Мцндярижат

Kamil insanın idrak prosesi

Kamil insan həm ayrılıqda, həm də qarşılıqlı əlaqəli şəkildə öyrənil­mə­li olan bir neçə əhəmiyyətli mə­sə­lədən ibarət mürəkkəb bir problemdir. Be­lə ki, burada ön planda mənəviyyatın durduğu bir fərd kimi öyrənilməsi ilə ya­na­şı, bir vətəndaş, cəmiyyətin bir üzvünün də təhlili tədqiqat mövzusu ki­mi çı­­xış edir. Bunu nəzərə alaraq, biz də məsələnin mərhələli şəkildə şərhini da­ha məqsədəuyğun hesab edirik.

Qurani Kərimdə Allah Təala insanları elm öyrənməyə, təbiətdə, ümu­miy­yətlə bütün varlıqlarda gizli olan hikməti öyrənməyə çağırır. «Əsr» su­rə­sin­də insanın ən zəif nöqtədən ən yüksək zirvəyə qalxa bilmək imkanı qısa şə­­kildə belə təqdim edilir: «Həqiqətən insan hə­mi­şə ziyan içindədir. O kəs­lər­­dən başqa ki, onlar iman gətirib əməlisaleh olublar, bir-bir­lə­ri­nə haqqı töv­si­yə ediblər, səbri tövsiyə ediblər» (Quran 103/2-3). Ümumiyyətlə, bütün Qu­­rani Kərim boyu insanın bir neçə halından – günahkar və saf, zəif və qüd­­rətli, təslim və qalib – söz açılır. Bun­lar insanın ən müxtəlif situ­a­si­ya­lar­da, müxtəlif təfəkkür səviy­yə­lə­rin­də, müxtəlif iman dərə­cələrində yaşa­dıq­la­rı hallardır desək, yəqin daha dəqiq izah vermiş ola­rıq. İnsanın belə bir mü­rək­kəb varlıq olduğunu nəzərə alaraq orta əsr islam fəlsəfəsində (xü­susilə tə­­­səvvüf fəlsəfəsində) də fərqli insan təbəqələrindən söz açılır və hər birinin özü­­nə­məxsus keyfiyyətləri təsvir edilir: ümumi (hər kəs – buna bəzən avam tə­bəqə də deyilir), seçilmişlər (möminlər – öz təfəkkürləri və iman­la­rı­na gö­rə digərlərindən fərqlənən şəxslər), seçilmişlərin seçilmişi – kamil insanlar ki, bunlar nə­inki öz əxlaqlarına, təfəkkürlərinə, imanlarına görə digər­lə­rin­dən fərqlənirlər, həm də cə­miy­yət­də öz keyfiyyətləri ilə bir nümunə olub, onun inkişaf istiqamətini tənzimləyə bilən şəxslərdir.

İnsan, yaradılışının sonuncu pilləsinin – maddi, ayaltı aləmin sakinidir və bu aləmin şərtlərinə tabe olmaq məcburiyyətindədir. O, səbəb-nəticə prin­sipinin hökm sürdüyü müəyyən bir zaman-məkan çərçivəsi daxilində fə­a­liyyət göstərməli, «var olmalıdır». Yəni hər nə qədər insanın ruhu, ideyası ila­hi aləmlə bağlı olsa da, bu ruh məhz bu bədən vasitəsilə reallaşdığına və bu bədənlə vəhdət nəticəsində «insan» adını aldığına görə maddi dünyanın da tələbləri ilə hesablaşmalıdır.

Yaradılış haqqında səmavi kitablara, hədislərə, o cümlədən elmi, dini, mistik traktatlara istinadən bildirmək olar ki, insan yaradılmışlar arasında so­nuncudur. Bu fakt fərqli şəkildə şərh və təhlil edilmişdir ki, bunlardan biri də hər şeyin insan üçün, onun gəlişinə hazırlıq olması, insanın bütün ya­ra­dıl­­mışların əş­rəfi olması anlamında yozulmasıdır. Bununla yanaşı, bizim fik­­rimizə görə, insan Allahdan başlayan «eniş xət­ti­nin», «hikmət nazilinin» dö­­nüş – hikmətlərin dərki prosesinin başlanğıc nöqtəsidir. Təsadüfi deyil ki, in­­san təfəkkürə malik və şeylərdəki, hadisələrdəki hikmətləri dərk etmək qüd­rətində olan yeganə varlıqdır.

