Olmazor tibbiyot kolleji

Askarida

Tuzilishi. Askarida (Ascaris lumbricoides) — turli jinsdagi yirik nema- loda. Urg'ochisining uzunligi 25—45 sm, erkaginiki 15—25 sm. Tanasi uchlarida o'tkirlashgan, oq yoki pushtinamo rangli zich kutikula bilan qoplangan. Bosh tomonidagi uchida mikroskopning kichik obyektivida ko'rinadigan uchta yirik labi borligi xarakterli. Erkagining dum oxiri odatda ilmoq ko'rinishida buralgan.

Tuxumlari oval shaklda (38-rasm), urug'langan va urug'lanmagan bo'lishi niumkin. Urug'langan tuxumlarda sariq-jigarrang tashqi oqsil pardasi noto'g'ri lo'lqinsimon konturli, qalin va odatda unchalik tiniqmas. Qator hollarda oqsil pardasi bo'lmagan tuxumlar uchraydi. Bunday tuxumning yuzasi illiq, pardasi tiniq va rangsiz. Tuxum ichida to'q rangli yumaloq pusht Iuijayra bo'ladi. Tuxumning qutblari erkin va tiniqligicha qoladi Urug'lanmagan tuxumlari yirikroq, oval yoki noto'gri shaklda, tu- chshlining butun bo'shlig'i tuxum sarig'i hujayralari bilan to'lgan. Oqsil purdah va oqsil pardasiz bo'lishi mumkin. Oqsil pardasi urug'langan tu- Himilardagi singari bo'ladi, biroq to'lqinsimon tashqi konturi bir xil emas, ivi iin yirik do'mboqchalar qayd qilinadi.

Tashxisi. Askaridozning erta, o'pka formasida hchinkalarni ba'zan balg'amni mikroskopiyil

Ichak stadiyasini aniqlash uchun tuxumlarini topish maqsadida axlat mikroskopiya qilinadi. Musbat natija olinganda qanday tuxumlar — urug'langan, urug'lanmagan yoki har ikkala xili birga topilganini yozib i|o'yish shart. Ichakda faqat erkak askaridalar yoki faqat yosh, voyaga yet- magan askaridalar bo'lganda -— najasda tuxumlar bo'lmaydi.

Strongiloid

Tuzilishi. Strongiloid, yoki ichak ugritsasi (Strongyloides stercoralis) — uzunligi 2—3 mm. gacha yetadigan mayda turli jinsli nematoda, odamning ingichka ichagida yashaydi. Har bir urg'ochisi sutkasiga tahminan 50 ta lichinkalar chiqadi, ularning o'lchami 0,2—0,5 mm Bu ichinkalarning qizilo'ngachi 2ta o'ziga xos kengaymaga ega.

Tashxisi. Ilk fazasida qonda yuqori eozinofiliya hisobga olinadi, migratsiya qilib yurgan lichinkalarni topish maqsadida balg'amni mikroskopiya qilinadi. Ichak stadiyasiga tashxis qo'yish duodenal suyuqlik va najasni tekshirishda lichinkalar topilishiga asoslanilgan. Buning uchun Berman usuli va E. A. ShuIman usulida burash usuli eng samaralidir. Surunkali (ichak) fazasi vaqtida qonda eozinofiliyaning yuqoriligi ham bilvosita tashxisiyi belgi bo'lib xizmat qilishi mumkin.

Trixinella

Tuzilishi. Trixinella (Trichinella spiralis) — uzunligi 1—4 mm, har mI iinsli, tirik tug'adigan mayda nematoda. Yetilgan gelmintlar yirtqich va hamma narsani iste'mol qiladigan hayvonlar (bo'ri, tulki, ayiq, bo'rsiq, p. mushuk, cho'chqa, uy hayvonlari va yovvoyi hayvonlar, kalamush va boshqalar), shuningdek odam ingichka ichagi shilliq pardasida rivojlanadi. Hozirgi vaqtda trixinellalar 4 turga bo'linadi, ulardan quyidagi ikkitasi odamda ro'yxatga olingan deb hisoblanadi.

