Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti tillar fakulteti

Dalasida o‘smas tikonlar,
Cho‘llarida chopmas ilonlar;
Qush uchganda kuymas qanoti,
Odam o‘tsa qurimas zoti,
Chanqov qolib yo‘lovchi o‘lmas,
Har burchakda bosh kesar bo‘lmas.
Kulbalarni kelib bosmas qum,
Go‘daklarni yutmas och o‘lim.
Odamga baxt va tole yordir,
Bu shundayin ajib diyordir.


Uning «Chirchiq bo‘ylarida» she’rida ham «O‘z­bekiston» she’ridagi ruh, g‘oya, ohang va joziba bor. Zaynab va Omon o‘sgan yurtni ham shoir afsonaviy ajoyib mamlakat sifatida tarannum etadi. Shoirning uslubidagi mana shu tarona, madh etish, ayniqsa qasidachilik va ko‘tarinki romantik ruhning hamda
Dutor chalib o‘tirsam
Tori uzilib ketdi.
Turmushimni o‘ylasam
Ko‘nglim buzilib ketdi.
Qopa qumg‘on qo‘ydilar,
Qaynamasin dedilar.
Qari cholga berdilar,
Yayramasin dedilar.


Xullas, Hamid Olimjon xuddi shu qo‘shiqlarda ham xotin-qizlar muhabbatidagi baxt masalasi bilan qiziqadi va ularda ham o‘z qalbining sadosini, ifodasini ko‘radi.


Shundan beri tilimda oting,
Shundan beri dilimda oting,
Eng, gullagan yoshlik chog‘imda,
Sen ochilding ko‘ngil bog‘imda.


Hamid Olimjon folklor an’analariga hayot talabi, davr taqozosi tufayli yondashardi. Buni uning Ulug‘ Vatan urushi yillaridagi asarlaridan yanada yaqqolroq ko‘rish mumkin. Bu davrda o‘zbek adabiyoti har qachongidan ham ko‘proq va chuqurroq, mustahkamroq xalq ijodi bilan bog‘landi. O‘zbek folklori ozodlik va tenglik, qahramonlik va jangovarlik ruhi bilan optimizm bilan to‘la va qudratli edi. Shoir jangchilarni xalq dostonlaridagi bahodirlar kabi chopsa chopilmaydigan, o‘tda kuymaydigan odamlar tarzida kursatishga intiladi va bu bilan xalq o‘lmasdir degan g‘oyani olg‘a suradi. Hatto shoirning. «Xat» she’ridagi jangchi onasiga yozgan maktubida «ona, dadil bo‘l, mard o‘g‘lingning boshi tosh»dan, «peshonamni silagansan, kuymayman o‘tga solsa, qilich solsa to‘ralmayman, o‘lmayman, o‘q. qadalsa», deydi. U goh o‘zini burgutga, goh yashinga, goh daryoga, goh quyoshga, goh «nafasidan olov purkovchi» qudratli" bahodirga qiyoslaydi. Bu she’r undan avval yozilgai «Yigitlarni frontga jo‘natish» asarining bir davomi edi. Unda ona xuddi xalq dostonlaridagi nuroniy onalar va otalar, vafodor yorlar kabi o‘z farzandiga nasihatlar va o‘gitlar qiladi, nakaz beradi.Ayni choqda bu ona obrazi Ona-Vatan ramziga aylanadi. Hamid Olimjon «Alpom|ish» haqidagi maqolasida xuddi shu ruhdagi parchalarni misol qilib ham keltirgandi.U Qaldirg‘ochning Alpomishga qarata aytgan:
Bir nuchuk nomardga ko‘ngil bermagin,
Nodon ko‘ngling har xayolga bo‘lmagin.