Onu da xüsusilə vurğulayaq ki, Allahdan nazil olan hikmət vasitəsiz enir və onu qəbul edə bilən insan Allahın «kitablarını» – təbiət, səmavi kitab və insan (əql dünyası) – oxumaqla müəyyən proses keçir. Qurani Kərimin “Rəb­bim Adəm oğullarının zürriyyətlərini bellərindən aldı və onları özünə şə­­hadət etdirdi: Mən sizin Rəbbiniz deyiləmmi?” (Quran 7/172) ayəsini nə­zə­rə al­saq, Allah və insan arasında bilavasitə əlaqə olması qənaətinə gəlmək olar və insanın var olma şərtlərinə istinadən bildirmək olar ki, insan öz idrak pro­­se­sinin Allahla arasındakı xətlə kəsişmə nöqtəsinə gəlməsi üçün müəy­yən mər­hələlərdən keçməlidir. İdrakı bir çevrə şəklində təsvir etsək, de­dik­lə­­ri­miz daha aydın olar: . Bu çevrənin birinci tərəfi Allahdan enən xətlə kə­sişmə nöqtəsinə qədər yüksəlir və kulminasiya anında aldıqları, dərk et­­dik­ləri ilə yenidən özünə – maddi aləmə, cəmiyyətə qayıdır. Bu, əvvəli, ku­l­­mi­nasiya (kəsişmə) anı və sonu olan bir prosesdir və burada son elə əvvəl olur.

Bilikləri qazanmaq, həqiqəti dərk etmək kamilliyin yalnız birinci qatı, mərhələsidir, çevrənin bir tərəfidir. Tamam­lan­ma­mış çevrə nə dərəcədə çevrə adlana bilərsə, bu mərhələ ilə öz işini görüb bitmiş hesab edən insan da bir o qədər kamildir, hətta o, zirvədə dayansa belə! Bunu nəzərdə tutan S.Xəlilov ya­zır: «Haqqı özündə bulan insan üçün bütün yerdə qalan dünyaya bu haqq me­­yarından baxa bilmək kimi şərəfli bir imkan açılır. Lakin bir səviyyədə fə­a­­liyyət (daha şərəfli bir həyat) imkanı açıldığı halda, insan başlanğıc mə­qa­mı­nı son məqamla, ölümlə qarışıq salır. Və haqqı bulduqdan sonra bu dün­ya­dan is­təyi ölmək olur. Necə ki, Mənsur Həllac bunu istəyirdi!» (2, 511) Bu söz­lər­də, təcrid olunmuş bir fərd deyil, məhz cəmiyyət arasındakı insan nə­zər­də tu­tu­lur və bu da xüsusilə vurğulanır ki, insanın özünü bir İnsan kimi ta­nı­ma­sı, təsdiqləməsi üçün cəmiyyət zəruri faktordur.

İnsanın varlığının xüsusiyyətlərini – maddi və mənəvi tərəflərini nəzə­rə alaraq onun idrak prosesinin də iki – rasional və irrasional tərəflərinin ol­du­­ğunu qeyd etmək olar. Yaradılış prosesi yuxarıdan aşağı istiqamətli bir pro­sesdir. Ruhu ilə ilahi aləmlə, bədəni ilə maddi aləmlə əlaqəli olan, eyni za­manda, məhz maddi aləmdə ruhu ilə bədəninin vəhdətdə olduğunu nəzərə al­saq, insanın idrak prosesinin də maddidən mənəviyə, «aşağıdan yuxa­rı­ya» is­ti­qamətli, yəni rasionaldan başlayıb, irrasionalla tamamlanmasını bir qa­nu­na­­uy­ğun­luq hesab etmək olar.

Təfəkkürün yeni qatlarının kəşfi insan üçün həm yeni metodları, va­si­tə­ləri, həm də oxuduğu «kitabların»: səmavi kitabın, təbiətin və insanın yeni sə­hifələrini açır. Əgər insan idrak prosesinin əvvəlində əsasən rasional vasi­tə­lərin imkanları ilə kifayətlənirsə, sonrakı mərhələlərdə irrasional vasitələr zə­ruri olur. İbn Ərəbi yazır: «Vəhmlər bu inkişafda əqldən hakimiyyətcə da­ha güclüdür. Aqil öz əqlində çatdığına çatarsa, vəhmin hök­mündən və əq­lin­dən, təsəvvüründən xali deyil. Vəhm kamil insan surətində ən böyük sul­tan­dır» (10, 181). Deyilənlərdə bir neçə məqama açıqlıq gəti­rək. Əvvəla, İbn Ərəbi vəhmi ağıldan daha güclü hesab edir. Buna səbəb ağı­lın (oxu: rasional təfəkkürün) vəhmdən (oxu: irrasional təfəkkürdən) da­ha dar çərçivədə fəa­liy­yət göstərməsidir. İkincisi, İbn Ərəbi vəhmin ağılın fəa­­liyyət dairəsində də əhəmiyyətə sahib olduğunu vurğulayır. Yəni hər ikisi ­bütün idrak prosesi bo­yu bir-birini tamamlayan vacib amillərdir.