Rivojlanish sikli. Trixinellaning sirkulatsiya yo'llari rasmda tasvirlangan. Urg'ochisi urug'langandan keyin trixinellalar 1—1,5 oy ichkla 2000 gacha tirik lichinkalar massasini tug'adi. Ular ichak devori orqali qonga o'tadi va u orqali xo'jayinning ko'ndalang targ'il mushaklariga tushadi.

Tashqi doira hayvonlarning tabiiy dunyosini (biotsenoz) o'z ichiga oladi, ular bir-biri bilan oziqlanib trixinellalarning yovvoyi tabiatdagi sirkulatsiyasini quvvatlab turadi. Ichki doira kasallikni yovvoyi hayvonlardan va bir-birini yeganida yuqtiradigan aholi yashaydigan joylardagi hayvonlami o'z ichiga oladi. Bu aylanib turishga mahalliy faunaga bog'liq holda ayiqlar, moijlar va boshqalar kirishi mumkin. Odamga yowoyi va uy hayvonlari go'shti orqali yuqadi. Kichik to'garakchalaida mexanik tarqatuvchi sifatida trixinellalarning tarqalishida ba'zan qatnasha oladigan qushlar va reptitsiylar tasvirlangan.

Tabiatda trixinellalarning aylanish (sirkulatsiya qilish) yo'llari.
Nazorat savollari

• 
  Yumaloq chuvalchanglar sinfiga mansub bo’lgan qanday parazitlarni bilasiz?
  
• 
  Gelmint deb nimaga aytiladi?
  
• 
  Gelmintologiya nimani o’rganadi?
  
• 
  Gelmintologiya faniga asos slogan olim qaysi?
  
• 
  Askarida qanday yo’l bilan tarqaladi?
  
• 
  Bolalar gijjasi prifilaktikasida nimalarga e’tibor berish kerak?
  

Tayanch iboralar

Gelmint – parazit chuvalchang

Gelmintologiya – parazit chuvalchanglarni o’rganadigan fan

Germafrodit – otalik va onalik jinsiy a’zolarining bitta organizmda bo’lishi

MАVZU: №4 ОDАM SОG'LIG'IGА ZАRАR KЕLTIRАDIGАN BO'G'IM ОYOQLILАR
RЕJА:

1.Bug’im oyoqlilarning asosiy guruhlarini tizilishining hususiyatlarini

2. 
   Odam parazitlarini-kanalar turkumini
   
3. 
   Suvaraklar, bitlar, burgalar, qoshqanotlilar turkumi tuzilishi va rivojlanishini
   
4. 
   Bezgak va bezgak yuqtirmaqdigan chivinlarni
   
5. 
   Gazanda gunus tog’risidagi tushunchani
   

Bo'g'imoyoqlilar uchun yaxshi rivojlangan tashqi xitin skeleti, bo'- g'imlarga bo'lingan tana va oyoqlar borligi xos. Hazm sistemasi anal teshik bilan tugallanadi. Suvda yashaydigan bo'g'imoyoqlilarda jabra, yer ustida yashaydiganlarida o'pka qopchiqlari va traxeyalar nafas a'zolari bo'lib xizmat qiladi. Ularda pulsatsiya qilib turadigan a'zo — yurak, ajratish, nerv va jinsiy sistemalari bo'ladi. Bo'g'imoyoqlilar — turli jinsli hayvonlardir.

Tanasining zich xitinlangan qoplamalari bo'g'imoyoqlharning to'x- tovsiz o'sishiga imkon bermaydi. Shuning uchun rivojlanish jarayonida ularda tullash davrlari qayd qilinadi. Eski kutikula maxsus bezlarning fermentlai i ta'siri ostida yoriladi va hchinka kattalashib, undan g'ilofdan chiqqandck o'rmalab chiqadi. Tibbiyotda ahamiyati bo'lgan bo'g'imoyoqlilar to'rt sinfga bo'linadi: qisqichbaqasimonlar (Crustacea), ko'poyoqlar (Myriapoda), o'rgini chaksimonlar (Arachida) va hasharotlar (Insesba).
O'RGIMCHAKSIMONLAR SINFI (Arachnida)

