Magtymgulynyň Düşündirişli Sözlügi, Türkmen ýazyjysy Nurmuhammet Aşyrpur (Aşyrpur Merdeow) tarapyndan ýazylyp birinji jildi 1997 ýylda Eýranyň Gunbedkabus şährinde çapa berildi

Inçe bil, şirin zyban, kepder topuk sen, gaz boyun.

Sözlemäge söz bile dahan-u zyban berdi.

Ayyplaşmaň, sözlär men,

Her söz gelse zybana!

Zybana (p. Zeba:ne) زبانه – 1) her bir dile meňzeş zat; 2) ot şöhlesi; yalnyň yokary göterilmesi; zybana çekmek – oduň şöhlesiniň yokary göterilmegi, ot-yalnynyň güyçlenip, yokary göterilmegi.

Jähennem kagryndan çekse zybana,

Ner, bugra sypatly uçgun çykarlar.

Yşk çekdi zybanasyn, yakyp-örtäp kül etdi.

Bir zybana çekse sönmez yaranlar.

Zybanyya (a. Zeba:ni:ye) زبانـّيه – dini düşünjelere görä, günäkärleri dowzahda gynajak perişdeler.

Zybanyya melekler,

Gollarynda gürz dälmi?

Zylyha (a. Zoleyha:) زليخا – ser. Züleyha.

Zyna (a. Zina:) زناء – haram aragatnaşyk etme; kesekiniň maşgalasy bilen jyns aragatnaşygyny etmek (ayal-erkek hakda); weledi-zyna – zyna döli, zyna gatnaşygyndan dörän çaga; welezinna; zyna kylmak - zyna etmek, ärli ayal bilen jyns aragatnaşygyny etmek; zynaçy (zynakär) – zyna edyän, ärli ayal bilen jyns aragatnaşygyny edyän. Bu söz häzirki zaman türkmen metbugatynda «zynahor» şekilinde hem gabat gelyär. Magtymgula yöňkelyän käbir goşguda-da duş gelyär. Emma şahyryň ähtibarly diwan-golyazmalarynda bu söz yok. Ol nädogry yasalan sözdür, çünki onuň manysy «zyna iyiji, zyna içiji» bolup, «şeraphor, arakhor» («şerap içiji», «arak içyän») yaly sözlere öykülinilip yasalypdyr. Hakykatda «zyna» içilyän zat däl-de, kanunsyz erine etirilyän işdir. Magtymgulynyň şunuň yaly nädogry zady ulanmajakdygy şübhesizdir.

Hamr içip, zyna kylan jahana

Belli meşhur bolup dolsa gerekdir.

Zynaçylar, biliň, zulmatda segdir,

Sözçinni tilinden assa gerekdir.

Kaysy welayatda köpelse zyna ...

Nas çekmeklik has yamandyr zyna-yu gybat-yalan.

Zynat (a. Zi:net) زينت – bezeg, gözellik, owadanlyk; bezelyän zat, bezeg edilyän zat.

Ilki asman tutmuş ahtardan zynat,

Perişdesi bardyr sygyr suratlyg.

Zynahor (a-p. Zina:hor) زناخور – ser. Zyna. Magtymgulynyň ady bilen döredilen goşguda gabat gelyän nädogry yasalan goşma söz. Zynakär (ser.) Manysynda ulanylypdyr.

Zynahor sylamaz ilin-yurduny,

Gayra teser, görse äriň merdini.

Zynaçy (zynakär) (a-t-p. Zina:çy, zina:ka:r) زناچي// زناكار – ser. Zyna.

Zynaçy başy garnynda, goparlar golsuz,

Ayagy başynda yörir, yaranlar.

Zyndan (p. Zinda:n) زندان – tussaghana, türme, günäkärleriň we jenayat edenleriň saklanyan eri.

Edi yklym maňa görüner zyndan.

Yusup kimin zyndan içre aglasam.

Bu dünyä müumüne zyndan-kapasdyr,

Gara er barçany guçar, yaranlar.

Zynjyr (p. Zenji:r) زنجير – 1) biri-birine geçen halkalardan edilen demir bag, demir halkalaryň düzümi; 2) gm. Künde, günäkärleriň ayagyna ya-da boynuna dakylyan demir bag; zulum, sütem.