Ko‘p yashagin, ko‘p yilgacha o‘lmagin,
Yo‘lda nomardlarni hamroh qilmagin,-
misralarini keltirar ekan, «chuqur samimiyat bi­lan to‘lgan bu satrlar botir bo‘l, nomard bo‘lma, nomardlarga hamroh bo‘lma, sabotli bo‘l deb qichqiradi. Xuddi shundan keyin u «xalq epikdostonlaida dushmanga qarshi nafrat, vatan uchun jangda jasorat ko‘rsatish kerakligini tarannum etadi. Xalq xotirasida ulug‘ bahodir Alpomishning qahramonona obrazi saqlanadi, bu qahramon o‘tda kuymaydi, suvda cho’kmaydi, o‘qqa uchmaydi, qilichda chopilmaydi», deydi.
Endi «yigitlarni frontga jo‘natish»dagi onaning quyidagi so‘zlarini tinglab ko‘ring:
Xayr, o‘g‘lim, oq yo‘l bo‘lsin.
Xayr, ko‘zim qorasi,
Bilkim, jangda bilinadi
Mard yigitning sarasi.


Hamid Odimjon o‘tmishga nazar solar ekan va o‘tmish adabiyotini kuzatar ekan (ham yozma, ham og‘zaki adabiyotni), birinchi o‘rinda baxt izlagan, baxt uchun kurashgan odamlarni, qahramonlarni ko‘radi. Bu baxt uchun kurashni insoniyatning, asil maqsadi va badiiy asarlarning, ayniqsa folklorning markaziy mavzusi pafosidir, degan nuqttai nazarda turadi. Shundan kelib chiqib, bizning davrimiz va kishilarimizni baxt topgan davr va odamlar, adabiyotni esa baxtnoma deb biladi. U Navoiyning Farhodi haqida so‘zlarkan, «umr bo‘yi baxt axtargan Farhod doim baxtsizlikka tushadi», dedi: Boshqa o‘rinda «Alpomish bilan Barchin baxt axtarar edilar, lekin ularga har qadamda baxt o‘rniga musibat yopishadi», deb afsuslanadi. Bir maqolasini esa «Er Torg‘in baxt izlagay xalq obrazi» (1938) deb nomlaydi va «Er Torg‘in» «operasining asosiy mavzui baxt temasidir», deb ta’kidlaydi. Undan bir yil avval yozgan maqolasida shu asarni analiz qilib bo‘lgach, «Xulosa. “Er Torg‘in dunyoni aylanib chiqib baxt va adolat topolmaydi” degandi. Shu «Gullayotgan san’at» nomli maqolasida «Hasan Qayg‘i degada, ko‘z o‘ngida baxt izlagay, baxt to‘g‘risida xayol qilgan va uni topolmagan, Jambul deganda baxt izla­gan va topgan kishi jonlanadi», deydi. Shoir «Baxt to‘g‘risida» she’rida bu «qari dunyoda baxt axtarib ko‘plar o‘tganini» eslab turib, «quvonch shulkim, tole yor bo‘lib, baxtni topgan elni ko‘roldim” deb shodlanadi. “Ota hayotidan” dostonida to‘qson yoshga yetgandagina topgan baxt qo‘ynida o‘zini yosh sezgan chol obrazini beradi. “Ikki qizning hikoyasida” “baxt bayrami qilayotgan el” va “odam topgan baxtni olqishlayotgan qushlar”ni ko‘rasiz.
Uning “Zaynab va Omon” dostonining ham qahramonlari qancha g‘ovlarni yengib, doston oxirida murodu maqsadlariga yetadilar. Shoir “ikki baxtiyorning xursand” bo‘lgan paytini tasvirlovchi dostonning so‘nggi boblariga xalq dostonlarining oxiridagi qirq kechayu qirq kunduz to‘y, bayram tasviriga xos ruhni singdiradi: Zaynab – Omon – Sobir munosabatlarinii ko‘rgan odamlar “zamonaning bunday zailidan hayron” bo‘ladilar, kolxozdagi katta ravotda, “saroy”da ularning to‘yi bo‘ladi, “barcha el guyoki bir selday yog‘iladi” u yerga, cholg‘uvchilar kuy, ashulachilar qo‘shiq aytadilar, hamma Halimaxon, Naziraxon, Karimaxon, Nodimaxonlar san’atiga lol bo‘ladilar (bular ham tarixiy shaxslar) va shoir “butun yurtga to‘ldi tomosha” deb ular to‘yini yurt bayrami sifatida ta’riflaydi.