Bu sinf o'z ichiga qariyb 35 ming tumi oladi. O'rgimchaksimonlar uchun tanadagi ayrim segmentlarning u yoki bu darajada qo'shilib ketganligi xarakterli. Chunonchi, chayonlarda bosh va ko'krak qo'shilib ketgan, o'rgimchaklarda esa bosh ko'krak bilan qorin o'rtasida ipcha bo'ladi, xolos. Kanalarning tanasi, odatda, bo'g'imlarga bo'linmagan bo'ladi. Mo'ylovchalari bo'lmaydi. Oyoqlari 6 juft, ulardan 4 jufti oyoqlar va 2 jufti jag'lardir. Jag'lari ovqatni tutish, ezish yoki qon so'rganida xo'jayiui terisini teshish uchun xizmat qiladi.

Turkumining vakillari chayonlar va o'rgimchaklar — zaharh hayvon lardir. Tibbiyotda ahamiyati bo'lgan kanalar ko'pincha qon so'radigan ek toparazitlar bo'lib, odam va hayvonlar uchun xavfli qator kasalliklarning qo'zg'atuvchilarini tashiydi. Ba'zi bir kanalar bevosita xo'jayinning, juni ladan, odamning ham a'zolari, to'qimalari va bo'shliqlarida parazit holdn yashashi mumkin.

Zaharli o'rgimchaksimonlar

Chayon. Yirik bo'g'imoyoqh. Tanasining rangi sariq yoki to'q jigarranr Qorin bo'g'imi oxirida qattiq qora ilmog'i — nishi bo'hb, uning asosidaii zaharh bez yo'h ochiladi. Xavf-xatar tug'ilganda chayon qornini yuqoriga va oldinga bukib, nishi bilan qattiq va tez chaqib, shu zaxoti zahar tomchisini chiqaradi.

Chayonlar Qrim, Zakavkazye, O'rta Osiyoda, Qozog'istonning janubida uchraydi. Kunduzi yerdagi yopiq joylarda, uyalarda, eski paxsa devorli minoralarda, xazon uyumlari ostida yashirinib yotadi. Tez harakatlanadi, otlamning turarjoyiga, poyabzahga va kiyimlariga o'rmalab kirishi mumkin. Chayon chaqqandan keyin og'riq paydo bo'lib, u asab tolalari bo'ylab larqaladi, chayon chaqqan joy qizaradi, karaxt bo'hb qoladi. Umumiy intoksikatsiya alomatlari vujudga keladi: gapirish, nafas ohsh, yutish qiyinlashadi, hatto talvasa tutishi, et junjikishi, ko'ngil aynishi, yurak urishining tezlashishi mumkin. Bu hodisalar bir necha kungacha saqlanib qolish i litimoli bor. Odatda, chayon chaqqan kishi tuzalib ketadi.

Falanga (biy). Solpuga (falangalar) turkumiga mansub yirik bo'- H'imoyoqli. Tanasi bosh ko'krak va qorinchadan iborat, sarg'ishqo'ng'ir tusli quyuq qilchalar bilan qoplangan. Oyoqlari uzun. Tez va yaxshi yuguradi, hatto vertikal yuza bo'ylab ham tez yuguradi. Falanga Rossiyaning Janubiy mintaqasida uchraydi. Har xil turlari kunduzi yoki tunda ovga ' liiqadi, bo'g'imoyoqlilar bilan oziqlanadi. O'lja qidirib turaq'oylariga ham kirishi mumkin.

Falanga, ayniqsa, bahorda tajavuzkor, jag'i bilan tishlaydi. O'zining zahari bo'lmasa-da, chaqqanida jarohatga infeksiya yoki jag'ida saqlanib qolgan zaharli ovqat qoldiqlarini tushirishi mumkin. Natijada mahalliy yallig'lanish va yiringlanish rivojlanishi ehtimoli bor.

Qoraqurt. О'rgimchaklar turining vakili. Urg'ochisining uzunhgi 2 sm, qorа rangli yirik yumaloq qorni bilan ajralib turadi, qornining orqa tomonida Ikki qator qizil dog'chalar ko'rinib turadi. Oyoqlari mayda qora tuklar bilan qoplanganligidan u baxmalga o'xshab ketadi. Zaharli bezlarining yo'llari jag'lari bilan qo'shilgan. Erkagining oichami urg'ochisinikidan kichik, tashqi tomondan undan keskin farq qiladi: qorni cho'zinchoqroq, jigarrang, oyoqlari ingichka va uzun. Erkagi zaharli emas.