Her dişi bu belent daglardan güyçli,

Her dişden otuz müň zynjyr dakarlar.

Zynhar (p. Zinha:r) زنهار// زينهار – 1) ätiyaçly bol, ägä bol, habardar bol; 2) gorag, gaçalga; 3) aman; pena; 4) wada, äht.

Zynhar, yaşulyny syla,

Baş göre girmesden burun!

Zynhar, düşmäň namartlaryň goluna.

Bay jöhide «al diydi!»,

Oglanlarymny zynhar.

Zyryh (p. Zirih) – ser. Zirih.

Zyt (a. Zidd) ضد – ser. Zit.

Zyya (a. Zyya:u) ضياء – yagtylyk, aydyňlyk, yşyk, röwşenlik.

«zad» - zyyaňy aňlanlar, hey, yörirler, armazlar,

«tay» - talaby-didaryň aram-karar kylmazlar.

Zyyada (a. Ziya:de) زياده// زياوت – artyk, köp, artykmaç; tapawutly, artyk mukdar. Bu söz pars diline-de girip, şol manyda ulanylyar.

Örteme yşk oduna mundan zyyada bizni!

Idris kibi gulluk etsem zyyada.

Gözel bardyr gözellerden zyyada.

Beşer resulynda zyyada belli.

Zyyan (p. Ziya:n) زيان – zelel, nogsan, şikes, zeper.

Halal kaysy, haram kaysy, saylan yok,

Sud kaysydyr, zyyan kaysy, bilinmez.

Zyyarat (a. Ziya:ret) زيارت – 1) barma, görmäge barma; bolma; 2) sejde etme, haja gitme, mukaddes hasaplanyan erlere syyahat etme; tagzym etme; zyyarat etmek - 1) görmek, baryp görmek; 2) sejde etmek, baryp tagzym etmek.

Azana, tozana destgir ne guşdur,

Kimiň turbatyna zyyarat etdi?

Zyyat (a. Ziya:d) زياد – artyk, köp, artykmaç, gereginden köp, örän kän; ser. Zyyada.

Yagşylardan alkyş algyl,

Ömrüň artyp, zyyat galsyn.

Zäkir (a. Za:kir) ذاكر – 1) yada salyjy, yatlayan; 2) hudayyň epitetlerini, atlaryny yzygider gaytalayjy; 3) beyan ediji, hekayat ediji.

Eşya hamdyňa zäkir,

Zikriň dillere güwya.

Zäher (p. Zehr) زهر – 1) awy, öldüriji derman; janlylary öldüryän derman, käbir mör-möjeklerden alynyan öldüriji madda; 2) gm. Derdeser, apat, kynçylyk; zähri-mar – yylan zäheri; zähri-zakgum – zakgumyň zäheri (ser.).

Jana degdi garrylygyň zäheri.

Niçelere zähri-zakgum iydirler.

Zähim (p. Zahm) زخم – ser. Zahym.

Zähmet (a. Zahmet) – azap, ezuet, mähnet, rahatsyzlyk; 2) zor; 3) yorgunlyk.

Çekmey kişi bimarlygyň zähmetin,

Bu gözel saglygyň gadryn näbilsin.

Zähr (p. Zehre) زهره - «zähre» sözüniň gysgaldylan formasy; 1) öt, öt haltasy; 2) gm. Batyrlyk, edermenlik, jürehetlilik.

Zähra (a. Zahra:) زهراء – ser. Zahra.

Zähri-zakgum (p-a. Zähr-e zakgu:m) زهر زقوم – ser. Zäher.

Zähri-mar (p. Zehr-e ma:r) زهرمار – ser. Zäher.

- i -
Iba (a. Iba:) ابا – saklanma, çekinme; otkaz; gaytarma; inkär etme, yüz dönderme; kabul etmezlik; ret etme; iba eylemek (kylmak) - çekinmek, yüz döndermek.

Aşyklyk şeraby şeyhni mest kylyp,

Seyh taňrydan gorkup, iba eyledi.

Hemmeler baş goydy, şeytan etmedi,

Sejde kylmaklykdan iba eyledi.

Ibermek (i:bermek) ايبرمك - yollamak, ugratmak, yola salmak, göndermek.

Magtymguly aydar, barha yol tany,

Bäş gün synamaga iberdi seni.