Zaynab va Omonni ham ma’naviy, ham jismoniy go‘zal qilib tasvirlashida, ularga folklor qahramonlariga xos turdoshlik, jamg‘armalik sifatlarini berishda, aktiv qahramon qilib tasvirlashida (ayniqsa Zaynabni) va boshqa shu kabi momentlarda ham xalq ijodining ta’siri yotadi. Ammo shoir Zaynab va Omon xarakterini o‘sish va shakllanishda tasvirlaydi. Shoir Zaynab va Anor xarakterini ular o‘rtasidagi keskin to‘qnashuv, ana shu keskin konflektning hal bo‘lishi jarayonida ochadi. Avtor Zaynabning ruhiy dunyosini, ruhiy kechinmasini chizishga ayniqsa katta e’tibor beradi. Uning momonga bo‘lgan kuchli muhabbati, bu muhabbatni izhor etish tug‘risridagi urinishi, o‘zi bilan Anor o‘rtasidagi to‘qnashuvlar keyingi ichki iztiroblari, unga Omonning kim ekanligini aytib berolmasligi va keyin undan hayot yo‘lini so‘rashi, Sobirga o‘z dardini aytish taraddudi va shu kabi hodisalar asardagi psixologizmni juda chuqurlashtirgan. Zaynabdan ichki kolliziya va u bilan Anor o‘rtasida­gi konflikt - bu ikki tor asar psixologizmini yaratadi, uning ohangini belgilaydi.
Hamid Olimjonning “Oygul bilan Baxtiyor” (1937), “Semurg‘” (1939) dostonlarida ozodlik, adolat va baxtiyor hayot uchun kurash g‘oyasi yotadi. Bularda mavzu ham, motivni ham, syujetni ham, kdzfamonlarni ham, obrazlarni ham, bayon qilish va tasvirlash yo‘llarini ham xalq ijodidan oladi. Xalqning materiali va ipagi bilan shoir go‘yo yangi bir so‘zana tikdi. O‘z qalbini, zamondoshlarining qalbini, hozirgi davr ruhini xalq ijodi tori orkali ifodaladi.
Hamid Olimjonning «Oygul bilan Baxtiyor» dos­toin uchun «Malikai Husnobod» nomli xalk, ertagi, qisman “Oygul bilan Baxtiyor” ertagiga asos bo‘lgan, “Malikai Husnobod”. 1953 yilda folklorshunos olim Hodi Zarifov tomonidan yozib olingan va Hamid Olimjon shuni o‘qigan bo‘lsa-da, «Oygul bilan Baxtiyor» ertagi keyingi davrda yozib olingan. Ammo Hamid Olimjonning bu ertakni xalq og‘zidan eshitganiga shubha yo‘q. Chunki “Malikai Husnobod”da Baxtiyor bilan Oygul degan ism yo‘q. Vaxt ismli qahramon boshqa xalq ertaklarida ham uchraydi, xuddi shuningdek, Susambil nomli xayoliy go‘zal shahar ham “Mali­kai Husnobod”da tilga olinmaydi, balki boshqa ertaklarda uchraydi, hatto “Susambil” nomli ertak ham bor. Xalq dostonlarida “Chambil qamali” kabi dostonlar ham borki, Hamid Olimjon o‘sha kurash va jang, isyon voqealari tasvirlangan dostonni ham eshitgan bo‘lishi va asarga Chambilni Jambil deb olgan bo‘lishi mumkin. Chunki shoir dostonda shu Jambilda “qullar zolim xonga isyon qilgailiklarini” tasvirlaydi, asar voqeasini shu xon bilan isyonchilar o‘rtasidagi kurash rivojlantiradi. Dostonga asos bo‘l­gan xalq ertagida esa Chambil ham, Jambil ham emas, balki Jurjon degan yurt bo‘ladi, Demak, dostonga bir-ikkita ertak asos bo‘lgan bo‘lsa ham, unda ko‘plab xalq ertak lari va dostonlarining ruhi, qaymog‘i yig‘ilgan. Shoir o‘zining g‘oyaviy niyatiga va ijodiy uslubiga moslab folklor materiallaridan erkin va ustalik bilan foydalangan, ortiqcha kemtik joylarini o‘zi­ning fantaziyasi bilan to‘ldirgan. Ertakni xayoga, real voqelikka yaqinlashtirdi, realistik kuchini oshirdi, unga o‘z aql quyoshi va yurak tafti bilan, talanti bilan sayqal berdi.