Qoraqurt cho'l va sahrolarda, tog' yonbag'irlarida uchraydi. Yozning o'rtasi va oxirida urg'ochisi in quradi, inining tolalari tartibsiz joylashib, buta, toshlar, yer bag'iriagan qurigan shox-shabbalarni o'rab yotadi. Urg'ochisi inida bir necha yirik 1—1,5 sm. gacha yetadigan sarg'ish pillalarda 100—200 tadan tuxumlar qo'yadi. Bahorda pillalardan mayda o'rgimchaklar chiqadi.

Qoraqurtni yo'qotish maqsadida kuzda yoki erta bahorda o'rgimchaklar in qurgan joylardagi o'simliklar kuydiriladi, qo'ylar boqiladi.

Tarantul. O'rgimchaklar turkumi vakih. Tanasining yuqori qismi qo'n g'irroq rangli, pasti — qora, oyoqlarida to'q-qo'ng'ir va sarg'ish ko'ndalang halqalari bor. Urg'ochisi kuzda 100 dan 400 tagacha tuxum qo'yadi, ular dan bahorda mayda o'rgimchaklar chiqadi. Urg'ochisi ma'lum davr mobaynida ularni o'zida ko'tarib yurib, xavf-xatar paydo bo'hshi bilan tezda silkitih tushkadi. Bu davrda urg'ochisi juda tajavuzkor bo'ladi.

Tarantul inlarda yashaydi, odatda tunda ovga chiqadi, hasharotlar bilan oziqlanadi. Rossiyaning butun janubiy zonasi bo'ylab ko'p uchraydi. Jag'lari bilan chaqqanida jarohatga zahari tushib, mahalhy og'riq hodisalarini va umumiy intoksikatsiya simptomlarini vujudga keltiradi. Natijasi xatarh emas.

Akariform kanalari

Akariform kanalar — tuproqqa, chiriyotgan o'simliklarda va hazon to'shamada, hashakda yashaydigan mayda kanalar. Ayrim turlari don, un, quruq mevalar, pishloq, dudlangan go'sht kabi mahsulotlarning zararku nandalari hisoblanadi. Yaylovlar tuprog'ida yashaydigan kanalar uy hay vonlari gelmintlarining orahq xo'jayinlari bo'lib xizmat qiladi.

Ularning ba'zi bir turlari odam uchun xavf tugdiradi. Chunonchi qizil tanli kanalarning lichinkalari (49-rasm, a) dala ishlari vaqtida, hosilni yig'ishtirishda hujum qhadi, aksariyat tana haroratining ko'tarhishi bilan o'tadigan dermatit (kuzgi eritem a)ni qo'zg'atadi. Lichinkalarning o'lchami 0,25—0,4 mm. Ular sutsugamushi kasalligining qo'zg'atuvchilari — rikketsiylarni tashishi ham mumkin.

Tiroglifoid yoki ombor kanalari alohida guruhni tashkh qiladi. Ular ovqatda ishlatilganda me'da-ichak yo'llarida yahig'lanish hodisalarini kel tirib chiqaradigan turh-tuman mahsulotlarni zararlantiradi. Bunda najasda, me'da va duodenal suyuqlikda aksariyat tirik kanalar topiladi. Ombor kanalari mayda, uzunligi 0,2—0,8 mm. Quyida ulardan ayrim- lari tasvirlangan.

Un kanasi tuxumsimon shaklda, sutsimon oq rangli, yarim tiniq, shishaga o'xshash yaltiroq bo'ladi.

Sertuk kana tashqi qoplami rangsiz. Oyoqchalari ingichka va uzun, bigizsimon. Tanasining orqa sathi quyuq o'sgan juda uzun tuklar bilan qoplangan, tirik kanalarda ular tana sathiga nisbatan perpendikular joy lashadi.