Iblis (a. Ibli:s, ks. Eba:li:s) ابليس – şeytanyň bir ady; hudayyň rahmatyndan näumyt bolan, allanyň rehiminden umyt üzen.

Çyn ärler iblisiň yoluna gitmez,

Mynafyklar hakyň emrini bitmez.

Iblise yol berme, yuwtmagyl nary.

Ibn (a., ks. Ebna:u) ابن//بن – ogul, perzent; ibni-soltan – soltanyň ogly.

Ol hyzyr, ylyas bilen ahmet, süleyman anda bar.

Ol selim şa mekge hany ibni-soltan anda bar.

Ibtida (a. Ibtida:) ابتداء – 1) başlama; owwal, ilki; 2) başlangyç, baş, öň; ibtida eylemek (kylmak) - başlamak.

«elip» - owwal ibtida hamdyň etir hudaga,

«bi» - boş yörme gullukda, duşsaň derdi-belaga.

Ibham (a. Ibha:m, ks. Ibha:ma:t) ابهام – 1) nätakyklyk, şek, şübhe; 2) gümürtik sözlemek; ibham etmek - şek etmek.

Magtymguly dier, bu sözüm çokdur,

Men ibham eder men, hiç ayby yokdur.

Ig (i:g) ايگ – arassa, gatyşyksyz, arassa ganly, antonimi: gul. Bu söz esasan türkmen halky barada ulanylyar.

Yaryň igi gyzyl yüzi

Göyä aya, güne meňzär.

Her başda bir hyyal bar,

Gul özüni ig sayar.

Iglemek (i:glemek) ايگلمك – kesellemek, syrkawlamak; kesel zerarly horlanmak, arryklamak.

Sag-salamat, sermest bolup gezen jan,

Dört belanyň birisinden iglärler.

Idemek (i:demek) ايده مك – seretmek, gözleg etmek, gözegçilik etmek.

Pelek, idär idim, sen duçar bolduň.

Idiň ايدينگ - ermek//irmek kem işliginiň öten zaman formasy; istär idiň - istäpdiň; islärdiň.

Akly-huşuňga etişdiň, eylediň seyrany sen,

Istär idiň jemg edem, bu küllühim eyrany sen.

Idris (a. Idri:s) ادريس - «ders» sözünden. Dini rowayatlara görä, gadymy pygamberleriň biri. Onuň hermes, ermis, ahnuh, hanuh we üçünji urya dien atlary-da bolupdyr. Ol müsüriň menef şäherinde dogulyar, köp wagtlap dürli erlere syyahat edyär, soň ene-de müsüre öwrülip gelyär. Segsen yaşynda özüni pygamber diyip yglan edyär. Idris adam atadan iki yüz yyl soň bolup geçipdir diyilyär. Onuň ady «kuruanyň» «enbiya» («pygamberler») we «meruem» süreleriniň 56-njy, 85-nji ayatlarynda agzalyar we onuň dogruçyl pygamber bolandygy aydylyar. Dürli tefsirlerde yazylyşyna görä, idris ilkinji gezek hat döredip yazypdyr, geyim tikipdir hem-de tikinçilik hünärini adamlara öwredipdir. Ol kitap okamagy sapak (ders) berenligi üçin oňa idris at galypdyr. Bu barada «el-mizan» atly tefsiriň 14-nji jiltiniň 68-nji sahypasynda aydylyar. Astranomiya, geometriya, hasap yaly başga-da birnäçe ylmyň gelip çykyşy idrisiň ady bilen baglanyşykly hasaplanylyar. Idris ahlak meseleleri bilen birlikde, syyasy ylymlaryny, şäher gurmak we ony dolandyrmak hem-de medeni däpleri-de öwrenipdir. Onuň taglymaty esasynda 188 şäher gurlupdyr. Solaryň biri häzirki türkiyäniň territoriyasynda erleşyän raha ya-da dawarha şäheridir. Beyleki ençeme pygamberleriň tersine, idris halk köpçüligi ilkibaşdan söyüpdir. Rowayatlara görä, idris hezret adam we onuň ogly şeysden soň pygamberlige bellenipdir (seret: seyit käzim mahallaty. Taryh-e enbiya, 1 jilt, 25 sah.). Idrisiň yigrimi üç ogly bolupdyr. Onuň ömri barada dürli maglumatlar gelip etipdir. Ol uzak yaşapdyr. Idrisiň edi hünäri bolupdyr dien rowayat hem bar.

