1. ÜMumi DİLÇİLİk I indd

partlayan
sonor
yumşaq
saf
qovuşuq
dildibi
boğaz
dilönü
dilortası
dilarxası (qırtlaq)
növlü
növsüz
titrəyən
diş
damaq
afrikat (sürtülmüş)
qalın
incə
yanakı (боковой)
Samitlər dildə ancaq morfemfərqləndirici rola malik-
dir: məsələn, Azərbaycan dilində bu dil hadisəsini aşağı-
dakı söz cərgələrində izləmək olar:

---

Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D
411
Dilin fonem sistemində sait və samitlərin bu cür xarak-
terik xüsusiyyətlərə malik olması danışıq səslərini təbiətdə-
ki başqa səslərdən kəskin şəkildə fərqləndirir. Bu fərq birinci 
növbədə özünü onda göstərir ki, danışıq səsləri sistem təşkil 
edir, təbiətdəki digər səslər isə xaotik vəziyyətdə baş verir.
2. DİLİN LEKSİK SİSTEMİ
Dilin leksik sistemində lüğət tərkibinə daxil olan bü-
tün sözlərin mövqeyi, mahiyyəti, mənşəyi, söz qrupları, 
sözün istifadə edilmə dairəsi və üslubi xüsusiyyətləri, lek-
sik tərkibin həcmi və inkişaf prosesi və s. öz əksini tapır. 
Dil başdan-başa söz sistemindən ibarətdir. Bu sistem daxi-
lində sözlər leksik dona girərək müstəqil leksem şəklində 
dildə fəaliyyət göstərir.
Yer üzündə mövcud olan dillərin leksik sisteminin 
ümumi mənzərəsini iki böyük tərkib hissəyə ayırmaq olar: 
a) apelyativ leksika; b) onomastik leksika.
Apelyativ sözlər sistemini təşkil edən dil vahidləri 
əşya və hadisələr haqqında anlayışları ümumi şəkildə ifa-
də edən sonsuz işarələrdən ibarətdir. Lakin bu sonsuzluq 
xaotik deyil, sistem şəklində mövcuddur. Belə ki, əşya 
və hadisələrin adlarını bildirən sözlər öz zahiri və daxili 
cəhətlərinə, ilkin və törəmə olmalarına, qohumluqlarına, 
qədimlik və yenilik etibarilə, mənşə cəhətdən tərkibinə 
görə, habelə dildə işlənən söz qruplarına görə bir-biri ilə 
əlaqələnir və zəncirvarı halqalar şəklində sistem təşkil 
edir.

---

Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D
412
Dildə onomastik leksikaya daxil olan xüsusi sözlər sis-
teminin özünəməxsus qanunauyğunluqları vardır. Bütün 
dillərdə xüsusi sözlər ümumi sözlər əsasında meydana gə-
lir. Onomastik leksikanın başlıca xüsusiyyəti ondan ibarət-
dir ki, milli dil çərçivəsindən çıxaraq tərcümə olunmadan 
beynəlxalq miqyasda işlənə bilir. Ümumi sözlər isə bu xü-
susiyyətə malik deyildir.
Dilin onomastik leksikasını təşkil edən sözlər aşağıda-
kı sistem əsasında lay təşkil edir.