Yirtqich kana sarg'imtir rangli, shakhga ko'ra cho'ziq oltiburchakni eslatadi. Pastki jag'ining ushlab oladigan yirik ombur ko'rini shidagi paypaslagichlari bir juft oyoqni eslatadi, «oyoq jag'lari» nomi shundan kelib chiqqan.

Qorindor kana tanasi cho'ziq, sariq rangli. Urg'ochisi tiriktug'ar va shunga ko'ra unda yosh kanalai rivojlanganda u semirib ketadi. Odatda donda yashaydigan bu kana chaqqanda dermatit paydo bo'lib, u qichishtiradi, gipeoyemiya, po'rsildoq va pufakchalar vujudga keladi. Kasallik aksariyat quruq va issiq ob-havo sharoitida rivojlanadi va odamning g'alla yoki hashak-somonlar bilan bog'liq yumushlariga aloqador. Kasallikning g' a l l a q o't i r i nomi ham shundan kelib chiqqan.

Akariform kanalardan odam uchun Demodex olliculorum kanasi ham patogen hisoblanib, uni husnbuzar qurti deyiladi. Kana terining yog' bezlarida va yuz, quloq suprasi, bo'yin, gavdaning to'q xaltachalarida yashaydi Demodekoz deb ataladigan teri kasalligini qo'zg'atadi, bunda husnbu/ai, toshmalar, yahig'lanish, seboreya, dermatit rivojlanadi.

Husnbuzar kanasi qurtsimon uzun tanaga, tanasining oldingi qismida joylashgan kalta oyoqlarga ega. Cho'zinchoq. (0,2—0,5 mm) va kalln (0,15—0,18 mm) kanalar uchraydi.

Odam uchun qo'tir kanasi Sarcoptes scabiei a) alohida xavf tug'diradi, u yuqumli kasallik — qo'tirning qo'zg'atuvchisidir. Kana - teri ichida yashaydigan parazit. Tanasi serbar tuxumsimon, uchburchakli tangachalar bilan qoplangan, burmali, kattaligi 0,3—0,4 mm. Og'iz a'zolari changalsimon, kemiradigan tipda. Oyoqlari kalta, konussimon, 6 ta bo'g'imdan iborat, ulardan bittasi — asosiy bo'g'imi tanasiga yopishgan. Oldingi panjalarida likopcha ko'rinishiga ega so'rg'ichlari joylashgan,

Gamazoid kanalar

Bu to'ng'ich ohaga o'lchami 0,2 dan 3,5 mm. gacha bo'lgan mayda kanalar kiradi. Erkaklari va uig'ochisining tanasi qora va qorin qalqonchalai'i bilan qoplangan. Tanasidagi qilchalari har bh turning o'ziga xos bo'ladi Urg'ochilari tuxumlar qo'yadi yoki tirik hchinkalar tug'adi, hchinka ular ning parazitik turlarida taraqqiy etmagan og'iz apparati bo'ladi va oziqlan maydi. Ko'p sonli turlari hamma joyda uchraydi. Ular qush uyalarida_: inlarda, g'orlarda, tuproqda, imoratlarda yashaydi.

Gamazoid kanalarining odamga vezikulez yoki chechaksimon rik ketsioz va kalamushlardagi epidemik toshmah terlama qo'zg'atuvchilarim o'tkazishdagi roli isbotlangan. Gamazoid kanalarining qator turlari qo'z g'atuvchilarning tabiiy o'choqlardagi hayvonlar o'rtasida aylanib yuri shida ishtirok etadi (ensefahtlar, buyrak sindromi bo'lgan gemorragik isil ma, Ku — isitmasi, tulyaremiya va b.). Ayrim turlari sut emizuvchilaminr, nafas yo'llarida parazitlik qilishi mumkin. Chaqqanda odamning terisini ta'sirlantirib, qichima, toshmalar va dermatitning boshqa xillarini paydo qiladi. Odatda parrandaxonalar, tovuqxonalar, kaptarlarning uyalarida lariga o'rmalab kirishi mumkin va ba'zan hatto, uydagi qush qafaslariga k i rib yashaydi.