Jennet içre diri giren,

Idris köynek tikip geçdi.

Idris şonda nirde gurar söhbeti.

Idris kibi gulluk etsem zyyada.

Ierge ايارگه – iymäge: «iymek» işliginden yasalan iş ady. Su forma häzirki zaman tatar dilinde gabat gelip, maksat aňladyan infinitiw hasaplanyar.

Dişsizler nan tapsa çäresin eylär,

Müşgildir ierge nan tapylmasa.

Iygu (i:gu:) ايگو – 1) iymek, iymit iymek, çörek iymek, nahar iymek; 2) iymit, azyk; iygu-içgu – iymek-içmek.

Galmamyş bu köhne dünyä rüstem ile zalyňa,

Garra bolma iki günlük iygu-içgu malyňa.

Ikram (a. Ikra:m) اكرام – 1) hormatlama, sylama; hormat, sylag, hezzet; 2) bagyşlama; berim, yhsan; ikram kylmak - hormatlamak, sylamak.

Jöhitler garşy gelip,

Ygzaz-u ikram kylyp.

Il (i:l, ks. Ila:t) ايل – 1) halk, adamlar; 2) kowum, kabyla, taypa; 3) bir kowum we kabylanyň mekan tutan eri; 4) yurt, er, diyar (ser.) Il-ulus – er-yurt, halk we yurt.

Permanlary rowan hanlar, soltanlar,

Il-ulusa bir adalat gerekdir.

Il-ulus (i:l ulus) ايل-اولوس – ser. Il.

Ilat (i:la:t, bs. I:l) ايلات – iller, halklar; yurtlar, erler. «il» sözüniň asly türki söz bolsa-da, arap diliniň köplük san goşulmasy bolan ات (at) goşulyp köplük san yasalypdyr. Bu kada boyunça nädogrudyr, ser. Il.

Ilah (a. Ila:h) اله – huday, taňry; la ilaha illallah – alladan başga huday yokdur.

Barçany yaradan şol gözel allah,

We ya digen «la ilaha illallah».

Ilaha (a. Ila:ha:) الها – ser. Ylaha.

Ilahy (a. Ila:hi:) الهي – 1) ey meniň allahym, ey hudayym; 2) hudaya degişli; ilahy, behakky-patma – huda-ya, patmanyň haky üçin.

Ilahy, behakky-patma kyyam,

Muhammettagyya bagyşla bizni.

Ilahy, behakky-patma (a. Ila:hi: behakk-e fa:time) الهي بحق فاطمه – ser. Ilahy.

Ilgeri ايلگري – ileri, öň, ozal.

Bagly erdi, açylmazdy owwaldan,

Kyrk günden ilgeri işik açdylar.

Illalla (a. Illalla:h) الا الله – alladan başga (alla yokdur), hudaydan başga (huday yokdur).

Illalla taňrynyň ol mugjuzatyn,

Yakupny nabina etdi, yaranlar!

Aşyk aydar: «illallah!».

Ilmek (i:lmek) ايلمك – 1) asylmak, çolaşmak, yapyşmak; 2) degmek; görünmek.

Il gözüne ilip men,

Ilenimi bilip men.

Iltipat (a. Iltifa:t) التفات – 1) yagşylyk, hoşamaylyk, goldaw, üns, merhemet; 2) biriniň yüzüne seretmek, birine üns bermek; yüz tutmak; 3) çeper söz sungatynyň bir görnüşi; iltipat etmek (kylmak) - üns bermek, hoşamaylyk, hoşamaylyk etmek,goldaw bermek.

Iltipat etmediň hergiz sen maňa.

Iltipatyň bolmasa, taňla bolur halym tebah.

Iltipatyň imdi kyl, ötgen mahaly neylerem.

Iltifat (a. Iltifa:t) التفات – ser. Iltipat.

Ilçi (i:lçi) ايلچي – 1) bir yurt tarapyndan başga bir yurda iberilyän wekil; 2) wekil; 3) gm. Il gezyän.

Hüthüt aydar: «ilçiem,

Süleymana sawçyyam».

