscowości wg stop­ni długości i szerokości geograficznej, jedno­cześnie bardzo dokładnie opisał północne wy­brzeże Europy; prace jego były źródłem dla Ptolemeusza. 3. M. z Neapolis w Samarii, neoplatonik, uczeń Proklosa, jeden z ostat­nich kierowników szkoły ateńskiej. Autor bio­grafii Proklosa i (nie zachowanych) komenta­rzy do Platona.

Marisi bóstwo etruskie, identyfikowane z rzymskim Marsem.

Maris² (dziś Maros) rzeka w Dacji, dopływ Cisy, błędnie wg Herodota i Strabona podawana jako dopływ Dunaju.

Marius Victorinus zob. Yictormus.

Mariusze zob. Marii.

Markellinos grecki gramatyk z V w. n.e., ko­mentator pism Hermogenesa, prawdopodobnie identyczny z autorem zachowanej biografii Tukidydesa, noszącym to samo nazwisko.

Markianos geograf z Heraklei w Bitymi, ży­jący na początku V w. n.e. Af. opisał basen Mo­rza Śródziemnego w dziele Periplus tes ekso thalasses hen te kuj hesperiu kuj ton en antź megiston neson (Opłynięcie morza zewnętrznego, wschodniego i zachodniego i największych jego wysp), w większej części zachowanym.

Markion zob. Marcjon.

Markomanowie (łac. Marcomanni lub Marco-mani) plemię germańskie, które pod rządami Maroboduusa (8 p.n.e. -19 n.e.) doszło do zna­cznej samodzielności, wtargnęło na terytorium dzisiejszej Czechosłowacji i stanęło na czele sprzymierzonych plemion germańskich. Rozsze­rzyli swoje państwo na południe aż do Dunaju, skąd zostali wyparci w r. 20. Prowadzili walki z Rzymem za Domicjana w latach 89 - 92. Za Marka Aureliusza wybuchła wojna z M. (166--180) zakończona niekorzystnym dla Rzymu pokojem zawartym przez Kommodusa. W in w. M. często napadali na terytorium cesarstwa.

Około r. 500 osiedli ostatecznie na terytorium dzisiejszej Bawarii.

Marku zob. Marek.

Mannarica zob. Marmarika.

Mannarika (Marmarike, Mwnwrica) kraj na północnym wybrzeżu Afryki, między Egiptem a Cyrenajką, w zachodniej części zamieszkały przez Greków z Cyrenąjld, we wschodniej przez Egipcjan. Mieszkańcy Af., zw. Marmaridaj, żyli przeważnie koczowniczo. Najważniejszymi ple­mionami na wybrzeżu byli Adynnachidzi i Si-gammowie, a we wnętrzu kraju Nasamonowie i Augilonowie. W czasie panowania Ptolemeuszy Af. należała do Egiptu i była podzielona na dwie części: wschodnią Libicus nomwt, zachodnią Marmaricus nomus. Kraj, w starożytności zasi­lany małą rzeką, był dość żyzny.

marmor Parium zob. Parwm marmor,

Maro zob. Wergiliusz.

Maroboduus (zlatynizowana forma germań­skiego Marbod) król Markomanów, twórca pierwszego wielkiego państwa Germanów. Wy­chowany na dworze Augusta, utrzymywał dobre stosunki z Rzymem, co było. przyczyną wielkiej niechęci do niego Markomanów. Przeciwnicy Af., korzystając z niepowodzeń jego w czasie wojny z Cheruskami, wystąpili przeciw niemu i zmu­sili go do szukania pomocy w Rzymie. Jednakże Rzymianie odmówili poparcia, pozwolili mu jedynie pozostać na terenie cesarstwa. Af. osiadł w Rawennie, gdzie spędził ostatnie lata żyda.

Maron 1. mit. syn Euanthesa, wnuk Dionizosa, kapłan Apollina w Maronei. Odwdzięczając się Odyseuszowi za ocalenie żyda, podarował mu wino, którym ten uśpił cyklopa Polifonia. 2. bo­hater spartański, zginął pod Termopilami.

Maronea (gr., albo MarÓnejw, łac. Maroma) miasto na południowym. wybrzeżu Tracji, na północo-zachód od Mesembrii, skolonizowane przez Chios; znane z doskonałego wina. Na­zwane od imienia mitycznego Marona (zob. Maron l).

Maronia zob. Maronea.

