Nas 1 comentary

Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 2009-cu il “13” yanvar tarixli

İ-08 nömrəli əmri ilə təsdiq edilmişdir.

“MALİYYƏ HESABATLARININ TƏQDİMATI ÜZRƏ”

KOMMERSİYA TƏŞKİLATLARI ÜÇÜN 1 № li MİLLİ MÜHASİBAT UÇOTU STANDARTININ TƏTBİQİ ÜZRƏ ŞƏRHLƏR VƏ TÖVSİYƏLƏR

BÖLMƏ A. ŞƏRHLƏR
ÜMUMİ MÜDDƏALAR	3
MALİYYƏ HESABATLARININ MƏQSƏDİ	7
MALİYYƏ HESABATLARININ ƏDALƏTLİ TƏQDİM VƏ MİLLİ MÜHASİBAT UÇOTU STANDARTLARINA UYĞUNLUĞUNUN TƏMIN EDILMƏSI	8
UÇOT SIYASƏTI	9
ƏSAS EHTİMALLAR VƏ ÜMUMİ MÜLAHİZƏLƏR	10
MALİYYƏ HESABATLARININ KOMPONENTLƏRİ	24
MÜHASIBAT BALANSI	25
MÜHASIBAT BALANSINDA TƏQDİM EDİLƏCƏK İNFORMASİYA	28
МƏNFƏƏT VƏ ZƏRƏR HAQQINDA HESABAT	29
MALIYYƏ HESABATLARINA QEYDLƏR	30
UÇOT SIYASƏTLƏRININ TƏQDIMATI	31
STANDARTIN İLK DƏFƏ TƏTBİQ EDİLMƏSİ	32
HESABLAR PLANINDA MƏLUMATLARIN ƏKSEDİLMASİ	32
MALİYYƏ HESABATLARININ VƏ MÜVAFİQ QEYDLƏRİN NÜMUNƏLƏRİ	45
Əlavə 1 (Uçot siyasətinin formalaşdırılması üçün mıəsələlər daxil olmaqla alternativ yanaşmalar)	72
BÖLMƏ B. TÖVSİYYƏLƏR
HESABLAR PLANI	83
MÜHASİBAT BALANSINA INFORMASIYANIN DAXİL EDİLMƏSİ	90
MƏNFƏƏT VƏ ZƏRƏR HAQQINDA HESABATA (XƏRCLƏRIN FUNKSIYALARI ÜZRƏ) İNFORMASİYANIN DAXİL EDİLMƏSİ	92
MƏNFƏƏT VƏ ZƏRƏR HAQQINDA HESABAT (XƏRCLƏRIN XÜSUSIYYƏTLƏRI ÜZRƏ) İNFORMASİYANIN DAXİL EDİLMƏSİ	94

BÖLMƏ A. ŞƏRHLƏR

ÜMUMİ MÜDDƏALAR

Şərhlərin təyinatı

Bu şərhlər “Mühasibat Uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununa uyğun olaraq, habelə “maliyyə hesabatlarının təqdimatı üzrə” 1N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartı (bundan sonra Standart adlandırılacaqdır) əsasında hazırlanmışdır.

Məqsəd

Bu şərhlərin məqsədi Standartda göstərilən bütün müddəaların izahını vermək və onların açıqlanmasını təmin etməkdir.

Bu məqsədə nail olmaq üçün Standartda verilmiş maliyyə hesabatlarının təqdim edilməsi üçün əhəmiyyət daşıyan ümumi mülahizələr, onların strukturları və məzmunu üzrə minimum tələblər açıqlanır. Xüsusi əməliyyatların və hadisələrin tanınması, qiymətləndirilməsi və qeydə alınmasının açıqlanması digər müvafiq Milli Mühasibat Uçotu Standartları ilə müəyyənləşdirilir.