Iman (a. I:ma:n) ايمان – 1) ynanma, ynanç, ynam; 2) hak dini kabul etme, hudayy we pygamberi kabul etme; iman getirmek - hudayy, pygamberi kabul etmek.

Owwal aman, ahyr iman istärem,

Emriňe ugradym, iman getirdim.

Gullar iman arza kyldy, yaranlar.

Imansyz (a-t. I:ma:n-syz) ايمانسيز – 1) hudaya we onuň pygamberine ynanmayan, dinsiz, hudaysyz; 2) ynsapsyz, merhemetsiz; 3) gm. Yagsyz, gury, gurak.

Imansyz ten idip elter jehime,

Gile eder senden janyň gybatkeş!

Imantalap (a. I:ma:n-talab) ايمان طلب – imanly bolmagy isleyän hudayyň birligine we onuň pygamberine ynanmaklygy isleyän, talap edyän.

Niçeler oyda, pikirde, niçeler imantalap,

Niçeler dünyäsige magrurdyr akylsyz jelep.

Imdat (a. Imda:d) امداد – 1) kömek, yardam, medet; kömek berme, yardam berme; 2) özünden güyçli bir duşmanyň garşysynda duran goşuna kömek bermek üçin iberilen esger; imdat etmek (bermek) – kömek bermek yardam etmek.

Halal-haram mal yygarlar zen üçin,

Ölseň, kany imdat ogul-gyzyňdan.

Imdi ايمدي – häzir, şu wagt; ser. Indi.

Imdi toprak astynda, ylmy-kemalyň nedir,

Gürzi saldy depämden, çäki-hamana geldim.

Imesdir (ايمسدور) – däldir.

Magtymguly bäş gün eşret sürmäge,

Jay imesdir eglenmäge, durmaga.

Imkan (a. Imka:n) امكان – 1) mümkinlik, mümkinçilik, bolup biljek, bolmagy mümkin; 2) orun bermek, mekan bermek; imkan yok bolmak - mümkinçilik yok bolmak.

Jan bermey gutulmak yok hiç aňa iman, ey dost!

Bargandan, gelmäge yokdur imkanyň.

Gaçyp imkanyň yok, köksüň görer sen.

«hi» - habybyň nuruny sabyk imkan eyledi.

Imtihan (a. Imtiha:n) امتحان – synag, derňew, barlag, ekzamen (r); imtihan eylemek – synamak, synag etmek.

Niçe pygamberlere kyldyň atayy-döwleti,

Imtihan eyläp, niçe gullarga derdi-mähneti.

Bahr era balyk içinde rahat eyläp uklagan,

Imtihan üçin aňa kirmi-kelanlar beklenen.

Imtiyaz (a. Imtiya:z, ks. Imtiya:za:t) امتياز – 1) artyklyk, artykmaçlyk, tapawut; 2) ayrylmak, artykmaçlyga ee bolmak, üstünlikli bolmak; imtiyaz eylemek – tapawutly bolmak.

Imtiyaz eylegil, otursaň-tursaň.

Her gözeliň gymmaty,

Yüzde imtiyaz bolar.

Inabet (a. Ina:bet) انابت – 1) toba etme, hudaya yüzlenme; 2) pire gol berme, pire gol berip, sopy bolma; inabet etmek – sopy bolmak; toba etmek, tabyn bolmak.

Kaysy melek inip düşdi asmandan,

Ne adam ogluna inabet etdi.

Indemek (i:ndemek) اينده مك – aladalanmak, ynjalyksyzlanmak; 2) idemek, sorag-ideg etmek, gözlemek.

Adam ogly indemese özüňni,

Görkezer sen «gel!» diyp maly-dünyä hey.

Indermek (i:ndermek) ايندرمك – 1) aşak düşürmek; 2) azaltmak; 3) yokardan aşaklygyna goybermek; 4) gm. Urmak; üstünden düşmek.

Jebrayyldan wahy inderip rowana,

Käpirlere şahymerdan yaratdy.

Indi ايندي – häzir, şu wagt, şindi (şimdi); 2) mundan bu yana, mundan beyläk.

Gel, akyl dolandyr indi,

Yürek peywendi, jan bendi.

Inek اينك – sygyr.

Serigatsyz pirler inek bolarlar.