Odamga imoratlarda, kemimvchilarning inlari va yashash joylarida ho'ladigan sichqon hamda kalamush kanalari hujum qihshi mumkin.

Argas kanalari

Argas kanalar oilasiga dunyoning hamma qit'alarida tarqalgan ko'p sonli turlari kiradi. Mamlakatimizning sahro va tog' yonbag'irlari tumanlarida bu kanalarning qariyb 20 ga yaqin turi uchraydi.

Argas kanalarda orqa qalqonchalar bo'lmaydi, ular mayda do'ngchalari bo'lgan zich qoplam bilan qoplangan, ba'zan tanasining butun chekkasi bo'ylab o'ziga xos chizig'i (rant) bo'ladi. Xartumchasi yuqoridan ko'rinmaydi, tanasi oval-cho'zinchoq yoki yumaloq shaklda, uzunligi bir necha millimetr.

Odatda, inlarda, g'orlarda, eski imoratlarning yoriqlarida, molxo- nalarda yoki turarjoyda hayot kechiradi. Qonni bir necha marta so'rishi inumkin. Uig'ochilari o'z hayoti mobaynida bh necha marta tuxum qo'yadi. Ular 15—20 yilgacha yashaydi.

Argas kanalari Ornithodoros urug'iga mansublari qishloq va in kanalari kiradi. Chunonchi, O'rta Osiyoda kana tarqatadigan qaytalama terlama qo'zg'atuvchilarining asosiy tashuvchharidan biri qishloq kanasi (O. papillipes ) hisoblanadi. Tanasimng uzunhgi 5—8 mm. Uig'ochilari erkaklaridan yirikroq, yozning oxirida va kuzda tuxum qo'yadi.

Och hchinka yassi, yumaloq, og'iz qismlari bilinarh darajada oldinga i hiqib turadi, oyoqlari ingichka va uzun. Rivojlanish muddati hamma stadiyalarda iqlim sharoitlarga va necha marta oziqlanishiga bog'hq. Kanalar bh i iccha yilgacha och holda yashay oladi.

Argaslar oilasiga odatda tovuqxonalarda hayot kech i rad igan Argas urug' iga inansub tovnq kanasi kiradi. Argas kanalar odamga ham Imjum qiladi. Chaqqanjoyida to'q-qizil tuguncha hosil bo'ladi, so'ngra qonsimon suyuqlik bilan to'lgan pufakcha paydo bo'ladi. Odamni qattiq qichishish bezovta qhadi.

Kanalarni yo'qotish maqsadida inlarga va boshqa ehtimol tuthgan yashash joylarga piretrum, piretrin preparatlari, anabahzin xlorofos, tiofos, I arbofos, metafos va boshqalar sepiladi. Odamlar istiqomat qilmaydigan !' ylarda insektitsid shashkalar qo'llanhadi.

Iksod kanalar

Argas kanalari (urg'ochilari): a— Ornithodoros; b—Argas.

Iksod oilasidagi kanalar hamma mamlakatlarda tarkalgan bo'hb, ular ning 60 dan ortiq turlari topilgan. Bu kanalarning ko'pgina turlari — odairaL kasallik qo'zg'atuvchharning tashuvchhari hisoblanadi (kana ensefahti, tosh mali terlama, Ku-isitmasi, gemorragik Qrim isitmasi, tulyaremiya va b.).

Kanalar bh necha yil mobaynida o'z organizmida viruslar, rikketsiylai, bakteriyalarni saqlab va ularni nasldan-naslga o'tkazib, tashuvchilar ro lini o'ynabgina qolmay, balki tabiatda infeksiya qo'zg'atuvchilarning man balari, saqlovchilari vazifasini ham bajaradi.

Kanalar o'rmonda, dalada, mobconada, yaylovda o'z o'ljasini poylah yotadi. Kanalarning ko'pgina turlari odam va hayvonlarga yozning boshlarida ham, ayniqsa, faol hujum qiladi. Ular sezilarsiz va og'riqsiz yopishadl chunki ular ajratadigan so'lak o'zida og'riqsizlantiradigan modda saqlaydi Odamga kasallik kana chaqqandagina emas, balki uni qo'li bhan е/;m nida, masalan, hayvonlarga yopishgan kanalarni olib tashlayotganida yoki ularning junini qirqayotganida yuqishi mumkin.