Standartin tətbiqi sahəsi

Standartın 5-ci maddəsində onun ictimai əhəmiyyətli qurumlar və kiçik sahibkarlıq subyektləri istisna olmaqla, kommersiya müəssisələri tərəfindən Milli Mühasibat Uçotu Standartlаrınа uyğun tərtib edilmiş maliyyə hesabatları və birləşdirilmiş (konsolidə edilmiş) maliyyə hesabatlarına tətbiq edildiyi qeyd edilir.
Standart, istifadəçilərin məlumat ehtiyaclarını ödəməklə, onlar tərəfindən düzgün iqtisadi qərarların verilməsi üçün münasib olan illik maliyyə hesabatlarına tətbiq edilir. Bu standart müəssisənin idarəetmə orqanına təqdim edilməsi məqsədi ilə hazırlanmış maliyyə hesabatlarına və törəmə müəssisələrin maliyyə hesabatlarının hazırlanması zamanı tətbiq edilməməlidir.

ƏSAS ANLAYIŞLAR

Standartın 9-cu maddəsində təqdim edilmiş açıqlanması tələb olunan anlayışlardan bəziləri aşağıda daha geniş izah edilir:
Maliyyə hesabatları – İçtimaiyyətin məlumat ehtiyaclarına cavab verən, Standartın tətbiqi üzrə tələblərinə uyğun olaraq müəyyən olunmuş qaydada müəssisə tərəfindən tərtib, təqdim və dərc olunmuş “Mühasibat balansı”, “Mənfəət və zərər haqqında hesabat”, “Kapitalda dəyişiklər haqqında hesabat”, “Pul vəsaitinin hərəkəti haqqında hesabat” və “Uçot siyasəti və izahlı qeydlərdən” ibarət olan ümumi təyinatlı hesabatlardır.
Qiymətləndirmə əsasları – maliyyə hesabatlarında göstərilmiş uçot qiymətlərinə nail olmaq üçün müəssisə istifadə edilən hesablama metodologiyalarından birinə əsaslanır. Məsələn, müəssisə tərəfindən onun ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi zamanı “ilk mədaxil-ilk məxaric” və ya “orta qiymət” metodu, amortizasiyanın hesablanması zamanı isə düz-xətt metodu və ya azalan qalıq metodu tətbiq edilə bilər.
Əməliyyat dövrü – müəssisənin əməliyyata başladığı və onu bitirdiyi tarixlər arasındakı dövrdür. Bu dövr müəssisələrin iş xüsusiyyətlərindən asılı olaraq dəyişə bilər.

Aktiv – keçmiş hadisələrin nəticəsi kimi müəssisə tərəfindən idarə olunan (nəzarət edilən) və müəssisəyə gələcəkdə iqtisadi səmərənin gətirəcəyini ehtimal edən, habelə müəssisənin Mühasibat balansında tanınan ehtiyatdır (resursdur). Aktiv anlayışı üç əsas elementdən ibarətdir:
1. “nəzarət”. Nəzarəti əldə etmək mülkiyyət hüququna malik olmaq demək deyil. Müəssisə aktivin istifadəsi nəticəsində səmərənin əldə edilməsini ehtimal etdikdə və digər tərəflərin bu aktivdən istifadə etməsinə və ya ondan səmərə əldə etməsinə yol vermədikdə, aktiv üzərində “nəzarət” əldə edilmiş sayılır;