Sopusy bug dek çüwse gerekdir.

Injil (a. Inji:l, ks. Ena:ji:l) انجيل – bu sözüň asly grekçeden alnan, şol dilde «ewangelion» şekilinde ulanylyar; 1) buşluk; buşlama; 2) dini düşünjelere görä, isa pygamberiň dini kitaby. «injil» barada «kuruanda» berilyän maglumat bilen hristianlaryň (isayylaryň) düşünjesi biri-birinden tapawutlydyr. «kuruan» boyunça «injil» hudayyň isa iberen wahylarydyr. Sonda ol şeyle diyyär: «ey beni-ysrayyl, men dogrudan-da, allatagala tarapyndan size iberilen resuldyryn. Emma men menden öň iberilen «töwraty» tassyklayaryn we menden soňky geljek we ady ahmet bolan pygamberi size buşlayaryn» (61-nji süre, 6-njy ayat). Emma hristianlaryň düşünjesi boyunça, «injil» hezret isanyň yaşayyş taryhyny, öwüt-nesihatlaryny, taglymatyny we mugjuzalaryny beyan edyän birnäçe yygyndydan ybaratdyr. Bu yygyndy-kitaplaryň hemmesi isadan soň yazylyp toplanypdyr. Olarda biri-birine garşy gelyän pikirler hem az däl. Hakyky «injil» bize gelip etmändir. Häzirki «injil» atlandyrylyan yygyndylar isanyň döwründe däl-de, soň onuň şägirtleri tarapyndan yazylypdyr, şular yaly «injilleriň» sany hatda yüzdende geçipdir. Iw asyrda hristian ybadathanasynyň ruhany yolbaşçylary ol «injilleriň» köpüsini ret edipdirler. Solardan diňe dört sanysy resmi hasap edilipdir. Olar: meti, murkus, luka we yuhanna. Bulardan başga «bernaba» atly «injil» hem bar. Munda isa pygamberiň dara asylyp öldürilendigi inkär edilyär hem-de isadan soň muhammediň pygamber boljakdygy tassyklanyar. Onda beylekilerdäki yaly, yzagalak möwhumatlar az. Soňa görä, bu «injili» hristian ruhanylary kanuny däl diyip yglan edipdirler.

Hakdan nuzul oldy musaga «töwrat»,

«injil» waspyn isa eyledi isbat.

Iniş (i:niş) اينيش - «inmek» sözünden; 1) eňňit, inelge, aşak tarapa bolan yapgyt; 2) inmeklik.

Üç müň yyllyk yoldur, müňi çykyşdan,

Bir müňi henwardyr, müňi inişden.

Inkär (a. Inka:r) انكار – 1) dänme, müňkür bolma, gaytma; 2) tanamazlyk, kabul we tassyk etmezlik; ret etme; inkär etmek - dänmek, hakykaty yoymak; inkär bilmek – kabul etmezlik, tanamazlyk.

Gümrahy takwa sanyp, takwany inkär bildiler,

Sek degildir, dostlarym, geldi kyyamatdan nyşan.

Inmek (i:nmek) اينمك – aşak düşmek, yokardan aşaklygyna düşmek, beyik erden aşak düşüp gaytmak.

Golun sallap, maral gabak periler,

Iner olumyndan däli gürgeniň.

Asman inmez, er çöwrülmez,

Gün yörir, aylar görüner.

Intizar (a. Intiza:r) انتظار - «nazar» sözünden, gözleme; garaşma, gözi yolda bolma; intizar oturmak – garaşmak, garaşyp oturmak; çeşim intizar – gözi yolda, garaşyp oturan göz.

Dil saňa mayyldyr, çeşim intizardyr.

Wasly-yarymdan digerge intizarym yok meniň.

Wagyz dier, şa, wezir,

Il sözüňe intizar.

Intiha (a. Intaha:) انتهاء – 1) soň, yz, ahyr, bir zadyň gutaran eri; soňa etmek, ahyra etme; soňa etirmek; gutarma, tamamlama.

Bezminde, näzinde intiha etilen,

Sypanar, sallanar gyzy behişdiň.

Iňňildemek اينگيلده مك – iňňildili ses çykarmak, zaryn ses etmek, iňremek, nayynjar ses etmek; zarlamak.