“Malikai Xusnobod” dagi qiz ham, “Oygul va Baxtiyor” ertagidagi qiz ham podshoning qizlari bo‘ladi. Otasi uni zindonga soladi, vaziri qizni sandiqqa solib, daryoga oqizib yuboradi. Podsho topshirig‘i bilan o‘tin tergani chiqqan chol sandiqni suvdan olib, bozorga keladi. Podsho ko‘rib sandiqni ochadi va qizga oshiq bo‘ladi. Keyin ertak Husnobodning otasining o‘rniga vazirni podsho qilib ko‘tarishi bilan tugaydi.
Hamid Olimjon dostonining boshidanoq diqqatni hayotdagi muhim siyosiy va ijtimoiy voqeaga tortadi; xon bilan Jambil qullari o‘rtasidagi kurashni - “o‘tib yuzlab-minglab yil Jambil ko‘rmagan” voqeani tasvirlaydi. Isyon boshida keksa qul Darhon turadi. Darxon bilan qizi “qullar uchun jon berib xonni o‘ldirmoqqa” qasd qiladilar. Darhon qo‘lga tushadi, lekin buyin egmaydi. Xonga qarab turib “zulmdan bo‘lmoqchi edik ozod”, “bir kun seni yiqarmiz”, deydi. Xon uning boshini kesadi, qizi Oygulni xotinlikka olmoqchi bo‘ladi, U dadil va mag‘rur turib, unga xech qachon xotin bo‘lmasligini, aksincha, uning “taniga xanjar ursa o‘zini dunyoda eng baxtiyor odam” deb bilishini aytadi. Xon uni zindonga tashlaydi va shu bilan esidan chiqaradi. Qul Tarlon uni zindondan qutultirib, sandiqqa solib daryoga oqizib yuboradi. O‘tinchi chol sandiqni tutib oladi, xon odamlari uni o‘g‘ri deb ushlab xonga topshiradi. Xon surishtirib ham o‘tirmay boshini olib tashlaydi.
Oygulni kambag‘al yigit Baxtiyor baliq ichidan yorib oladi, qiz unga turmushga chiqadi. Baliq qornidan topgan ikki gavharni sottirib, Susambilda bir ajoyib shaxar quradi. Keyin Jambilga kelib xonni o‘ldirib o‘rniga qul Tarlonni qo‘yadi. Xalq murodiga yetadi. Mana shu syujet chizig‘ining o‘zi dostonning mutlaqo yangi, original asar ekanligini tasdiqlab turibdi, Shoir Oygul boshliq xalqning Susambilni bir “jannatga teng o‘lkaga” aylantirganini tasvirlaydi.