2. “keçmiş hadisələrin nəticəsi”. Aktivin mövcud olması üçün, yəni hər hansı bir obyektin aktiv kimi təsnifləşdirilməsi üçün keçmişdə müəyyən hadisə baş verməlidir.
3. “müəssisəyə gələcəkdə iqtisadi səmərənin əldə ediləcəyi ehtimalı”. Əgər müəssisə “aktiv”-dən heç bir səmərənin əldə edilməsini gözləmirsə, o halda həmin obyekt aktiv hesab edilmir. Gələcək iqtisadi səmərə müəssisəyə gəlirin daxil olmasını (aktiv, müəssisə üçün satışın həyata keçirilməsində köməkçı rol oynaya bilər) və ya müəssisənin məsrəflərinin azaldılmasını və yaxud onun iqtisadi cəhətdən daha effektiv olmasını təmin edə bilər.
Aktivin mövcud olması üçün hər üç element eyni zamanda mövcud olmalıdır. Bu üç elementdən hər hansı biri mövcud olmadıqda, həmin obyekt müəssisənin aktivi hesab edilmir.
Öhdəlik – müəssisənin kеçmiş hadisələrdən yaranmış və iqtisadi səmərəni əmələ gətirən ehtiyatlarının (resurslarının) müəssisədən kənara ахını ilə nəticələnən cari borcudur. Bütün öhdəliklər mühasibat balansında açıqlanmalıdır. Öhdəlik anlayışı üç əsas elementdən ibarətdir:
1. “cari borc (öhdəlik)”. Öhdəliyin yerinə yetirilməsi üzrə cari tələblər mövcud olmalıdır. Öhdəliyin gələcəkdə yaranması yalnız ehtimal edildikdə, heç bir cari öhdəlik mövcud hesab edilmir;
2. “keçmiş hadisələr”. Öhdəliyin hazırda mövcud olması üçün keçmişdə baş vermiş hadisələr səbəb olmalıdır. Əgər öhdəlik müəssisənin gələcəkdə həyata keçirəcəyi əməliyyatdan yaranacaqsa, cari öhdəlik mövcud hesab edilmir;
3. “iqtisadi səmərənin kənara axını”. Öhdəliyin mövcud olması üçün müəssisə gələcəkdə müəyyən məsrəflər çəkməlidir. Əgər müəssisə müəyyən bir məsələ üzrə gələcəkdə heç bir xərc çəkməzsə, o halda heç bir öhdəlik mövcud hesab edilmir.
Gəlir əsas gəlir və sair gəlirdən ibarətdir. Müəssisənin adi fəaliyyəti üzrə gəlirin mütəmadi yaranması ehtimalı olduqda, məhsulun satışı, xidmətlərin göstərilməsi, işlərin yerinə yetirilməsi, komission haqları, faizlər, dividendlər, royaltilər və icarə haqqları daxil olmaqla, müxtəlif başlıqlar altında təsniflənən bu cür gəlir növləri əsas gəlirə aid edilir.
Gəlir həmçinin, torpaq, tikili və avadanlığın və digər aktivlərin dəyişdirilməsi nəticəsində əldə oluna bilər.
Hər hansı bir gəlir növünün yenidən təkrarlanması gözlənilmədikdə, həmin gəlir əsas gəlir hesab edilmir.

Müxtəlif gəlir növlərinin anlayışları və ətraflı təsviri, gəlirin tanınması, qiymətləmdirilməsi və açıqlanması 6 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartında verilmiş və onun tətbiqi üzrə Şərhlərdə izah olunmuşdur.
Xərclər – mülkiyyətçilər аrаsında kapitalın bölüşdürülməsi ilə əlaqəli оlmаyаn və kapitalın аzаlmаsı ilə nəticələnən, hesabat dövrü ərzində aktivlərin kənara ахını və yа аzаlmаsı və öhdəliklərin artması hesabına baş verən iqtisadi səmərənin аzаlmаsıdır.

Nümunə kimi mənfəət vergisi üzrə yaranan öhdəliyi göstərmək olar (3 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartı). Məhsulların (xidmətlərin, yerinə yetirilmiş işlərin) təqdim olunması ilə bilavasitə bağlı olmayan kommersiya və inzibati xidmətlərindən öhdəliklərin yaranması, habelə korlanma nəticəsində aktivlərin azalması üzrə məbləğlər xərc hesab olunur.

Xərclər pul vəsaitlərinin xaricolması ilə nəticələnməyən əməliyyatlar hesabına da yarana bilərlər. Buna misal olaraq amortizasiya xərclərini göstərmək olar.
Xərclər əsas və sair xərclərdən ibarətdir. Bu standartın müddəalarına əsasən, əsas gəlirdən fərqli olaraq, əsas xərc daha ətraflı açıqlanmasını tələb edir. Burada xərci onun xarakterinə və funksiyalarına görə təsnifləşdirmək olar.
Əsas xərc konseptual əsasların prinsiplərinə uyğun olaraq əsas gəlir ilə bağlı olan xərcdir. Əsas xərc anlayışına uyğun gəlməyən xərclər “sair xərclər” kimi təsnifləşdirilir. Məsələn, müəssisənin balansında olan uzunmüddətli aktivlərin satışından yaranan xərc və ya məzənnə fərqini əks edən zərər sair xərc kimi uçota alınır.
Müxtəlif xərc növlərinin anlayışları və ətraflı təsviri, xərclərin tanınması, qiymətləndirilməsi və açıqlanması 6 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartında verilmiş və onun tətbiqi üzrə Şərhlərdə izah olunmuşdur.
Kapital – bütün öhdəliklər çıxıldıqdan sonra, müəssisənin aktivlərinin dəyəridir.