Goç yigitde ogul yokdur, -

Ojak gidip, yurt iňňildär.

Irada (a. Ira:de, ira:det) اراده//ارادات – 1) isleg, talap etme, söyme, gowy görme; 2) niet, meyil; 3) pars dilinde «yhlas, dostluk, höwes» manylarda hem gelyär; irada etmek – meyil etmek, höwes etmek, niet etmek.

Magtymguly, yşkyň eylär irada,

Iradaň eylemiş üşbu dükanny.

Irinmek ايرينمك – iki göwünli bolmak, bir işi göwünli-göwünsiz erine etirmek.

Gaflat yassagynda goyupdyr başy,

Gapyl adam munça irnip durupdyr.

Irişmek ايريشمك – 1) etişmek, girmek; 2) gelmek; kämil bolmak, kämillige etişmek; 3) boyun bolmak.

Ajal goymuş ok gezini kirişe,

Bilip bolmaz haçan jana irişe.

Irmek (i:rmek) ايرمك – bizar bolmak, halys bolmak; yadamak.

Altmyşda gyş öe girdiň,

Altmyş bäşde jandan irdiň.

Isa (a. I:sa:) عيسى – isa mesih. Isa ibn meruem (iisus). Muhammetden öň geçen pygamber. Dini rowayatlara görä, ol palestinanyň beytullahm dien obasynda dogulyar. Ejesi meruem äre barmazdan göwreli bolup, ony dogrupdyr. «kuruanda» aydylyşyna görä, göyä hudayyň islegi boyunça meruem göwreli bolup, isany doguryar. Isa otuz yaşa etende halkyň arasynda öwüt-nesihat edip başlayar. Soň beytilmukaddese gidip, ilaty öz dinine çagyryar. Ol elli üç yaşyndaka ehudylaryň dini soweti oňa: «sen musanyň kanunlaryny bozyarsyň» diyip, ony dara çekip öldüryärler. Onuň dini kitaby «injildir» (ser.). Hristianlaryň we musulmanlaryň ynanjy boyunça, isa göyä ölmän, asmana galanmyş. Oňa birnäçe keramat degişli hasap edilyär. Meselem, ol öz döwründe göyä demi bilen ölüleri direldenmiş ya-da elini sypamak bilen nähoşlary sagaldanmyşyn. Isa hemişe eşek üstünde syyahat edenmiş. Milady yyl hasaby isanyň doglan gününden başlanyar. Isa hudayyň ruhy-da diyilyär; ruhulla – hudayyň ruhy.

Isa mydar berdiň eke har bile.

Isa kibi tutsam semada.

Murdalarny zinde kylgan hezreti-isa kany?

Isa eşegin münende,

Sygyr musa ulagydyr.

Hyzyrdan, isadan, şahymerdandan,

Hümmet istäp, bakdym suyy-asmana.

Isa ruhulla (a. I:sa ru:h-alla:h) عيسى روح الله – ser. Isa.

Gökde günge yar olan isa beruhulla kibi.

Isa şäheri (a-t. I:sa: şehri) عيسى شهرى – 1) isa pygamberiň eneden doglan şäheri – beytillahm. Ol palestinada kudsuň (beytilmukadesiň - urşalymyň) günorta tarapynda erleşyär. Her yyl müňlerçe hristian şoňa zyyarata baryarlar. Onuň ilaty musulman we hristian araplardyr; 2) isanyň yaşan şäheri bolsa beytilmukaddesdir (ser.). Bu şähere urşalym (yarusalym) we kuds hem diyilyär. Ol palestinanyň merkezi hasaplanyar. Bu şäheri ewreyler, hristianlar we musulmanlar mukaddes diyip bilyärler. Su şäherde hezret isa ilaty öz dinine çagyrypdyr we şol erde-de öldürilip, jaylanypdyr. Her yyl köp sanly hristianlar şoňa zyyarata baryarlar. Sol erde «mesjidi-aksa» hem-de hezret omaryň metjidi erleşyär.

Sidre sährasynda, isa şährinde,

Meniň sahypjemalymny gördüňmi?

Isbat (a. Isba:t) اثبات - «subut» sözünden; 1) subut etme, delillendirme; 2) delil, sebäp; 3) mäkämleme, pugtalandyrma, berkitme; isbat bolmak - subut bolmak, berkimek; isbat etmek (eylemek) – subut etmek, delillendirmek; pugtalandyrmak, berkitmek.