Iksod kanalar birmuncha yirik, ustidan zich qalqoncha bilan qoplaii gan. Erkaklarida qalqoncha tananing butun yuqori qismini, urg'ochilaridl nimfa va lichinkalarda esa faqat oldingi qismini yopib turadi. Urg'ochi

hunda kanalar yirik dukkakli don kattaligigacha yetadi. Erkaklari birmuncha kam qon so'radi.

Qon so'rib boiganidan keyin urg'ochilari odatda inlarda, qumda, xa- zonlar tagida, molxonalarda 2000 tagacha tuxum qo'yadi (52-rasm). I Irg'ochilarining urug'lanishi xo'jayin tanasida qon so'rish jarayonlaridayoq ro'y beradi. Tuxumdan chiqqan lichinkalarning voyaga yetgan forma- laridan farqli ravishda 3 juft oyoqlari bor, qishloq xo'jaligi yoki yowoyi hayvonlar, aksari kemiruvchilar, tipratikan kabi mayda hayvonlarning i|oni bilan ham oziqlanadi.

Muayyan rivojlanish davridan keyin (kanalarning har xil turlari uchun va iqlim sharoitlariga ko'ra 10 kundan bir yilgacha) lichinka keyingi stadiya nimfaga aylanadi. Nimfaning lichinkadan farqi shundaki, u yetilgan kana singari 4 juft oyoqqa ega, biroq unda yetilgan jinsiy sistema, jumladan linsiy teshik bo'lmaydi.

Nimfalar ham turli xil hayvonlar qonini so'rib, bir necha kun mobaynida oziqlanadi, keyin tushib ketib, tullagandan so'ng yetilgan kanaga aylanadi. Har xil turdagi kanalarning tuxumidan to jinsiy yetilgan formaga ivlangunicha yarim yildan bir necha yilgacha muddat kerak bo'ladi.

Urg'ochi iksod kanalar ko'plab tuxum qo'yadi.

Jinsiy teshigi qornining o'rta qismida, anal teshigi esa tanasining oxiriga yaqin joylashgan. Teshikni old tomondan o'rab turadigan va tananing orqa uchida tugahanadigan yoysimon egat yaxshi bilinib turadi. Bu belgi Ixodes urug'iga mansub kanalar uchun xos. Tanasining yon tomonlarida nafas plas- tinkalari joylashib, ularning tuzilishi kana turini aniqlashda hisobga olinadi.

Lichinka va nimfalar mayda yowoyi hayvonlar va qushlarda oziqlanadi, o'rmonlardagi xas-xashaklarda yashaydi. Har bir bosqichning rivojlanishi uchun kamida bh yh talab qilinadi.

Yetilgan kanalar apreldan iyulgacha faol, odatda uy va tuyoqli yowoyi hayvonlarda yashaydi. Ochlik holatida bh yilgacha yashash layoqatini saqlah qoladi. Yefflgan kanalar kana ensefaliti qo'zg'atuvchisining asosiy tashuv- chisi hisoblanib, odamga ham hujum qiladi.

Iksod kanalar: a—tayga kanasi, urg'ochisi, ustidan ko'rinishi; b—o'tloq kanasi, erkagi, ustidan ko'rinishi

Yetilgan kanalar qishloq xo'jaligi hayvonlarida, shuningdek yowoyi hayvonlar (bug'i, quyon, tipratikan, kemiruvchilar)da parazitlik qiladi. ()damga xujum qhadi, unga kana ensefaliti, kana toshmali terlamasi va ha'zi bir boshqa kasahiklarni yuqtirishi mumkin.

Dermacentor urug'iga mansub yaylov kanalari kana toshmali terlamasi va kana ensefaliti, tulyaremiya, Qrirn gemorragik isitmasi qo'zg'atuvchilarini i.ishiydi.

Boshqa kanalardan oq emal tasvirli qalqonchasi bhan farq qhadi, qalqon- i haning uchdan bir oldingi qismi chetlari bo'ylab yassi ko'zlari joylash- r in. Bu urug'ning har xil turlari o'rmon zonalarida, cho'l va sahrolarda, nyniqsa buta o'simliklariga boy daryo vodiylarida, mol boqiladigan joylarda uchraydi.