Marowie (iac. Mores) plemię na południowym wybrzeżu Morza Czarnego.

Marpessal mit. córka Euenosa i Alkippy, starali się o jej rękę Apollo i Idas; Af. wybrała Idasa.

Marpessa² góra na wyspie Paros, znana z kamieniołomów dostarczających marmuru.

Marrucini mały szczep italski mieszkający na wybrzeżu adriatyckim w środkowej Italii, sąsia-

Marruyini

460

Marszewski Sebastian

dujący od północy z Westynami, od zachodu z Pelignami, od południa z Frentanami; w r. 304 p.n.e. zawarli przymierze z Rzymem. Brali udział w powstaniu Italików w r. 90-. Główne miasto M. — Teate nad rzeką Atemus.

Marruyini zob. Marsowie.

Marruyium zob. Marruwium.

Marruwium (Marrmium) główne miasto Mar­sów nad jeziorem Fucinus (lacus Fucinus).

Mars (także Mmors, oskijskie lub sabińskie Mamers) mit. staroitalskie bóstwo, pierwotnie prawdopodobnie bóg wiosny i rolnictwa, bóg wojny u Rzymian, zaliczany do najwyższej trójcy bóstw rzymskich (Jupiter, M., Kwirynus). .Czczono go jako ojca Romulusa i Remusa i stąd jako ojca Rzymian. Poświęconymi mu zwierzę­tami były: wilk, rumak i dzięcioł. Miesiącami M, były marzec (nazwany od imienia M. — Mar-tius) i październik (October), wypełnione świę­tami na cześć M. Może to pozostawać w zwią­zku z dawnym zwyczajem rozpoczynania działań wojennych w marcu i kończenia ich .w paździer­niku. Kultem M. zajmowało się kolegium ka­płańskie Saliów. Pod wpływem mitologii grec­kiej M. był później identyfikowany z Aresem. W Rzymie poświęconych mu było wiele miejsc kultu. Jednym z najstarszych był ołtarz (ara Martis) na Polu Marsowym, gdzie odbywało się lustrum. Spośród licznych świątyń M. w Rzymie najważniejszymi były świątynia przy Porta Ca-pena, oraz świątynia M. Ultora, wzniesiona przez Augusta na Forum Augusti. Rzymianie nada­wali M. wiele przydomków, jak Gradivus, Yictor, Propugnator, Ultor i in. Do kręgu bóstw zwią­zanych z M. należała Norio (później nazywana Belloną), Pallor i Pavor oraz Honos i Virtus.

Marscheyius zob. Marszewski.

Marsi zob. Marsowie.

Marsicum helium (90 - 88 p.n.e.) wojna mar-syjska, tj. wojna sprzymierzeńców italskich z Rzymem o nadanie im praw obywatelskich. Nazwana M. 6., ponieważ największą rolę ode­grali w niej Marsowie pod wodzą Pompediusza Siło. Zakończyła się opanowaniem zbuntowa­nych okręgów przez Rzym, Italicy jednak zy­skali szereg .ustępstw politycznych, cała wolna ludność Italii otrzymała obywatelstwo rzymskie. Zob. socii.

Marsjas, Marsjasz (Marsyas) 1. mit. pier­wotnie frygijski bożek rzeki Marsyas, dopływu Meandra, patron miasta Kelajnaj. Przypisywano mu wynalezienie aulosu i gry na tym instru­mencie. W greckiej mitologii — sylen czy satyr. Reprezentował muzykę frygijską (gra na instru­mentach dętych) w przeciwieństwie do greckiej (na instrumentach strunowych). Wg podania ateńskiego wynalazczynią aulosu była Atena. Po­nieważ jednak gra na tym instrumencie szpeciła jej twarz, odrzuciła aulos, który podniósł M, Wyrazem walki prądów helleńskich z wpływami wschodnimi jest podanie o zawodach, w których M. swoją grą na aulosie współzawodniczył z Apol-linem, grającym na kitarze. Podanie przyznaje zwycięstwo Apollinowi, który pokonanego M. za karę, że się ośmielił mierzyć z bogiem, przywiązał do drzewa i obdarł ze skóry. 2. M. z Filippi, historyk grecki z IV w. p.n.e., autor opowiadań mitycznych, Mathlkd, i kronik macedońskich Makedonikdj historia]. Z dzieł tych zachowały się fragmenty. 3. M. z Pelli,