Niçe magbut bir magbutdan basyldy,

Kaysy isbat boldy, kaysy la boldy?

Hakdan nuzul oldy musaga «töwrat»,

«injil» waspyn isa eyledi isbat.

Isgender (aleksandr makedonskiy) اسكندر – makedoniyanyň patyşasy filip ikinjiniň ogly. Oňa gündogarda isgender zülkarneyn, isgender rumy, isgender kebir we melgun hem diyilyär. Biziň eramyzdan 356 yyl ozal doglupdyr, aristoteliň şägirdi bolupdyr. Kakasy ölenden soň, biziň eramyzdan 336 yyl ozal patyşalyga etipdir. Isgender gadym dünyäniň meşhur basybalyjylaryndan biri bolup, köp erleri: eyrany, hindistany, arabystany we başga-da ençeme yurtlary basyp alyar. Gündogar halklarynyň, şol sanda türkmen halkynyň halk döredijiliginde we çeper edebiyatynda isgendere degişli köp sanly folüklor eserlerine we dürli rowayatlara duş gelmek bolyar.

Isgender hindistandan eyrana gaydyp gelende, pasargadyň we şuşuň yoly bilen babyla (wawilona) gidyär, şol erde-de biziň eramyzdan 323 yyl öň otuz üç yaşynda aradan çykyar.

Zemine, deryaya hökmün etiren,

Süleyman sypatly isgender geçdi.

Äleme hökm eden isgender soltan,

Ajal tedbirine tapmady derman.

Isem ايسم – bolsam; bolsam-da.

Eger ki hiç isem, saňa geler men,

Кöşk istihan isem, gana geler men.

Isim (a. Ims, ks. Esma: we esa:mi) اسم – 1) at; 2) abray; şöhrat; 3) grammatikada söz toparynyň (at, sypat, çalyşma we b.) Umumy ady; ismi-alla – hudayyň ady; ismi-mukarryp – yakyn at.

Kimseler bagşydyr, kimse molladyr,

Kimsäniň tilinde ismi-alladyr.

Üç müň ismiň hatyryna,

Günähim güzeşt eyle.

Boldy kapyr zit saňa ismi-mukarrabyň müümunun,

Iki dünyä boldy hoşnut rahmatyň görgeç resul.

Ismi-alla (a. Ism-e alla:h) اسم الله – ser. Isim.

Ismi mahmyt (a. Ism mahmu:d) اسم محمود – ser. Päliwan mahmyt.

Horezm yurdunda yatan jananlar,

Ismi mahmyt - är päliwan, şypa ber!

Ismi-mukarrap (a. Ism-e mokarrab) اسم مقـّرب – ser. Isim.

Ispendiyar (p. Isfendiya:r) اسفنديار – eyran ertekilerinde we firdöwsiniň «şanamasynda» görkezilişine görä, eyranda we turanda rüstemden soň iň meşhur pälwan. Lakamy «рu:i:n ten», yagny «endamyndan ok ötmeyän». «şanamanyň» dessanlaryna görä, ol keyan dinastiyasyndan bolan güştasbyň ogly; batyr we edermen pälwan bolupdyr. Güştasbyň döwründe зerdoşt pygamber döreyär we zoroastrizm dinini yayratmaga başlayar. Güştasbyň tabşyrygy boyunça, şol dini propagandirläp ugrayar. Güştasp şu dini yayratmakda üstünlik gazanandan soň, öz ornuna ispendiyary patyşa edip bellejekdigine söz beryär. Emma soň puşman edyär, onuň öňünde täze böwet döredyär hem-de rüstemi tutup getirse, patyşalygy oňa berjekdigini aydyar. Ispendiyar sistana gidip, rüstemiň yanyna baryar we ony alyp gaytmak isleyär. Emma rüstem bu teklibi ret edyär. Netijede iki pälwanyň arasynda uruş başlanyar. Ispendiyaryň gözünden başga hiç erine ok kär etmeyän eken. Birnäçe söweşden soň, rüstem symrug guşdan kömek sorayar we şonuň tabşyrygy boyunça yylgyndan ok yasap, ispendiyaryň gözünden uryar we ony öldüryär.