Kanalarga qarshi kurash zaharh kimyoviy vositalar yordamida olib horiladi, molxonalarga dori bilan ishlov beriladi, qator hoharda odamlarga kiisallik, masalan, kana ensefahti yuqish xavfi bo'lganda shahar atrofidagi kimyoviy vositalar sepiladi. Mol boqiladigan joylarda quruq o'simlikl.n kuydiriladi. Zarurat bo'lganda qishloq xo'jaligi hayvonlariga dori surtiladi Kanalarga qarshi kurashda piretrum va piretrin preparatlari, emulgatorlar va namlovchilar sifatida sulfitlangan ishqor va Petrov kontakti kabi mod dalar ishlatiladi.

Shaxsiy profilaktika maqsadida yopiq kombinezon, cho'chituvchi pre paratlar — repellentlar dan dietiltoluamid, benzimin, dimetilttalai qo'llaniladi. O'rmonda yoki dalada bo'lgandan keyin o'z-o'zini va bir birini ko'zdan kechirish tavsiya etiladi. So'rib yotgan kanalar olib tashlana di. Buning uchun kana atrofidagi teriga vazelin, o'simlik moyi yoki suyul tirilgan yod nastoykasi surthadi. So'ngra kana ustiga ip qovuzloq (agar pin set bo'lmasa) solinadi va kanani ehtiyotlik bilan qimirlatib, uni xartumchasi bilan birga ko'chirib olinadi. Shundan keyin jarohatga yod surtib qo'yilad

HASHAROTLAR SINFI (Insecta)

Hasharotlar bo'g'imoyoqlilarning oUy sinfi hisoblanadi. Ularning tanasi bosh, ko'krak va qorindan tashkil topgan. Boshida murakkab fasel kalari (fasetka — ko'zcha) va sezgi a'zolari bo'lib xizmat qiladigan mo'ylovehalari bor.

U yoki bu hasharot turining ovqatlanish xarakteriga ko'ra uning og'i/ apparati turli-tuman (kemiruvchi, yalovehi, sanehuvehi, so'ruvehi va b.) Ko'kragiga 3 juft oyoqlari yopishgan, shu belgisiga ko'ra hasharotlar sinfini yana oltioyoqlar deyiladi. 2 juft qanoti bor. Tuban qanotsimon hasharotlar ma'lum, taxassuslashgan guruhlarning bir qismi (bitlar, bin galar) qanotlarini ikkilamchi yo'qotgan. Qorni 10—12 segmentdan iborat

Hasharotlarning ayrim turlari odam va hayvonlar sog'lig'iga zarai yetkazadi. Bular — ektoparazitlar va uyda «birga yashovchilar» nomini olganqandala,bit, burga, suvaraklardir. Xalqda gazandalar deb nom olgan uchadigan qon suruvehi hasharotlarning katta guruhini (chivin, iskabtopar, mayda chivin, eshakqurt, so'na) sanab o'tish ham mumkin Gazandalarning komponentlarini qator o'ziga xos morfologik belgilariga ko'ra farq qilinadi Hamma qon so'ruvehi hasharotlarda sanchuvchi-so'ruvchi xartumcha bo'ladi. Chaqqanda ular so'lak ajratib, so'lagi terini ta'sirlantiradi va mahalliy yoki umumiy allergik reaksiya qo'zg'atadi. Hasharot chaqqan joyda og'riq achishish, qavariqlar paydo bo'ladi. Ko'p chaqqanda odamda tana harorall ko'tarilishi, holsizhk, bo'g'ilish sezgisi vujudga kelishi mumkin.Hasharotlar qon so'rish maqsadida odamga hujum qiim, um uczuviw qilishdan tashqari, ko'pgina xavfli kasalliklar (bezgak, ensefalit va b.) tarqatishi ham mumkin. Hasharotlar kasallik qo'zg'atuvchilarning spetsilil yoki mexanik (pashshalar, so'nalar) tashuvchhari bo'hshi mumkin.