Müəssisənin balansında və Kapitalda dəyişikliklər haqqında hesabatda kapitalın aşağıdakı elementləri mövcuddur:

a) ödənilmiş nizamnamə kapitalı;

b) emissiya gəliri;

c) geri alınmış kapital;

ç) kapital ehtiyatları;

d) bölüşdürülməmiş mənfəət.

Kapital haqqında əsas anlayışların ətraflı təsviri, kapitalın tanınması, qiymətləndirilməsi və açıqlanması 2 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartında, 6 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartında, 7 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartında verilmiş və onların tətbiqi üzrə müvafiq Şərhlərdə izah olunmuşdur.

Kаpitаlın sахlanmasına düzəliş – aktiv və öydəliklərin yenidən qiymətləndirilməsi nəticəsində yaranan artım və ya azalmanın gəlir və xərclər anlayışına uyğun gəlməsinə baxmayaraq və bu səbəbdən artıq resursların yaranmasını nəzərdə tutmadığı üçün müvafiq kapitalın saxlanılması konsepsiyası əsasında Mənfəət və zərər haqqında hesabatda əks etdirilmir. Əksinə, bu artım və ya azalma kapitalda yenidən qiymətləndirmə rezervi və ya kapitalın saxlanmasına düzəlişlər kimi tanınmalı və Kapitalda dəyişikliklər haqqında hesabatda açıqlanmalıdır.
Hedcinq - ticarətdə baş verən qiymət dəyişiklikləri nəticəsində yaranan hər hansı zərərlərin azaldılması üçün ticarətçilər tərəfindən əsasən əmtəə bazarında istifadə edilən metoddur. Hedcinq əməliyyatlarına əsasən, ticarətçi müqavilənin bağlandığı tarixdə müəyyən malın alınması və ya satılmasını öz öhdəsinə götürür və həmin malın (və ya ona oxşar malın) müəyyən müddətdən sonra eyni həcimdə yenidən alınması və ya satılmasının həyata keçirilməsi üçün digər ticarətçilərlə əlavə müqavilələr bağlayır.

Hedcinq həmçinin səhm və istiqraz bazarında, idxal-ixrac əməliyyatlarında və bəzi istehsalçılar tərəfindən istifadə edilir. Bu əməliyyatların həyata keçirilməsinin ətraflı təsviri, qiymətləndirilməsi və açıqlanması 15 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartında verilmiş və onun tətbiqi üzrə müvafiq Şərhlərdə izah olunmuşdur.
Netto əsasında təqdimat - əsas gəlir gətirən fəaliyyətlə müqayisədə təsadüfi sayılan (mütəmadi olmayan) bir-birinə uyğun olan sair gəlir və sair xərclər əməliyyatın mahiyyətini əks etdirərək maliyyə hesabatlarında bir-birilə qarşılıqlı əvəzedilmə (çıxılma) yolu ilə fərq məbləğində təqdim edilə bilər.

Sair gəlir və ya sair xərclər (məsələn, torpaq, tikili və avadanlığın satışı üzrə tanınan sair gəlir və xərclər, məzənnə gəlirləri və xərcləri) oxşar xarakterli və ya funksiyalara malik olan məbləğlərlə dövr üzrə ümumi sair gəlir və ya zərərin göstərilməsi məqsədilə qruplaşdırıla bilərlər.

Lakin, əməliyyatlar böyük həcmə və əhəmiyyətə malik olduqda, ədalətli təqdimata nail olmaq məqsədilə qeydlərdə ayrıca açıqlama verilməlidir.