Hamid Olimjonning “Bahri” she’rida “qanot qoqib uchib kelgan baxt sevintirar” deb yozadi. Shoir xalq ijodidagi sevimli obrazlardan bo‘lmish “Baxt qushi”, “Semurg‘larni nihoyatda sevadi va ularni ko‘p ishlatadi. Xalq ertaklarida (“Yaltillama sopol tovoq”, “Qahramon” va h. k.) Semurg‘ mehnatkash xalqning sodiq do‘sti, uning baxtga erishishida katta yordam beruvchi ko‘makchisi tarzida ko‘rsatiladi. Shunga asoslanib turib Hamid Olimjon (“Ajdar qush” ertagidan ham foydalangan bo‘lishi mumkin) “Semurg‘” (Parizod va Bunyod) dostonini yozadi. “Ajdar qush”dagi qush salbiy obrazdir. Lekin ertakdagi podshoning qizining “kimki shu ajdar qushni o‘ldirsa, shu odamga tegaman” degan shartni qo‘yishi, uni o‘ldiradigan odamning chiqmaganligi, bir kambag‘al yigit uni o‘ldirgani va “podshoning qizi esa, ajdar qushni o‘ldirgan polvon yigit kelmagandan keyin, biror joyda o‘lib qolgan bo‘lsa kerak, deb vazirning o‘g‘liga tegishi” shoir uchun ma’lum material – syujet yaratishda bir shtrix bo‘lib xizmat qilgan bo‘lishi mumkin. Bir qancha zrtaklarda Semurg‘ bolalarini ilon hujumidan saqlab qolgan insonga yordam berganini hikoya qiluvchi ko‘chma syujet uchraydi Hamid Olimjon ulardan ham oziqlangan. “Semurg‘” dostonida ham shoir yuqori tabaqa bilan oddiy mehnatkash o‘rtasidagi chuqur sinfiy ziddiyatni ochib beradi, ular to‘qnashuvini tasvirlash orqali, mehnatkash xalqning yuksak fazilatlarini ko‘rsatib beradi. Podshoning qizi Parizod zo‘r chinorga ot bi­lan chiqib, uni yiqitgan odamga tegaman, deb shart qo‘yadi. Cho‘pon Bunyoddan o‘zga mard topilmaydi. Ammo Parizod so‘zidan qaytib, unga yana bitta shart aytadi: devni o‘ldirib kelsang, keyin. rozi bo‘laman, deydi. Bunyod bu shartni ham bajargani ketayotganda yo‘lda Semurg‘ bolalarini yemokchi bulayotgan ilonni ko‘rib, uni o‘ldiradi. Shu payt Semurg qush kelib, uni yemoqchi bo‘layotganda, bolalari o‘zlarini ilondan shu odam saqlab qolganini aytadi. Semurg‘ unga o‘z yordamini ayamasligini bildiradi. Bunyod devni o‘ldirib, “odamlarga baxt bermoqchi” ekanligini anglatadi. Semurg‘ Parizod uni aldaganligini, atayin o‘limga yuborganligini va o‘sha dev bilan Parizodning do’stligini aytib, yo’ldan qaytarmoqchi bo‘ladi. Bunyod “sher izidan qaytmaydi” deb birinchi maqsad qilib, odamlarni o‘sha yovuz kuchdan xalos qilishni qo‘yadi. Semurg‘ Bunyodni devning oldiga olib boradi. Bunyod devni yengib, o‘ldirib qaytgach, Parizodning razilligiga ishonadi: u allaqachon vazirga erga tekkan edi va Bunyodga “cho‘ponni sevolmadim, aslingni past deb bildim, chunki men xon qiziman”, “devga yuborganimning sababi shuki, o‘lib ketarsan deb bildim”, deydi. Ko‘zi ochilgan Bunyod qasos olovi bilan yonib, ularni “qilichdan o‘tkazmoq”ni niyat qilib saroyni tashlab chiqib ketadi, Shunday qilib shoir bu dostonida ham ozodlik, insoniylik, baxt mavzuini tahlil etadi va o‘tmish voqeasi, materiali vositasida zamonamizni ulug‘laydi.